S. M. Turobjonov, M. M. Niyazova

41-rasm. Vakuum karbonatli usul bilan servodoroddan tozalash sxemasi:
1-absorber; 2,9-n asoslar; 3-sovitgich-kondensator; 4-issiqlik
almashtirgich; 5-isitgich; 6-regenerator; 7-sirkulatsion isitgich; 8-yig‘gich;
10-sovitgich; ll-vakuum -nasos; 12-sovitgich; 13-pech; 14-utilizator qozon.
113

---

va yoqilg‘i gazlar juda korrizion faoldirlar. Gazlarni vodorod sulfiddan 
tozalash uchun xemosorbsion usullar qo‘llaniladi.
Vakuumli karbonatli usullarda vodorod sulfid gaz tarkibidan natriy 
yoki kaliy karbonat eritmalari bilan tozalab olinadi. So‘ng eritma 
vakuum ostida qizdirib regeneratsiya qilinadi va sovitilib yana absorbsiya 
jarayoniga qaytariladi.
Me2C 0 3 + H 2S ± = ^ M eH C 0 3 + MeHS
Me2C 0 3 + H20 + S 0 2± = i2 M e H C 0 3
MeHS + C 0 2+ H 20 ± = iM e H C 0 3 + H 2S
Vodorod sulfiddan sulfat kislotasi olinadigan vakuum karbonat usuli 
bilan gazlarni vodorod sulfiddan tozalashning texnologik sxemasi 31- 
rasmda keltirilgan.
Absorberda gazlarni tozalab bo‘lgan eritma kondensator sovitgichda 
uzatiladi. U yerda eritma bugiam i kondensatsiyalash natijasida hosil 
bo‘layotgan issiqlik hisobiga isitiladi, so‘ng eritma issiqlik almashtirgich 
va qizdirgichdan o‘tkazilib regeneratorga uzatiladi.
U yerda eritma vakuum ostida qaynatish yo‘li bilan regeneratsiya 
qilinadi. Regeneratsiyalangan eritma qaytadan absorberga yuboriladi. 
Regeneratsiya vaqtida ajralib chiqqan vodorod sulfid va suv bug‘lari 
vakuum nasos yordamida kondensator orqali o‘tqazib olinadi. Natijada 
suv bug‘lari kondensirlanadi. So‘ng vodorod sulfid bug'lari xolodilnikdan 
o‘tkazilib yoqish uchun pechga uzatiladi. Pechdan chiqayotgan 
oltingugurt oksidi, suv bug‘lari, kislorod va inert gazlardan iborat 900°C 
li aralashma utilizator qozoniga uzatilib, u yerda 440—450°C gacha 
sovutiladi, so'ng kontaktli jihozga oksidlash uchun yuboriladi. 
Oksidlangan gazlardan esa absorbsiyalash yo‘li bilan sulfat kislota 
olinadi.
Vodorod sulfid fosfatli usul bilan absorbsiyalash uchun tarkibida 
40—50% kaliy fosfat bor bo‘lgan eritmalar qo‘llaniladi va quyidagi 
reaksiyaga muvofiq jarayon boradi.
K3P 0 4 + H 2S±=^K H S + K2H P 0 4
Vodorod sulfidni eritmadan 107—115°C temperaturada qaynatib 
ajratib olinadi.
Abserbentning turiga qarab ushbu usullar mishyakli-sodali va 
mishyakli-ammiakli turlarga bo‘linadi.
Absorbentlar As20 3 ni Na2C 0 3 yoki N H 4OH eritmalarida eritib 
tayyorlanadi.
Bunda quyidagi jarayon boradi.
114

---

2 Na2C 0 3 + A
s
20 3 + H 20 ± = t2N aH A S20 3 + 2 C 0 2 
Vodorod sulfid bilan o‘zaro ta’sirlashishi natijasida esa yutuvchi 
eritma hosil bo‘ladi:
2Na2HAs20 3 + 5H2S 
2 = 5
N a4As2S, + 6H20
N a4As2S5 + 
Na4As2S50 2
Hosil qilingan natriyning oksisulfomishyakli tuzi vodorod sulfidni 
yutuvchi eritmasidir.
Absorbsiya quyidagi reaksiyaga binoan boradi.
NaAs2Ss0 2 + H 2S !— ►
N a4As2S60 + H 20
Hosil bo‘lgan tuzni kislorod bilan regeneratsiya qilish jarayonida 
oltingugurt ajralib chiqadi.
2Na,As,S,0 + О = 2Na As,S<0, + 2S
4
2
6
2
4
2
5
2
Oltingugurt eritmadan ajratib olinadi, regeneratsiya qilingan eritma 
esa qaytadan jarayonga yuboriladi.
Temir sodali usulda ikki va uch valentli temir gidroksidlarining 
suspenziyasi ishlatiladi. Suspenziya 10% li Na2C 0 3 tayyorlanadi.
FeS 04 + Na2C 0 3 + H 20 ---- ►
Fe(OH)2 + Na2S 0 4 + C 0 2
Hosil bo‘lgan eritmadan havo o ‘tkazish yo‘li bilan Fe(OH), — 
oksidlanadi.
4 Fe(OH)2 + 0 2+ 2H 20 ---- ►Fe(OH)3
H2S ning absorbsiyasi quyidagicha boradi.
H2S + N a2C 0 3 ---- ►
NaHS + N a H C 0 3
3NaHS + 2Fe(OH)3---- ►
Fe2S3+ 3NaOH + 3H20
Eritmani havo o‘tkazish yo‘li bilan regeneratsiya qilinadi.
2Fe2S3 + 6H20 + 3 0 2 ---- -4Fe(O H )3 + 6S
4FeS + 6H20 + 3 0 2 ----
* 4
Fe (OH)3 + 4S
N aH C 0 3+ N a O H ---- ►Na2C 0 3+ H20
2 N aH C 03 ---- ►Na2C 0 3+ H 20 + C 0 2
R egeneratsiya jarayonida yutilgan H 2S ning 70% elem entli
115

---

oltingugurtga aylanadi. Qolgan qismi (NaHS ko'rinishida) natriy 
tiosulfatgacha oksidlanadi.
2NaHS + 0 2 ---- *Na2S20 3 + H 20
Gelishqoriy gidroxinon usulida H 2S gidroxinionning ishqoriy 
eritmasida yutiladi. Eritmani regeneratsiya qilish jarayonida tiosulfat 
va elementar oltingugurt ajralib chiqadi.
Gidroxinon bu yerda katalizator vazifasini o'taydi. Jarayon quyidagi 
bosqichlardan iboratdir.
H2S + N a C 0 3 
NaHS + N a H C 0 3
NaHS + 0 = < Z > = 0 + H 20 — - H O - 0 - OH + S + NaOH 
Sodaning regeneratsiyasi:
N aH C 0 3 + NaOH — ►
Na2COa + H 20
Xinonning regeneratsiyasi:
H O - Q - OH + 0.502— ►O = Q = 0 + 
n
2
o
Absorbsiya vaqtida quyidagi qo'shimcha jarayon boradi:
2NaHS + 2 0 2 ---- ►
Na2C20 3 + H?0
Na2S20 3 va N aH C 0 3 yig‘iMb borishi tufayli natriy karbonatni yutish 
xususiyati yomonlashib boradi, shuning uchun doimo yangi soda va 
gidroxinon eritmalari qo‘shib turiladi.
PH = 9~ 9.5 ni ta ’minlash uchun 42% li NaOH qo‘shiladi. Ushbu 
usul gazning tarkibida H2S ning miqdori 0.185 dan 0.02 g/m 3 bo‘lganda 
qo'llaniladi.
Etanolaminlar bilan absorbsiyalash jarayonida monoetanolamin yoki 
trietanolamin eritmalari qo‘llaniladL Aksariyat hollarda 15—20% li 
monoetanolamin eritmasi qo‘llaniladi, chunki u katta yutish qobiliyatiga 
va oson regeneratsiya qilinish xususiyatiga egadir.
Jarayon quyidagicha boradi.
25—40°C reaksiya chapdan o‘ngga 105°C da o‘ngdan chapga boradi. 
Bunga sabab eritma boigan sari ishqoriy xususiyatlarini yo'qotib boradi.
2(OH-CH2-C H 2-N H 2) + H2S
OH-CH.-CH^-NH
OH -CH 2-C H 2-N H 34 
25—40°C
XS+H 2S 2 = 5 2(OH-CH2-C H r N H 3-HS) 
O H -C H ,-C H ,-N H / 
105°C