Саьламлыг  здоровье

Результаты  и  обсуждение.  Особый  интерес  представлял  анализ 
причин посещения стоматолога, так 
как  именно  этот  показатель  характеризует  отношение  родителей  к 
стоматологическому  здоровью  ребенка  и  понимание  ими  значимости 
посещений  с  целью  профилактики.  Так,  с  целью  профилактики  стоматолога 
посещают  лишь  41,0%  школьников,  а  с  целью  лечения  зубов  -  52,8%  и 
удаления  зубов  -  6,2%.  Из  анамнеза  жизни  детей  наибольший  интерес 
представлял характер питания, перенесенные и сопутствующие заболевания, 
вредные привычки. Системные заболевания влияют на состояние пародонта, 
повышая риск появления патологии в этих тканях и усугубляют течение уже 
возникшего  процесса.  Анализ  школьных  историй  болезни  показал  высокую 
распространенность общей патологии у детей всех возрастных групп. Наряду 
с  изучением  основных  показателей  общего  статуса  детей,  мы  оценили 
факторы,  влияющие  на  качество  гигиены  полости  рта:  количество  чисток 
зубов в день, их продолжительность, своевременность замены зубной щетки и 
др. 

 
  
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 3. 
144 
Немаловажную  роль  играет  зубная  паста,  используемая  при  чистке 
зубов  школьниками.  Совокупность  общих  и  местных  факторов  приводит  к 
развитию  воспалительных  изменений  в  слизистой  оболочке  десны,  что 
проявляется  нарушением  микроциркуляции,  окислительно-восстанови-
тельных  процессов,  накоплением  гликогена.  Распространение  процесса  на 
краевую,  маргинальную  и  альвеолярную  десну  (степень  тяжести  гингивита) 
наглядно иллюстрирует выбранный нами индекс РМА по Parma. С возрастом 
интенсивность поражения тканей пародонта увеличивается, о чем свидетель-
ствуют как данные индекса РМА, так и данные коммунального пародонталь-
ного индекса (КПИ) (табл.1). 
Таблица  № 1 
Распространенность поражения пародонта у школьников г.Баку (по индексу 
КПИ) 
Возрастная группа 
 
Риск 
поражения 
пародонта 
Легкая 
степень 
поражения 
Средняя 
степень 
поражения 
Тяжелая 
степень 
поражения 
I 
70,37% 
27,16% 
2,47% 
- 
II 
56,19% 
38,10% 
5,71% 
- 
III 
44,31% 
41,57% 
12,16% 
1,96% 
 
При  анализе  значений  индекса  КПИ  у  обследованных  детей  отмечен 
высокий  показатель  риска  возникновения  патологии  пародонта  во  всех 
возрастных группах (рис.1).  
Рис.  1.  Зависимость  тяжести 
пора-жения пародонта от возраста 
(по КПИ) 
Условные обозначения: 
Ряд 1- риск поражения пародонта 
Ряд 2-  легкая степень поражения 
Ряд 3-  средняя степень поражения 
Ряд 
4- 
 
тяжелая 
степень 
поражения 
Во  II  и  III  группах  наряду  с 
высоким  показателем  риска  пора-
жения пародонта чаще встречаются 
такие  диагностические  критерии  как  кровоточивость,  зубной  камень,  на 
основании чего выявляются более тяжелые степени поражения пародонта. У 
детей III возрастной группы были обнаружены пародонтальные карманы как 
в  области  1-2  зубов  (локализованный  пародонтит),  так  и  в  области  группы 
зубов  (генерализованный  пародонтит),  что  в  последующем  подтверждалось 
рентгенологическим  исследованием,  после  проведения  которого  уточнялась 
степень тяжести процесса. 
Первые  признаки  поражения  слизистой  оболочки  десны  были 
выявлены  уже  в  младшей  школьной  группе:  хронический  генерализованный 
катаральный  гингивит  был  диагностирован  у  41,9%  детей.  Хронический 
гипертрофический гингивит в этой возрастной группе носит локализованный 
характер  и  чаще  был  вызван  действием  травмирующих  факторов, 
обусловленным  отсутствием  контактных  пунктов  на  молочных  молярах  (при 
наличии  кариозных  полостей  II  класса  и  неправильно  наложенных  пломбах). 
Локальная  рецессия  десны,  вызванная  короткими  уздечками  верхней  и 
нижней  губы  и  мелким  преддверием  полости  рта,  обнаружена  у  2,6% 
школьников  этой  возрастной  группы.  Острый  локализованный  катаральный 

 
гингивит  наблюдался  в  единичных  случаях  (1,0%)  и  был  обусловлен 
травмированием  десны  (ручкой,  зубочисткой,  кламмером  ортодонтического 
аппарата  и  др.).  В  средней  возрастной  группе  число  детей  с  выявленным 
катаральным  гингивитом  возрастает-  57,6%,  причем  увеличивается 
количество детей со средней степенью тяжести. Состояние тканей пародонта 
у  школьников  старшей  возрастной  группы  ухудшается,  несмотря  на 
незначительное 
улучшение 
показателей 
гигиены 
полости 
рта. 
Распространенность  патологии  пародонта  достигает  94,1%,  при  этом  в 
структуре заболеваемости появляется более тяжелое поражение – пародонтит, 
в  том  числе  генерализованный.  Удельный  вес  хронического  катарального 
гингивита  средней  степени  тяжести  увеличивается  с  9,6%  во  II  группе  до 
21,0%  в  III.  Аналогичная  тенденция  наблюдается  и  в  отношении 
гипертрофического  гингивита,  который  обнаружен  у  17,2%  детей.  Наряду  с 
влиянием  общих  факторов  (гормональных),  в  этой  возрастной  группе 
усугубляет  течение  гингивитаортодонтическое  лечение  (брекет-системы)  и  в 
связи  с  этим  затрудненный  уход  за  полостью  рта.  Анализируя  индекс  CPI, 
можно  констатировать,  что  количество  здоровых  секстантов  в  старшей 
группе не превышает 2-х, значительно возрастает количество зубов с зубным 
камнем.  Негативное  влияние  на  состояние  тканей  пародонта  оказывает 
курение  (12,4%  школьников  курят),  которое  приводит  к  развитию  более 
тяжелых  форм  патологии  пародонта,  налет  курильщика  обнаружен  у  5,2% 
подростков. 
Таким  образом,  неудовлетворительная  гигиена  полости  рта,  высокие 
индексов  КПИ,  аномалии  зубочелюстной    и  соматической  патологии  у  детей 
являются  основными  причинами  возникновения  у  них  воспалительных 
заболеваний пародонта. 
 
ЯДЯБИЙЙАТ - ЛИТЕРАТУРА – REFERENCES: 
 
1.Алиева  Р.К.,  Алимский  А.В.  Распространение  заболеваний  пародонта  среди  школьников  некоторых  районов 
Азербайджана. «Qafqazın stomatoloji yenilikləri», №3, 2001, с.24-27 
2.Сущенко  А.В.  Анализ  заболеваемости  гингивитом  у  детей  школьного  возраста  г.  Воронежа  //  Прикладные 
информационные аспекты медицины, 2009, Т. 12, № 2, с.124-126 
3.Лепехина  Л.И.  Тканеспецифические  особенности  диссоциации  «тканевого  барьера»  многослойного  плоского  эпителия 
десны у пациентов с пародонтитом  // Морфология, 2009, Т. 136, № 4,  88 с. 
4.Левин М.Я.,  Орехова  Л.Ю.,  Антонова  И.Н., Софронов Б.Н.  Иммунологические    показатели  слюны  и  крови  при 
 воспалительных  заболеваниях тканей пародонта // Пародонтология, 1999, №2, с. 10-13 
5.Kipioti A., Nakou M., Legakes M., Mitsis S. Microbiological Findings of infected root canals and afjacent periodontal pockets in 
teeth advanced periodontatitus // Oral. Surg., 2000, v.58, №2, p.213-221 
6.Rettenberger  G,  Simmet  T,  Burysek  L.  Comparison  of  sample  collection  methods  for  the  PCR  detection  of  oral  anaerobic 
pathogens. Lett Apple microbiol 2003; 36(2): 101-115 
7.Shadiev  K.,  Leous  P.  Significance  of  the  WHO  criteria  in  national  achievement  of  oral  health  objectives.  ORH  WHO.  Geneva., 
1998, p.37.  
Williams R.C. Periodontal diseases : gingivitis, juvenile periodontitis, adult periodontit  // Curr. Clin. Top. JnfectDis. 1993. -Vol.13, - 
p. 146-163. 
 
S U M M A R Y 
 
CLINICAL FEATURES GINGIVITIS PUPILS OF BAKU AT DIFFERENT AGES 
 
Aliyeva R.K., Amiraliev R.S. 
Department of pediatric dentistry AMU 
 
Study  were  shown  that  the  first  signs  of  gingival  mucosa  were  detected 
already  in  the  junior  school  group  :  chronic  generalized  catarrhal  gingivitis  was 
diagnosed in 41.9 % of children. Chronic hypertrophic gingivitis in this age group 
is more localized and was caused by an act traumatic factors, due to the lack of 

 
  
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 3. 
146 
contact  points  on  the  molars  (  the  presence  of  class  II  cavities  and  improperly 
seals affixed ) . Local gum recession caused by short bridles upper and lower lips 
and  small  vestibule  of  the  mouth,  was  found  in  2.6  %  of  students  in  this  age 
group.  Poor  oral  hygiene,  high  index  KPI  ,  dentition  abnormalities  and  somatic 
diseases  in  children  are  the  main  causes  of  their  inflammatory  periodontal 
diseases . 
 
Дахил олуб:  5.09.2015. 
 
ĠDMANÇININ PSĠXOLOJĠ PORTRETĠ 
 
Aslanov  Q. A.. 
 
Azərbaycan Tibb Universiteti “Təbib” İdman Klubunun 
 
Hər bir idmançı əsl pedaqoq – məĢqçi-müəllimlə iĢləməklə öz daxili ―mən‖ini 
təsdiqləyə  və  həyat  yolunda  düzgün  seçimini  edə  bilər.  MəĢqçi-müəllim  tələbəyə 
uğurun və müvəffəqiyyətsizliyin bütün ağırlığını, məsuliyyətini, vücudu və beyni ilə 
dərk etməyə məcbur etməlidir.  
Daimi  məĢqlər  zamanı  ruhu  və  bədəni  möhkəmləndirməklə  həyat  dolu 
yaĢam tərzi formalaĢır. Öz üzərində çalıĢmanın səmimiliyin nəticəsi yalnız məĢqdə 
deyil, gündəlik həyatda da öz əksini tapır.  
Ġdman  insan  fəaliyyətinin  məxsusi  növüdür.  Eyni  zamanda  ayrı-ayrı 
fərdlərinin  deyil,  bütün  cəmiyyətin  səviyyəsinin  yüksəlməsinə  yardım  edən  sosial 
hadisədir.  Idmanla  məĢq  zamanı  təcrübə  obyektinin  fəaliyyəti  müəyyənləĢir.  Bu 
məqsədlə  insan  fiziki  keyfiyyətlərini  inkiĢaf  etdirir,  psixoloji  prosesləri 
mükəmməlləĢdirir. O, müxtəlif sosial Ģəraitdə özünü idarə etməyi öyrənir.  
MəĢq  -  motivasiya,  iradi,  intellektual  və    mənəvi  keyfiyyətlərin 
formalaĢmasına  təsir  edir.  Idman  psixologiyası  nisbətən  gənc  cərəyandır.  Bu 
cərəyanın  məsələsi  idmançı  Ģəxsiyyətinin  psixoloji  portretini  öyrənməkdir. 
Ġdmançının  psixoloji  diaqnozu  məĢqç-müəllimə  öz  müsbət  cəhətlərini  göstərir. 
Ġdmançıların fəaliyyəti yarıĢ xarakterini daĢıyır. Müsabiqə, rəqabət anı olmadıqda 
yarıĢ  fəaliyyəti  öz  mənasını  itirir.  Bununla  əlaqədar  idmançıların  yarıĢlarda 
qarĢılaĢmasına 2 aspektdən baxılır:  

rəqibə münasibət;  

komandaya münasibət. 
Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  rəqib  haqqında  məlumat  toplamaq  idmançılara 
müxtəlif  cür  təsir  göstərir.  Bəziləri  yüksək  nəticəli  rəqibə  qarĢı  daha  da  əzmlə 
çalıĢmağa  baĢlayır,  bəziləri  isə  sarsılır.  MəĢqçi-müəllimlər  qarĢısında  duran  ən 
mühüm  məsələ  bu  mərhələdə  düzgün  seçim  etməkdir.  Idmançının  uğurlu  çıxıĢı 
üçün  yarıĢ  ərəfəsində  ağır-gərgin  fikirlərdən  azad  olması  mədəni  tədbirlərlə  boĢ 
vaxtını dəyərləndirməsidir. Təəssüf ki, bu bizdə ən az müĢahidə olunan haldır. Bu 
ə
rəfədə  idmançıların  bəzisi  özünə  qapanır,  bəzisi  deyingən  olur,  bəzisi  isə  adi 
həyatını  yaĢayır.  Fikrini  toplama  idmançı  fəaliyyətinin  mühüm  anıdır.  Bu,  iki 
fazadan  ibarətdir:  hərəkətə  keçməyə  hazırlıq  anının  müəyyən  olunması  və  hərəkət 
obrazının  həyata  keçirilməsi.  Fikrin  cəmlənməsi  idmançıya  bir  neçə  məsələnin 
həllində kömək olur.  
1.Vəziyyətin  idarəsi  (qorxu,  özünəinamsızlıq,  diqqət  yayınıqlığı  ilə 
mübarizə); 
2.Hərəkət proqramının təkrarı; 
3.Hərəkətə baĢlama anının müəyyən olunması; 
4.Toxunan amillərə qarĢı ―hissiyatsızlıq‖. 

 
Fikrini cəmləməklə idmançı öz imkanlarını subyektiv Ģəkildə qiymətləndirir. 
Demək  olar  ki,  diqqətin  toplanması  hazırlıq  vəziyyətinin  yoxlayıcısıdır.  MəĢqçi-
müəllim  öz  məsləhətləri  ilə  yarıĢ  öncəsi  idmançının  diqqət  toplamasına  mane 
olmamalıdır.  YarıĢ  öncəsi  sürət-güc  imkanlarının  maksimal  mobilizasiyası 
zəruridir.  
Sürət-güc imkanlarının iki növü var:  

   QoyulmuĢ məsələnin sözsüz yerinə yetirilməsi; 

   ƏlveriĢli Ģəraitdən asılı olaraq yerinə yetirilməsi.  
   Birinci  halda  çətinlikləri  dəf  etmək  uğurlu  çıxıĢı  təmin  edir.  Müvəffəq 
axına ümid edən idmançı isə ciddi çətinliklə üzləĢdikcə ruh düĢkünlüyünə məruz 
qalır.  Eyni  zamanda  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  nə  olursa  olsun  qələbə  qazanmaq 
arzusu ilə həddən artıq mobilizə olan idmançı, əks nəticə ilə də qarĢılaĢa bilər. Bir 
çox idmançılar uğur qazanmağı qələbəyə inamdan çox, gücünə güvənməkdən asılı 
olduğunu təsdiqləyirlər. Ġdmançının tərəqqisi, inkiĢafı məĢqçi-müəllimin və özünün 
yarıĢdakı nəticələrini nə dərəcədə keyfiyyətli Ģəkildə analizindən asılıdır. Yol verilən 
səhvlərin  səbəblərini  tapmaq,  uğursuzluqları  və  düzəliĢ  yollarını  qeydə  almaq 
zəruridir.  Çox  zaman  idmançı  uğursuzluğunu  təsadüfün  və  ya  hakimin  üzərinə 
atmağa  çalıĢır.  Ġdman  fəaliyyətində  uğursuzluğa  düçar  olan  idmançı, 
məĢqçimüəllimin,  psixoloqun,  dostlarının,  ailə  üzvlərinin  dostyana  dəstəyinə 
ehtiyac  duyur.  Digər  tərəfdən  isə  uğurlu  çıxıĢ  hallarında  idmançının  ―ulduz 
xəstəliyi‖nə yol vermək olmaz.  
Ġdman  fəaliyyətinin  motivasiyası  daxili  və  xarici  amillərlə  müəyyən  olunur 
ki, bu da idman karyerası boyunca öz  mahiyyətini dəyiĢir.  Ġlk mərhələdə idmana 
gəliĢi motivi ola bilər (idmanın hansı növü olmasının fərqi yoxdur):  
1.Özünü  təkmilləĢdirməyə  cəhd  -  sağlamlığın  möhkəmləndirilməsi,  bədən 
quruluĢunun yaxĢılaĢdırılması, fiziki və iradi keyfiyyətlərin inkiĢafı; 
2.Özünü  ifadə  və  özünü  təsdiqləməyə  cəhd  -  baĢqalarından  fəqrlənmə, 
görkəmli  idmançılara  bənzəmə,  ictimai  tanınmaya  meyl,  kollektivin,  ölkənin  və  s. 
Ģərəfini müdafiə, əks cinsin nümayəndəsi üçün cəlbedici olmaq; 
3.Sosial Ģərait - idmanın dəbdə olması, idmançı ailəsi ənənələrini qorumaq 
cəhdi, əməyə və hərbi xidmətə hazır olmaq arzusu; 
4.Mənəvi tələbatını ödəmək - özünü hansısa sanballı idman komandası və 
ya  klubunun  üzvü  kimi  görmək,  yoldaĢlarla  təmasda  olmaq,  Ģəhər  və  ölkələri 
gəzərək yeni təəssüratlar almaq. 
Ġlkin  baĢlanğıcda  idmanla  məĢq  zamanı  müxtəlif  idman  növlərinə  qarĢı 
maraq yaranır. Bu zaman idman növünün seçimi təsadüfi, xarici təsirlərlə məruz 
qalır:  (böyük  qardaĢa,  yoldaĢa,  təbii  Ģəraitə  hər  hansı  idman  bazasına  yaxınlığa, 
televiziya  vasitəsi  ilə  göstərilən  irimiqyaslı  yarıĢlara  görə  və  s.).  Bunun  nəticəsi 
olaraq  yeniyetmələr  idmanın  bir  növü  ilə  baĢlayır,  bir  müddət  sonra  digər  növə 
keçərək  sanki  ―özlərini  axtarırlar‖.  Öz  meyllərini  cəhdlər  və  səhvlər  üsulu  ilə 
müəyyən edən uĢaqlar, tez zamanda yaxĢı nəticə əldə etməyə çalıĢırlar. Lakin onlar 
anlaya  bilmirlər  ki,  bu  uzun  yol  çox  keĢməkeĢlidir.  Buna  görə  məĢqçi-müəllim 
yeniyetmənin  ―qəlbinin  sarı  siminə  toxunaraq,  niyə  məhz  idmanın  bu  növünü 
seçdiyini anlamalıdır‖.  
Gərgin  fiziki  əməyin  müqabilində  alınan  nəticədən  idmançı  yüksək  zövq 
alır.  Getdikcə  fiziki  yüklənmə  adət  halını  alır  və  məĢğul  olmadıqda  (məsələn: 
xəstəlik  səbəbindən  və  s.)  fiziki  diskomfort  hissi  yaranır.  Ġdmanla  məĢğul  olma 
motivasiyasının  dəstəklənməsində  mühüm  yeri  məĢqçi-müəllim  ilə  münasibət 
tutur.  MəĢqçi-müəllim  qarĢısında  məsuliyyət,  müsbət  münasibət  qurulmasında 
mühüm sayılır. Eyni zamanda məĢqci-müəllim tərəfindən idmançıların sevimli və 
sevimsiz  təbəqəyə  bölünməsi  neqativ  dəyiĢikliklərə  gətirib  çıxarır  ki,  bu  zaman 

 
  
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 3. 
148 
―sevimsiz‖lər  özlərinə  qarĢi  inami  itirir,  hətta  idmanı  atır.  ―Sevimlilər‖  isə  daha  
tələbkar yanaĢır. 
Ġdman  nəticələrinin  aĢağı  düĢməsi  idmançının  emosional  ―yanması‖  və 
fəaliyyətinin  həddən  artıq  doyması  ilə  əlaqəlidir.  Fiziki  cəhətdən  daha  çox  sonsuz 
məĢqlər,  yarıĢ  gərginliyi,  yerdəyiĢmədən  yaranan  mənəvi  və  psixi  yorğunluq 
yaradır. Bununla belə çıxıĢlara son qoymaq və maddi durumu itirməmək arzusu 
arasında  fikir  ayrılığı  yaranır.  Ġdman  nəticələrinin    aĢağı  düĢməsi  ilə  bağlı 
yoldaĢları arasında  qabaqcıllığı itirmək qorxusu məsul yarıĢlardan imtina etməyə 
gətirib  çıxarır.  Bu  səbəblərdən  idmançının  fəal  məĢqlərinə  son  qoyması  uzun  və 
ə
zabverici  prosesdir.  Yuxarı  yaĢlı  idmançıların  idmandan  gediĢinin  əsas  motivi 
kiĢilərdə  maliyyə  çətinliyi  (67%),  qadınlarda  ailə  həyatı  nigah  və  uĢağın  olması 
(60%) təĢkil edir.  
Bir çox idmançıların sanballı nəticələri olmadığından, kariyeralarını idman 
dünyasında  hakimlik  yolu  ilə  yüksək  dərəcəyə  çatdırmağa  çalıĢırlar.  Təsadüfi 
deyildir  ki,  yüksək  dərəcəli  hakimlər  arasında  idman  ustalığına  namizəd 
olmayanlara da rast gəlmək olur. 
Ġdmançı  Ģəxsiyyətinin  qlobal  qiymətləndirilməsi  ziyandır.  Müsbət 
qiymətləndirilmədə özünə qarĢı tələbkarlığı, mənfi qiymətləndirmədə isə özünə qarĢı 
inamı  itirir.  Bəzən  çalıĢqan,  lakin  özünə  inamsız  tələbənin  fəallığını 
stimullaĢdırmaq  üçün  hətta  kiçik  uğura  görə  tərif  vermək  lazımdır.  Tərif  və 
tənqidin zamanının düzgün seçilməsi vacib anlardan biri sayılır.  
YarıĢ  və  rəqabət  də  stimulverici  amillərdəndir.  Idmançılar  yarıĢın  gediĢi 
zamanı  daha  çox  fəallaĢırlar.  Ġdmançılara  eyni  zamanda  kənardan  izləyənlərin 
(azarkeĢlərin)  iĢtirakı  da  həvəslənməyə  səbəb  olur.  Lakin  bəzən  əks  effekt  də 
müĢahidə olunur. 
Psixoloqlar bildirir ki, hətta kiçik bir diqqət və qayğı insanların fəaliyyətində 
öz təsirini göstərir. Ġdmançı fəaliyyətinin cəmiyyət üçün lazımlı olduğunu gördükdə 
ruhlanır. Ġctimai diqqətin olmaması isə depressiya və onun mənfi nəticələri ilə bitir. 
Ġdmançının emosional vəziyyəti 3 növə ayrılır: 
1)    DöyüĢ  hazırlığı  vəziyyəti  emosional  və  əsəb  sisteminin  oyanıqlığı  ilə 
xarakterizə  olunur.  Ġdmançı  güc,  enerji  və  fəallığının  yüksəlməsini  hiss  edərək 
ruhlanır.  Məqsədi  uğrunda  sonadək  mübarizə  aparmağa  və  uğura  inamla  hazır 
olur.  ƏlveriĢsiz  amillərə  (məĢqçinin  tənqidi  yanaĢmalarına,  hakim  səhvlərinə, 
rəqiblərin  atmacalarına)  qarĢı  laqeyd  mövqədə  olur  ki,  bu  da  uğurlu  çıxıĢ  üçün 
zəruridir,  lakin  döyüĢ  vəziyyətinin  də  öz  ―çatıĢmazlıq‖ları  var.  Bu  vəziyyətdə 
hərəkətlər üzərində nəzarəti itirməklə oyanıqlıq hissi güclənir. Bu isə bir çox idman 
növlərində arzuolunmazdır.  
2)  YarıĢ  öncəsi  üĢütmə  -  uğur  qazanmaq  istəyinin  emosional  həyəcanla 
müĢayiət  olunması  ilə  meydana  çıxır.  YaĢantıların  qeyri-sabitliyi,  ərköyünlüyə, 
tərsliyə,  kobudluğa,  əhval  dəyiĢikliyinə  və  s.  səbəb  olur.  Diqqətsizlik,  yaddaĢsızlıq 
(idmançı  fikrini  toplaya  bilmir,  lazımsız  detallara  yayınır)  yuxu  pozğunluğu 
yaranır.  Belə  idmançının  zahiri  görkəmi  də  onun  həyəcanından  xəbər  verir:    əl-
ayaq  əsir,  soyuyur,  üzündə  ləkəli  qızartılar  əmələ  gəlir,  tələskənlik,  hərəkət 
koordinasiyası  pozulur,  bədənin  boĢalma  qabiliyyəti  pisləĢir.  Onlar  öz 
bacarıqlarını  rəqiblərindən  üstün  qiymətləndirirlər,  demək  olar  ki,  özlərinə 
arxayınlıq  yaranır.  Eyni  zamanda  qorxu  hissi  də  çox  olur.  Bu  hallar  fizioloji 
göstəricilərə  də  təsir  edir:  iĢtahın  itməsi,  nəfəsalma,  nəbz,  təzyiqin  qeyri-sabitliyi, 
tərləmə,  mədə-bağırsağın  pozğunluğu,  ağız  boĢluğunun  quruması.  Bu  halda, 
yüngül  fiziki  hərəkətlərlə,  Ģən-məzəli  əhvalatlarla  idmançının  vəziyyətini 
yüngülləĢdirmək olar. 
3)YarıĢ öncəsi apatiya (laqeydlik halı)  –  uzunmüddətli emosional gərginlik 
idmançını apatiya vəziyyətinə gətirir. Bu hal hətta ən çalıĢqan və eləcə də fəaliyyəti 

 
mənasını  itirmiĢ  idmançıda  da  ola  bilər.  Ümumi  əzginlik,  yuxuculluq,  hərəkət 
tezliyinin  azalması,  qavrama  prosesinin,  iradi  keyfiyyətin  zəifləməsi  ilə  müĢahidə 
olunur.  
Ġdman  fəaliyyəti  çox  zaman  qorxu  ilə  müĢahidə  olunur  ki,  bu  da  məĢq 
prosesinin keyfiyyətinə və yarıĢdakı çıxıĢının uğuruna mənfi təsir göstərir. Idmançı 
qorxularının səbəbləri müxtəlifdir: 
1)ÇıxıĢlarının  nəticəsinə  görə  (uduzmaq  qorxusu)  –  idmançı  düĢünmədən 
yarıĢdan  imtina  etmək  üçün  obyektiv  səbəb  (zədə,  xəstəlik,  əzələ  dartılması  və  s.) 
axtarmağa baĢlayır.  
2)ÇıxıĢının sosial nəticəsi (məsuliyyət qorxusu) - bu idmançıda qəti addım 
atdığı  zaman  baĢ  verir.    Qorxunun  bu  növü  daha  çox  uğursuzluq  halında, 
rəhbərlik  tərəfindən  neqativ  cavabla  qarĢılana  biləcək  idmançılarda  yaranır. 
Idmançının  uğursuz  çıxıĢı  bir  çox  hallarda  sosial  izolyasiyaya  gətirir.  Idmançı 
özünə  qapanır,  ətrafdakı  insanlar,  ona  olan  maraqlarını  itirirlər,  lakin  məhz  bu 
anda idmançı dəstəyə ehtiyac duyur.  
3)Ağrı və ya travma (zədə almaq qorxusu) – bu qorxu daha çox güclü zədə 
almıĢ  idmançılarda  yaranır.  Ġdmançı  Ģüuraltı  səviyyədə  ehtiyyatlı  olur  ki,  təkrar 
zədə almasın.  
4)ġəxsi aqressiyasının nəticəsi (rəqibinə güclü zədə yetirmək qorxusu). 
5)Rəqibinin gücünü qiymətləndirmə - idmançı rəqibin gücünə bələd olduğu 
üçün qorxur. 
Idman fəaliyyəti idmançılar tərəfindən müxtəlif çətinliklərin dəf olunması ilə 
bağlıdır. 2 qrup çətinlik var: obyektiv və subyektiv.  

Obyektiv  çətinlik  hər  hansı  bir  idman  növünün  səciyyəvi  çətinlikləri  ilə 
Ģərtlənir. Bu, böyük məĢq yükü, hava Ģəraiti (külək, yağıĢ, qar, günəĢ) çalıĢmanın 
texniki çətinliyi idman avadanlığının xarab olması və s. ilə bağlıdır. 

Subyektiv çətinlik idmançının obyektiv çətinliyə Ģəxsi münasibəti ilə ifadə 
olunur (əlveriĢsiz emosional vəziyyət, qorxu, inamsızlıq və s.). 
Bu  çətinlikləri  dəf  etmək  iradə  gücünün  inkiĢafından  asılıdır.  Iradə  gücü 
dözüm,  səbr,  cəsarət,  qətiyyət  və  s.də  özünü  göstərir.  Bu  keyfiyyətlərə  idmançılar 
eyni  dərəcədə  malik  ola  bilməz.  Hər  bir  idmançıda  müxtəlif  keyfiyyətlər  daha 
qabarıqdır. Iradi güc mənəvi (dünyagörüĢü, ideal motiv) və psixoloji  əsəb sistemi 
komponentləri  ilə  (güc,  zirəklik,  balans)  bağlıdır.  Iradə  göstərmək  ilk  növbədə 
insanın özü ilə mübarizəsidir. Mənəvi iradə gücü tapĢırılan iĢi məsuliyyətlə yerinə 
yetirməkdir. Iradə, insanın eqoist meyillərinə alət ola bilər, lakin məĢqçi-müəllimin 
qarĢısında  duran  məsələlərdən  biri  də  budur  ki,  iradə  gücünə  düzgün  istiqamət 
versin.  
 
ЯДЯБИЙЙАТ - ЛИТЕРАТУРА – REFERENCES: 
 
1.Ильин Е.П. Психология спорта. – СПб.: Питер, 2008. – 352 с.: 
2.Ильин Е.П. Психология спорта. – СПб.: Питер, 2011. – 352 с.:  
3.Кретти Б.Дж. Психология в современном спорте. М., 1978. – 224 с.: 
4.Попов А.Л. Психология спорта. – М., 1999. – 250 с.:  
5.Генов Ф. Психологические Особенности Мобилизационной Готовности Спортсмена – Москва: ФиС, 1971. – 246 с.:  
 
 
Дахил олуб:  10.12.2015. 
 
                       
 

 
  
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 3. 
150 
СЯЩИЙЙЯНИН ТЯШКИЛИ  
ОРГАНИЗАЦИЯ ЗДРАВООХРАНЕНИЯ  
  HEALTH ORGANIZATION 