Саьламлыг  здоровье

 
Р Е З Ю М Е 
 
ОПРЕДЕЛЕНИЕ ЭФФЕКТИВНОЙ ДОЗЫ БИОЛОГИЧЕСКИ АКТИВНОГО 
СМЕСИ, ПОЛУЧЕННОЙ ИЗ ЗОПНИКА КОЛЮЧЕГО (PHLOMIS PUNGENS) НА 
ФОНЕ ДЕЙСТВИЯ НА КОЛИЧЕСТВО ПРОДУКТОВ ЛИПИДНОЙ 
ПЕРОКСИДАЦИИ 
 
Таиров И.А., Асметов В.Я., Ягубов К.М., Шукюрова А.С., Ганиев М.М. 
Кафедра  фармакологии Азербайджанского Медицинского  
университета, Баку. 
 
В  последние  годы  из-за  увеличения  частоты  возникновения 
заболеваний  и  их  омоложения  в  мире  уделяется  большое  внимание  роли 
окислительных  стрессов.  Этот  окислительный  стресс  в  организме,  в 
частности,  в  головном  мозге,  проявляется  нарушением  баланса  между 
антиоксидантными и прооксидантными системами в пользу прооксидантной. 
Окислительный  стресс  приводит  к  повреждению  мембран  клеток 
центральной  и  продуктов  распада  фосфолипидов.  нервной  системы,  что 
приводит к увеличению количества продуктов липидной пероксидации 
Увеличение  количества  продуктов  перекисного  окисления  липидов 
особенно  важно  в  таких  структурах  головного  мозга,  как  гипоталамус, 
полосатом  тело  и  лобная  кора.  Науке  уже  давно  известно,  что  гипоталамус 
как  центр  нервно-эндокринной  система  играет  важную  роль  в 
формировании  адаптационных  реакций.  Стриатум  и  лобная  кора  играют 
важную  роль  в  регуляции  поведения.  Уменьшение  количества  продуктов 

 
  
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 3. 
162 
липидных пероксидов, вызывающих повреждение и смерть нервных клеток, 
является одной из наиболее актуальных проблем, стоящей перед медицинской 
практикой.  Для  этой  цели  в  практике  используют  антиоксидантные 
препараты, у которых наряду с основным действием проявляются побочные 
эффекты, что ограничивает их использование. В последние годы, получению 
и  практическому  применению  растительных  антиоксидантов  уделяется 
большое  внимание  практической  медицины.  Учитывая  все  это,  мы  задались 
целью  изучить  антиоксидантное  действие  биологически  активной  смеси, 
полученной из зопника обыкновенного (Phlomis pungens), произрастающего в 
Азербайджане. 
Наиболее  распространенным  ареалом  произрастания  является 
Нахичеванская  Автономная  Республика.  Учитывая  богатый  флаваноидами 
состав  зопника  колючего,  мы  поставили  целью  определить  острую 
токсичность и эффективную дозу биологически активной смеси.  
В  результате  проведенных  исследований  определили,  что  на  фоне 
действия  биологически  активной  смеси  на  продукты  перекисного  окисления 
липидов  наиболее  эффективной  антиоксидантной  дозой  в  интервале  от 
50мг/кг до 500мг/кг является 400мг/кг.  
Биологически активная смесь, полученная из зопника колючего, в дозе 
400мг/кг уменьшая количество продуктов пероксидации липидов в мозговых 
структурах  и  в  крови  белых  крыс,  обладает  выраженным  антиоксидантным 
действием. 
 
S U M M A R Y 
 
DETERMINATION OF EFFECTIVE DOSAGE OF THE BIOLOGICALLY ACTIVE 
MIXTURE OBTAINED FROM PHLOMIS PUNGENS ON THE BACKGROUND OF 
THE NUMBER OF PRODUCTS OF LIPID PEROXIDATION 
 
Tairov I.A., Asmetov V.Y., Yagubov K.M., Shukurova A.S., Ganiev M.M. 
Department of Pharmacology, Azerbaijan Medical University, Baku 
 
In  recent  years,  due  to  an  increase  in  the  incidence  of  diseases  and 
rejuvenation in the world pays great attention to the role of oxidative stress. This 
oxidative stress in the body, particularly in the brain, manifested by an imbalance 
between  prooxidant  and  antioxidant  systems  in  favor  of  prooxidant.  Oxidative 
stress  causes  damage  to  cell  membranes  of  the  central  nervous  system,  which 
leads to an increase in lipid peroxidation products and decomposition products of 
phospholipids. 
Increasing  the  amount  of  lipid  peroxidation  products  is  particularly 
important  in  brain  structures  such  as  the  hypothalamus,  striatum  and  frontal 
cortex. Science has long been known that the hypothalamus as the center of the 
neuro-endocrine  system  plays  an  important  role  in  the  formation  of  adaptive 
reactions. Striatum and frontal cortex play an important role in the regulation of 
behavior.  Reducing  the  number  of  products  of  lipid  peroxides,  causing  damage 
and death of nerve cells, it is one of the most urgent problems facing the medical 
practice. For this purpose, in practice using antioxidant agents, which along with 
the  main  action  manifest  side  effects  that  limit  their  use.  In  recent  years,  the 
production  and  the  practical  application  of  plant  antioxidants  pays  great 
attention  to  practical  medicine.  With  this  in  mind,  we  set  out  to  study  the 
antioxidant  effect  of  the  biologically  active  mixture  resulting  from  Phlomis 
pungens, growing in Azerbaijan. 
The  most  common  areal  is  growing  Nakhichevan  Autonomous  Republic. 
Given  the  wealth  of  flavonoids  Phlomis  pungens  part,  we  set  to  determine  the 
acute toxicity and the effective dose of a biologically active mixture. 

 
The studies found that on the background of a biologically active mixture 
on lipid peroxidation products the most effective antioxidant doses ranging from 
50mg/kg to 500 mg/kg is 400 mg/kg. 
The  biologically  active  mixture  is  obtained  from  Phlomis  pungens,  400 
mg/kg  of  product  by  reducing  the  amount  of  lipid  peroxidation  in  brain 
structures and blood in the white rats has a strong antioxidant effect. 
 
Дахил олуб:  17.03.2016. 
                       
 
 
 ПРАКТИК   ЩЯКИМЯ  КЮМЯК   
 ПОМОЩЬ  ПРАКТИЧЕСКОМУ   ВРАЧУ  
 HELP  to  PRACTICAL DOCTOR  
 
ФИБРАТЫ И ИХ КОМБИНАЦИИ С СТАТИНОМ ПРИ ТЕРАПИИ 
ДИАБЕТИЧЕСКОЙ ДИСЛИПИДЕМИИ 
 
Ширалиева Г.Ш., Азизов В.А., Эфендиева Л.Г., Гурбанова Х.И. 
 
Кафедра внутренних болезней-II Азербайджанского 
Медицинского Университета, Баку. 
 
Фибраты  являются  эффективным  средством  снижения  уровней 
триглицеридов,  повышения  уровней  ХС  ЛПВП,  однако,  в  меньшей  степени, 
чем  статины,  снижают  ХС  ЛПНП  [1]. 
История  применения  фибратов 
(производные  фиброевой  кислоты)  насчитывает  более  50  лет.  Родоначаль-
ником  этого  класса  был  клофибрат,  вошедший  в  клиническую  практику  в 
1962 г. Препарат обладал высокой гиполипидемической эффективностью, но 
стимулировал образование желчных камней [2].
 
Производные фиброевой кислоты (фибраты) включают препараты II и 
III  поколения:  безафибрат,  ципрофибрат,  гемфиброзил,  фенофибрат  [3].  В 
связи  с  тем,  что  в  нашем  исследовании  применяется  фенофибрат  в 
дальнейшем в ходе обзора литературы мы предполагаем посвятить основное 
внимание  именно  этому  препарату,  не  проводя  широкого  анализа  всех 
препаратов группы фибратов. 
 
Механизм  действия  фибратов  заключается  в  том,  что  они,  активируя 
PPAR-α изменяют липидный обмен следующим образом [4]: 
- повышают синтез липопротеиновой липазы; 
-  повышают  синтез  апо  А-I  и  апо  A-II,  которые  являются  главными 
белками ЛПВП; 
- повышают синтез АВС-А1, который способствует потоку холестерина 
к апо А-1 в процессе биогенеза ЛПВП; 
- снижают апо С-III, ингибитора липопротеиновой липазы и повышают 
апо A-V, синтез которого снижает уровень липопротеинов, богатых ТГ; 
-  снижают  экспрессию  критического  белка  абсорбции  холестерина 
(Nieman-PickC1-подобного 1). 
Дополнительно  к  вышеуказанным  эффектам,  эфиры  фибратов 
снижают  печеночный  липогенез,  связываясь  в  печеночным  X  рецептором 
(ПХР),  подавляя  ПХР  опосредованный  липогенез.  Более  того,  кроме  влияния 

 
  
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 3. 
164 
на липидный обмен, фибраты могут оказывать антиатерогенное действие по 
нижеследующим механизмам: 
-  фенофибрат  снижает  уровень  С-реактивного  белка,  интерлейкина  6 
и  липопротеин  ассоциированной  фосфолипазы  А2,  трех  маркеров 
воспаления; 
-  фенофибрат  снижает  активность  матриксной  металлопротеиназы  и 
может усиливать стабильность тромбоцитов; 
-фенофибрат,  но  вероятно  не  другие  производные  фибриновой 
кислоты, стимулируют синтез сосудистой эндотелиальной NO синтетазы; 
-производные  фибриновой  кислоты  ограничивают  повышение 
стимулируемое  инсулином  ингибитора  активатора  плазминогена  типа  1,  что 
улучшает фибринолитическую активность при СД2, для которого хараткерна 
гиперинсулинемия. 
Фибраты  снижают  уровень  триглицеридов  и  ЛПОНП  на  20–50%  и 
повышают  уровень  ЛПВП  на  10–20%.  Также  фибраты  снижают  на  5–20% 
уровень  ЛПНП,  однако  это  происходит  лишь  при  нормальных  или  близких  к 
таковым  уровню  триглицеридов  и  ЛПОНП.  При  этом  фибраты  меняют 
качественный состав ЛПНП путем уменьшения соотношения мелких плотных 
частиц ЛПНП и крупных частиц ЛПНП. Последние лучше распознаются апо-
В/Е-рецепторами  в  гепатоцитах  и  клетках  периферических  тканей. 
Катаболизм  ЛПНП  по  этому  механизму  считается  менее  атерогенным  и 
способствует снижению коронарного риска [3]. 
Кроме антиатерогенных эффектов, связанных с модификацией липид-
ного  профиля,  производные  фиброевой  кислоты  обладают  также  плеотроп-
ными  эффектами:  влияние  на  состояние  системы  гемостаза,  на  процессы 
воспаления, улучшение эндотелийзависимой вазодилатации [3]. 
Фенофибрат  –  синтетическое  производное  феноксиизомаслянной 
кислоты  (производное  фиброевой  кислоты).  Превосходит  другие  фибраты  по 
снижению  уровеня  липопротеидов  низкой  плотности  (ЛПНП).  Уникальной 
особенностью  фенофибрата  является  способность  снижать  уровень  мочевой 
кислоты. Лекарственная форма фенофибрата была разработана в 1975 г. 
[2]. 
Благоприятное  воздействие  фибратов  на  уровень  липидов  крови 
заключается также в их способности снижать концентрацию малых плотных 
ЛПНП.  Для  фибратов  имеются  доказательства  эффективности  в  отношении 
клинических  конечных  точек  в  первичной  и  вторичной  профилактике 
(исследования VAHIT – Veterans Affairs High-density lipoprotein Intervention Trial 
и  HHS  –  Helsinki  Heart  Study  с  гемфиброзилом,  BIP  –  Bezafibrate  Infarction 
Prevention trial c безафибратом) [5].  
В  исследовании  DAIS  (Diabetes  Atherosclerosis  Intervention  Study)  с 
ангиографической  конечной  точкой  применение  микронизированного 
фенофибрата  в  течение  3  лет  привело  к  замедлению  роста  атеросклероти-
ческих бляшек [6].  
Первым  в  своем  роде  исследованием,  в  котором  изучалась 
эффективность  фибрата  (фенофибрата)  в  отношении  сердечно-сосудистых 
конечных точек у пациентов с СД 2-го типа явилось двойное слепое плацебо-
контролируемое  исследование  FIELD  (Fenofibrate  Interventionand  Event 
Loweringin Diabetes). По результатам FIELD фенофибрат достоверно не снижал 
риск развития первичной конечной точки – коронарных событий, но снизил 
общее  число  сердечно-сосудистых  событий,  в  основном  –  за  счет 
нефатальных  инфарктов  миокарда  и  реваскуляризаций.  Как  считают 
исследователи,  терапевтический  эффект  фенофибрата  мог  маскироваться 
более  частым  назначением  статинов  пациентам  группы  плацебо  [7].  По 

 
данным post-hoc анализа исследования FIELD фенофибрат уменьшал частоту 
сердечно-сосудистых  событийна  27%  у  больных  с  повышенным  уровнем  ТГ 
(>2,3 ммоль/л) и сниженным уровнем ХС ЛПВП [8]. 
В  липидной  части  исследования  ACCORD  (Actionto  Control  Cardiovas-
cular  Risk  in  Diabetes),  включающей  5518  больных  СД,  сравнивались  две 
стратегии:  первая  –  направлена  на  снижение  только  ХС  ЛПНП  с  помощью 
симвастатина,  во  второй  использовалась  комбинация  симвастатина  и 
фенофибрата для снижения не только ХС ЛПНП, но и триглицеридов, а также 
повышения  уровня  ХС  ЛПВП  [9].  После  4,5  лет  наблюдения  комбинация 
фенофибрата  и  симвастатина  не  приводила  к  снижению  первичной 
комбинированной конечной точки (фатальные сердечно-сосудистые события, 
нефатальный инфаркт миокарда или инсульт) по сравнению с монотерапией 
симвастатином. 
Уровень 
триглицеридов 
снижался 
значимо 
при 
использовании  фенофибрата  (–22,2%  против  8,7%  под  влиянием  монотера-
пии  симвастатином)  с  умеренным,  но  значимым  повышением  уровня  ХС 
ЛПВП,  различий  по  ХС  ЛПНП  (2,0  ммоль/л)  между  группами  комбиниро-
ванной  и  монотерапии  не  было.  Однако  в  подгруппе  пациентов  с  высоким 
уровнем  ТГ  (>2,3  ммоль/л)  и  низким  –  ХС  ЛПВП  (<0,88  ммоль/л)  добавление 
фенофибрата  к  симвастатину  приводило  к  достоверному  снижению 
сердечно-сосудистого риска на 31% (р<0,05).  
Таким  образом,  фибраты  у  больных  диабетом  оказались  эффектив-
ными  только  при  повышенном  уровне  триглицеридов  и  низком  –  ХС  ЛПВП. 
Хотя 
медикаментозное 
лечение 
для 
дислипидемии 
должно 
быть 
индивидуализировано,  можно  уверенно  утверждать,  что  большинство  людей 
с  сахарным  диабетом  -  кандидаты  на  лечение  статинами  [10],  однако  для  
достижения терапевтических целей оничасто нуждается в комбинированной 
терапии  дислипидемии  [11].  Целесообразность  комбинированной  терапии: 
статины  +  фибраты  должна  быть  рассмотрена  при  неэффективности 
монотерапии статинами [12]. 
У лиц с метаболическим синдромом и сахарным диабетом в сочетании 
с  гипертриглицеридемией  и  низким  уровнем  ХС  ЛВП  (или  без  нее) 
препаратом выбора является фенофибрат. Для достижения целевых уровней 
липидов могут применяться два и более липидснижающих препарата. Одной 
из  эффективных  и  относительно  безопасных  комбинаций  липидснижающих 
препаратов является сочетание фенофибрата со статином [13]. 
Предполагается,  что  фибраты  могут  быть  эффективны  как  средство 
для протекции от СД 2 [14]. Это предположение, основанно  на исследовании 
с  безафибратом  в  ходе  которого  при  применении  в  течение  6,2  года  этого 
препарата СД 2 развился у 42% больных c нарушенной гликемией натощак, 
тогда как в группе плацебо СД 2 развился у статистически значимо большего 
процента  больных  –  у  54%.    При  этом  ретроспективное  когортное 
исследование General Practice Research Database in the UK показало, что СД 2 
развивается  с  практически  одинаковой  частотой  у  больных  принимающих 
безафибрат или другие фибраты [15]. 
Проведенный Сквиззато А. И соавт. [16] мета-анализ показал, что риск 
венозной  тромбоэмболии,  то  есть  тромбоза  глубоких  вен  и  тромбоэмболии 
легочной артерии снижается у больных, получающих статины и повышается 
у  больных,  получающих  лечение  фибратами.  Причина  этого  статистически 
подтвержденного феномена неясна. Сами авторы исследования считают, что 
перед тем как использовать полученные результаты в клинической практике 
необходимо проведение дополнительных исследований. 
Принципиально  важными  представляются  полученные  MorganC.L.  и 

 
  
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 3. 
166 
соавт.  [17]  данные  о  протективной  роли  фибратов  в  отношении 
диабетической  ретинопатии.  Следует  отметить,  что  протективная  роль 
фибратов  в  отношении  диабетической  ретинопатии  также  была  показана  в 
крупном исследовании FIELD, о котором уже говорилось выше [18,19].   
В  исследовании  ACCORD-EYE  комбинация  фенофибрата  с  симваста-
тином  на  40%  снизила  скорость  прогрессирования  ретинопатии  по  сравне-
нию с монотерапией симвастатином [20]. 
В  исследовании  FIELD  также  была  показана  протективная  роль 
фенофибрата в отношении микроальбуминурии (нефропатии) [18,19]. Вопрос 
о  возможности  применения  фибратов  для  протекции  почек  при  диабете  в 
последнее время привлекает все большее внимание исследователей [21]. 
 
ЯДЯБИЙЙАТ - ЛИТЕРАТУРА – REFERENCES: 
 
 
1.
 
Волков  В.И.,  Серик  С.А.  Медикаментозная  коррекция  диабетической  дислипидемии:  доказанные  возможности  и 
перспективные стратегии. Лiки Украiни // Диабет i сердце, 2011, №10, с.40-47 
2.
 
Кудряшова  О.Ю.,  Затейщиков  Д.А.,  Сидоренко  Б.А.  Есть  ли  основания  говорить  о  «втором  рождении» 
фибратов?Фармакотека, 2003, №12, http://www.pharmateca.ru/ru/archive/article/5442 
3.
 
Глинкина  И.В.  Лечение  нарушений  липидного  обмена  при  сахарном  диабете  2  типа  //Лечащий  врач,  2006,  №2, 
http://www.lvrach.ru/2006/02/4533428/ 
4.
 
Древаль А.В. Фибраты. http://www.diabet.ru/expert/lib/detail.php?ID=687 
5.
 
Rubins H.B., Robins S.J., Collins D., Nelson D.B., et al. Diabetes, plasma insulin, and cardiovascular disease: subgroup analysis 
from  the  Department  of  Veterans  Affairs  high-density  lipoprotein  intervention  trial  (VA-HIT)  //  Arch.  Intern.  Med.,  2002,  v.162, 
№22, p.2597–2604 
6.
 
Effect of fenofibrate on progression of coronary-artery disease in type 2 diabetes: the Diabetes Atherosclerosis Intervention Study, 
a randomised study // Lancet, 2001, v.357, №9260, p.905–910 
7.
 
Keech  A.,  Simes  R.J.,  Barter  P.,  Best  J.  et  al.;  The  FIELD  Study  Investigators.  Effects  of  long-term  fenofibrate  therapy  on 
cardiovascular events in 9795 people with type 2 diabetes mellitus (the FIELD study): randomised controlled trial // Lancet, 2005, v. 
366, №9500, p.1849–1861 
8.
 
Scott R., O’Brien R., Fulcher G., Pardy C. et al. Effects of fenofibrate treatment on cardiovascular disease risk in 9,795 individuals 
with type 2 diabetes and various components of the metabolic syndrome // Diabetes Care, 2009, v.32, №3, p.493–498 
9.
 
ACCORD  Study  Group,  Ginsberg  H.N.,  Elam  M.B.,  Lovato  L.C.  et  al.  Effects  of  combination  lipid  therapy  in  type  2  diabetes 
mellitus // N. Engl. J. Med., 2010, v.362, №17, p.1563–1574. 
10.Aronow W.S.Treatment of Dyslipidemia in Diabetics // Int J Clin Cardiol., 2014, v.1, p.1-3. 
11.Mooradian A.D. Dyslipidemia in type 2 diabetes mellitus //Nature Reviews Endocrinology, 2009, v.5, p.150-159 
12.Kumar A., Singh V. Atherogenic dyslipidemia and diabetes mellitus:what’s new in the management arena? // Vascular Health and 
Risk Management, 2010, v.6,  p.665–669  
13.Мамедов М.Н. Перспективы применения фенофибрата у больных сахарным диабетом 2 типа: уроки исследования FIELD 
// 7 апреля 2007,http://www.cardiosite.info/articles/article.aspx?articleid=4767 
14.Elkeles  R.  Fibrates:  Old  Drugs  with  a  New  Role  in  Type  2  Diabetes  Prevention?  //  British  Journal  of  Diabetes  and  Vascular 
Disease, 2011, v.11, N1, p.4-9.  
15.Flory  J.H.,  Ellenberg  S.,  Szapary P.O.,  Strom,  B.L.  et  al.  Antidiabetic  action  of  Bezafibrate  in  a  large  observational  database  // 
Diabetes Care, 2009, v.32, p.547–551. 
16.Сквиззато  А.,  Галли  М.,  Ромуалди  Э.,  Дентали  Ф.  И  др.  Статины,  фибраты  и  венозная  тромбоэмболия:  метаанализ  // 
Сердцева недостатнiсть, №2, 2011, с. 107- 116. 
17.Morgan  C.L.,  Owens  D.R.,  Aubonnet  P.,  Carr  E.S.M.  et  al.  Primary  prevention  of  diabetic  retinopathy  with  fibrates:  a 
retrospective, matched cohort study // BMJ Open, 2013, N3, 8 p., e004025. 
18.The  FIELD  study  investigators.  Effect  of  long-term  fenofibrate  therapyon  cardiovascular  events  in  9795  people  with  type  2 
diabetes mellitus(the FIELD study): randomised controlled trial // Lancet, 2005, v.366, p.1849-1861. 
19.Chapman M.J. The effects of fibrates on lipid metabolismand inflammation in type 2 diabetes //Diabetes Vasc Dis Res., 2006, v.3, 
Suppl1, p.S6-S9.  
20.AnsquerJ.-C., Foucher C. Fibrates and Statins in the Treatment of Diabetic Retinopathy // Current pharmaceutical biotechnology,  
2010, v.12, N3, p.396-405. 
21.Kouroumichakis I., Papanas N., Zarogoulidis P., Liakopoulos V. et al. Fibrates: Therapeutic potential for diabetic nephropathy? // 
European Journal of Internal Medicine, 2012, v.23, N4, p.309–316. 
 
 
Дахил олуб:  13.10.2015. 
 
BRONXĠAL ASTMALI  UġAQLARDA SPELEOTERAPĠYANIN 
PERSPEKTĠVLƏRĠ 
 
Allahverdiyeva L.Ġ., Əfəndiyeva N.Ġ. 

 
 
Azərbaycan Tibb Universiteti, Klinik allerqologiya və 
immunologiya kursu, Bakı, Azərbaycan. 
 
Açar  sözlər:  bronxial  astma,  speleoterapiya,  speleoiqlimterapiya,  duz 
şaxtaları, karst mağaralar, immun status, immunokorreksiyaedici effekt.  
Dünyada  bronxial  astma  (BA)  qlobal  problem  olaraq  qalır  və  onun 
aktuallığı  ildən  ilə  artır.  Son  30  il  ərzində  dünyada  BA-lı    xəstələrin  sayı  üç 
dəfə  artmıĢdır  və  hazırda  onların  sayı  təxminən  300  milyona  çatır  [21]. 
Epidemioloji  tədqiqatların  nəticələrinə  əsasən  Yer  kürəsi  əhalisinin  4-10%-i 
müxtəlif ağırlıq dərəcəli BA-dan əziyyət çəkir. UĢaqlar arasında bu göstərici 10-
15%-ə qədər artıb [3,4,23]. 
Çoxsaylı  ekoloji  problemlər,  sənaye  və  kənd  təsərrüfatının  sürətli  inkiĢafı, 
məiĢətdə  bir  sıra  müxtəlif  kimyəvi  maddələrin  geniĢ  istifadəsi,  dərmanların  çox 
vaxt  nəzarətsiz  qəbulu  və  bir  çox  digər  amillər  orqanizmə  mənfi  təsir  edərək, 
uĢaqların  sağlamlığında,  xüsusən  respirator  sistemin  funksiyasında  özünü 
göstərir [3,4,14]. 
Son  illər,  BA-nın  diaqnostika  və  müalicəsində  bir  sıra  nailiyyətlər  əldə 
edilmiĢdir.  Bu  BA-nın  tənəffüs  yollarının  xroniki  iltihabi  xəstəliyi  kimi  müəyyən 
olunması  və  müalicədə  inhalyasion  qlükokortikosteroidlərin  (iGKS)  geniĢ 
istifadəsilə əlaqədardır. Lakin, iltihabəleyhinə dərmanlar kimi təyin edilən iGKS-lər 
iltihabın təzahürlərini aradan qaldırmaqla, onun səbəblərinə təsir etmir, çox vaxt 
dərman müalicəsinə rezistentlik və ya dərmanlara davamlılıq inkiĢaf edir [3,4]. 
Müəyyən  nailiyyətlərə  baxmayaraq,  xəstəliyi  həmiĢə  nəzarət  altına  almaq 
mümkun  olmur,  dərmanların  daima  qəbul  olunması  ehtiyacı  isə  xəstələrin  həyat 
keyfiyyətini azaldır. 
Bu  vəziyyətin  səbəbləri  müxtəlifdir:  dərmanlara  qarĢı  əlavə  reaksiyalar, 
yanlıĢ  taktika,  həmçinin    müalicənin  patogenezin  bütün  mərhələlərini  əhatə 
etməməsi  və  triggerlərin  tamamilə  eliminasiyası  olduqca  çətindir  [3,4].  Belə  ki, 
iltihabi  proseslər  saxlanılır,  müxtəlif  mediatorların,  habelə  iltihabönü  və 
iltihabəleyhinə  sitokinlərin,  adgeziv  molekulaların  sintezi  davam  edir.  Bu  da 
tənəffüs  yollarında  immun  iltihabı  proseslərin  saxlanmasına  və  remodellinqin 
yaranmasına səbəb olur.  
Həmçinin  interkurrent  infeksiyaya  normal  bioloji  reaksiya  zəifləyir,  buna 
görə  də  müxtəlif  növ  infeksiyalara  həssaslıq  artır  və  latent  proseslər  fəallaĢır. 
Bütün  bunlar  prosesə  tam  nəzarət  əldə  etməyə  imkan  vermir,  xəstəliyin 
proqnozunun  pisləĢməsinə,  onun  gediĢinin  ağırlaĢmasına  və  həyat  keyfiyyətinin 
pozulmasına  səbəb  olur.  Buna  görə  də  müasir  terapiyanın  effektivliyini 
yaxĢılaĢdırmaq  məqsədilə  müalicə  sxemləri  və  yeni  tibbi  texnologiyaların  axtarıĢı 
və istifadəsi lazımdır.    
Dünyada  allergik  xəstəliklərin  artımı  ciddi  narahatçılığa  səbəb  olmuĢdur. 
Uzun  axtarıĢlardan  sonra  müəyyən  edilmiĢdir  ki,  bu  cür  xəstəliklər  duz 
mədənlərində müalicə oluna bilər. 
Təbii karst mağaralarında, duz mədənlərində, istifadə olunan duz, dəmir və 
kalium  dağ  mədənlərinin  mikroiqlim  Ģəraitdə  uzun  müddət  qalması  vasitəsilə 
tənəffüs  orqanlarının  müalicə  metodu  speleoterapiya  (speleomüalicə)  adlanır. 
Speleon  -  yunan  dilində  ―mağara‖  deməkdir.  Speleoterapiya  üsulunun  mahiyyəti 
onun  geofiziki  yerləĢməsi  və  massiv  süxurların  kimyəvi  tərkibi  ilə  xarakterizə 
olunan təbii müalicə amillərinin insan orqanizminə təsirindən ibarətdir. Bütün daĢ 
duz  yataqlarının  əksər  kütlələri  perm  geoloji  dövründə  formalaĢmıĢdır.  Qədim 
yeraltı  duz  yataqları  indi  də  duz  (qalit,  salvinit)  çıxarılması  üçün  istifadə  olunur 
[9,10]. 

 
  
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 3. 
168 
Speleoterapiyanın    ən  perspektivli  və  əsas  istiqaməti-duz  mağaralarının 
mikroiqlim Ģəraitində müalicədir. (bu, bir qayda olaraq, köhnə duz mədənləridir). 
Mağaralar olduqca fərqli ola bilər: küyül, Ģaxta,  qalın duz təbəqəsində və qida daĢ  
duz  qatlarında  olan  təbii  törəmələr,  lakin  dağ  suxurundan  asılı  olmayaraq  insan 
orqanizminin immun hormonal statusunun güclənməsi müĢahidə olunur. Bu da 
nəzərdə  tutulur  ki,  speleoterapiya  (speleomüalicə)  xəstəliklərin  müalicəsini 
orqanizmin  qoruyucu  xassələrinin  gücləndirilməsi  hesabına  həyata  keçirir,  yəni 
xəstəlik özü yox, onun baĢ vermə səbəbi müalicə olunur [11,13]. 
1871-ci  ildə  ilk  dəfə  olaraq,  Ġtaliyada  Florensiya  Ģəhəri  yaxınlığında  Ģaxta 
Ģəraitində,  o  cümlədən  stalaktit  və  stalaqmit  Ģaxtalarda,  revmatik  poliartriti  olan 
xəstələr müalicə edildi. Belə Ģaxtalar Almaniya, Macarıstan, Belarus və Ukraynada 
fəaliyyət göstərir. Belə Ģaxtalar karst mağaraları olub, onların mikroiqlimi kalsium 
ionları ilə zəngindir [8,13]. Speleoterapiya üçün istifadə edilən karst mağaları yer 
qabığının  asan  həll  olan  karbonatlı  (əhəngdaĢı,  dolomit,  təbaĢir  və  s.)  və  haloqen 
(daĢ duzu, gips və s.) dağ suxurlarının yayılma yerlərində, yəni qalın təbəqədə, baĢ 
verən mürəkkəb geoloji proseslər nəticəsində yaranmıĢdır [16]. Habelə, natrium və 
xlor  ionları  ilə  zəngin  mikroiqlim  üstünlük  təĢkil  edən  duz  Ģaxtaları  da  var.  Belə 
Ģaxtalar PolĢa, Ġsrail və Azərbaycanda vardır [2].  
Yeraltı speleomüalicə mərkəzi kimi iĢlədilən Ģaxtalar müxtəlif  coğrafi  iqlim 
zonalarında  yerləĢərək  və  mikroqlimin  müxtəlif  parametrlərinə  malik  olaraq 
(temperatur  -  12-dən  24ºC  qədər,  havanın  nisbi  rütubəti  10%-dən  100%  qədər, 
aerozolun sıxlığı 0,1-dən 20 mq/m
3
 qədər, onun respirabel fraksiyası 50-dən 95% 
qədər,  aeroionizasiya  500-dən  20000  ion  1  sm
3
  və  s.)  eyni  müalicəvi  effektə 
malikdirlər [5,6]. 
Ġnsan orqanizmə speleoterapiyanın bioloji təsiri çoxĢaxəli xarakter daĢıyır, 
amma  hələ  tam  öyrənilməmiĢdir.  Bununla  belə,  nəĢr  olunmuĢ  tədqiqatların 
nəticələri əsasında təsdiq etmək olar ki, speleoterapiya kompleks  bir müalicə növü 
olub  xəstənin  orqanizminə  fiziki  amillərlə  (temperatur,  rütübət,  qaz  tərkibi)  təsir 
göstərir,burda  psixoloji  faktorun  da  (―aqressiv‖  ətraf  mühitdən  təcrid  olunma 
hissi)  əhəmiyyəti  var  [9,11,17].  Bundan  baĢqa  dağ  süxurlarının  ionlaĢmıĢ 
Ģüalarının təsiri altında havanın neytral molekulları elektrik enerjisinin bu və ya 
digər  iĢarəsini  qəbul  edərək  aeroionlara  çevrilir.  Hesab  olunur  ki,  əlveriĢli  ion 
tərkibinin  əsas  göstəricisi  yüngül  aeroinların,  xüsusən  də  mənfi  yüklü  ionların 
orta  sıxlığıdır.  Bir  çox  müəlliflərin  məlumatlarına  görə,  mənfi  ionların  axını 
insanda  diqqətin    konsentrasiyasını  artırır,  əhvalı  yaxĢılaĢdırır,  aqressivliyi, 
hiperaktivliyi azaldır və qavramanı artırır. Ġkili kör tədqiqatlarda göstərilmiĢdir ki, 
öyrənmə  qabiliyyətinin  artması  və  havanın  mənfi  ionları  arasında  düz  əlaqə 
mövcüddur [8,11,15,18]. 
Speleoterapevtik effektin həyata keçirilməsində ətraf mühitin fiziki-kimyəvi 
parametrləri  əhəmiyyətli  rol  oynayır.  Onlardan  ən  vacibi  duzda  aerozol 
hissəciklərinin sıxlığı və aeroionların konsentrasiyasının miqdarı hesab olunur. Öz 
növbəsində  bu  parametrlər  aerozol,  temperatur,  rütubət,  hava  axının  hərəkəti 
ə
mələ  gələn  duz  səthinin  kimyəvi  tərkibindən  asılıdır.  Bu  amillərin  terapevtik 
mexanizmləri haqqında məlumat daha effektli tibbi texnologiyanın yaradılmasına 
və inkiĢafına imkan verir. 
Duz aerozolunun yüklənmiĢ 5 mkm ölçüyə qədər olan zərrəcikləri tənəffüs 
yollarının  periferik  hissələrinə  depozisiya    qabiliyyətinə  malikdirlər,  ionların  daxil 
olması hesabına, istərsə də bir neçə müxtəlif bioloji effekt verən elektrik yükünün 
keçirilməsi  ilə,  bərpa  və  profilaktik  təsiri  təmin  edirlər.  Aeroionlar  bilavasitə  
traxeya  və  bronxların  səyrici  epiteli  hərəkətlərinin  güclənməsinə  səbəb  olaraq 
mukosiliar klirensi yaxĢılaĢdırır [9,15]. Duzun kimyəvi komponentləri hamar əzələ 
liflərinin  elektrolit  balansını  dəyiĢdirir  ki,  bu  da  onların  relaksasiyasına  və 

 
alveoların  sayının  artmasına  gətirib  çıxarır.  Ağciyərlərin  ventilyasion-perfuzion 
funksiyası,  oksigenin  diffuziya  sürəti  və  onun  orqanizmin  müxtəlif  toxumaları 
tərəfindən  istifadəsi  güclənir.  Mənfi  ionların  bakteriosid  və  funqistatik  təsirini  də 
qeyd etmək lazımdır [14,16]. 
Müalicəvi  mühit  amilləri  kompleks  halda  immun  sisteminə   təsir  göstərir. 
Belə  ki,  limfositlərin,  serum  immunoqlobulinlərinin  miqdarının  normallaĢması, 
leykositlərin  faqositar  fəallığının  güclənməsi  müĢahidə  edilir.  Eksperimental 
tədqiqatlarda  müəyyən  edilmiĢdir  ki,  siçanların  dalağında  speleokamerada 
qaldıqdan sonra anticism yaradan hüceyrələrin sayı azalmıĢdır [9,11,13]. 
Bir müalicə üsulu olaraq speleoterapiya hələ qədim Yunanıstanda və qədim 
Ġtaliyada məlum idi. Mağarada müalicə üsulu çox yüksək qiymətləndirilirdi. Lakin, 
yeraltı  mağaraların  müalicə  xüsusiyyətlərinin  tədqiqi  və  speleoterapiyanın  elmi-
ə
saslı istifadəsi XX əsrin ikinci yarısında formalaĢmağa baĢladı [9,13].  
Avropada  duzla  müalicə  ilk  dəfə  PolĢada  aparılmıĢdır.  Orada  XIX  əsrin 
ortasında  terapevt F. Bochkovsky Krakov Ģəhərin yaxınlığında olan ―Veliçka‖ duz 
Ģaxtasında  iĢləyən  Ģaxtaçılarda  astma  xəstəliyinə  rast  gəlinməməsini  müĢahidə 
etmiĢdir.  O,  1843-cü  ildə  duz  hissəcikləriylə  doymuĢ  havanın  müalicə 
xüsusiyyətinə  malik  olması  fikrini  ifadə  etmiĢdir.  1958-ci  ildə  PolĢanın  Veliçka 
Ģəhərində  ilk  ağciyər  xəstəlikləri  sanatoriya  yaradılmıĢdır,  burada  müalicə  üçün 
duz mağarasının mikroiqlimi tətbiq edilirdi. Hal-hazırda Veliçka duz mağarasının 
yeraltı  reabilitasiya-müalicə  Mərkəzində  tənəffüs  yollarının  müalicəsi  üçün 
subterraneoterapiya  metodu  istifadə  edilir.  Bu  metodun  əsasını  yalnız  Yer 
kürəsinin  dərinyilində  rast  gələn  və  mürəkkəb  təbii  struktura  və  biodinamikaya 
malik  olan  fiziki,  kimyəvi  və  bioloji  mənĢəli  stimulların  xəstələrə  spesifik  təsiri 
təĢkil edir [9,13]. 
Azərbaycanda  speleoterapiyanın  yaranması  və  inkiĢafı  Naxçıvanda  olan 
duz  mağaraların  (fizioterapevtik  mərkəz  ―Duzdağ  mağara‖sının)  istifadəsi  və 
dərindən  öyrənməsilə  əlaqədardır.  Duzdağ  Ģaxtalarında  mikroiqlimin  xüsusiy-
yətləri aĢağıda göstərilmiĢdir [1,2]: 
1.Dəniz səviyyəsindən hündürlüyü - 1173 m  
2.Dərinliyi - 110 m 
3.Temperatur - 18-20ºC 
4.Atmosfer təzyiqi - 740 mm c.st. 
5.Nisbi rütübət - 24-50% 
6.Havanın sürəti - 0,1 m/s 
7.Yüksək  dispersiyalı  ionlar  Na
+
,  Cl
-
:  -  xəstələr  olmayanda  -  17,5  mq/m
3
, 
xəstələr olan zaman - 12,5 mq/m
3
 
8.Oksigen - 20% 
9.Səsin səviyyəsi - 15-20 Db 
10.Karbonmonoksit, metan qazı, azot qazı - mövcud deyil  
11.Allergenlər mövcud deyil  
12.Mikrokokk, kif göbələklərin hemolitik növləri yoxdur 
13.Bakteriyaların  miqdarı  -  650-850  m
3
  (havada  yer  səthinin  üzərindən 
mikrobların sayı 8-10 dəfə azdır). 
Fizioterapevtik  mərkəz  ―Duzdağ  mağara‖-sının  digər  duz  mədənlərindən 
üstünlüyü  onun  üfüqi  yerləĢməsindədir,  bu  da  təbii  ventilyasiya  və  xəstələrin 
mikroiqlimin  spesifik  xüsusiyyətlərinə  daha  yaxĢı  uyğunlaĢmasını  təmin  edir. 
Naxçıvan  duz  Ģaxtalarında  karst  mağaralardan  fərqli  olaraq  natrium  və  xlor 
ionları  ilə  zəngin  mikroiqlim  üstünlük  təĢkil  edir,  karst  mağaralarında  isə 
mikroiqlim kalsium ionları ilə zəngindir. Bu fərq müxtəlif effektə səbəb olur [2].  
Mağara  mikroiqliminin  müalicə  xüsusiyyətlərinə  səbəb  olur:  havada 
yüksəkdispersli  aerozolların  olması,  yüksək  dərəcəli  ionizasiya,  stabil  optimal 

 
  
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 3. 
170 
hərarət  (20-24º),  orta  dərəcəli  rütübət,  barometrik  təzyiqin  dəyiĢməzliyi,  havanın 
minimal  sürəti,  patogen  floranın,  allergenlərin,  qazların  zərərli  aĢqarları  və  səs-
küyün olmaması. Karst mağaraların fərqləndirici xüsusiyyətləri  karbon qazının və 
havanın  radioaktivliyinin  artmıĢ  miqdarı,  duz  Ģaxtalarında  isə  natrium  xloridin 
yüksək dispersli aerozollarının olmasıdır. 
Mağara mikroiqliminin spesifik xüsusiyyətləri sinir və ürək-damar sistemi, 
xarici tənəffüs funksiyasına müsbət təsir göstərir. Speleoterapiyanın təsiri altında 
böyrəküstü  vəzi  qabığının,  immun  sisteminin  funksiyası  normallaĢır,  su-duz 
mübadiləsinin göstəriciləri yaxĢılaĢır və desensibilizəedici effekt qeyd edilir [9,12]. 
Soliqorsk  Ģəhərində  (Belorusiya)  bronxial  astmalı  uĢaqlarda  aparılan 
speleoterapiya  ilə  müalicənin  nəticələrinin  təhlilinə  əsasən  görünür  ki,  bu  qrup 
xəstələrdə  xarici  tənəffüs  funksiyasının  göstəriciləri  əhəmiyyətli  yaxĢılaĢmıĢdır 
[4,5,6,7].  Müəlliflər  qeyd  edir  ki,  bronx  keçiriciliyini  əks  etdirən  göstəricilər 
yaxĢılaĢmıĢ,  xüsusən  oğlanlarda,  qızlarla  müqayisədə,  yaxĢılaĢma  daha  çox 
olmuĢdur [4,5,6,7]. 
Rumıniya tədqiqatçılarının apardığı son  klinik tədqiqatlar göstərmiĢdir ki, 
bir  il  ərzində  speleoterapiya  müalicəsi  alanlarda  boğaz  ağrısı,  burun  tutulması, 
xorultu, öskürək, bəlğəm ifrazı xeyli azalır [16,17]. 
Eyni  zamanda,  BA-lı  uĢaqların  immunitetinin  ayrı-ayrı  hissələrinə 
speleoterapiyanın  təsiri  kifayət  qədər  öyrənilməyib,  immun  sisteminin  əsas 
hissələrindən  biri  olan  sitokinlər  və  xüsusilə  əsas  iltihabəleyhinə  interleykinlərin 
dinamikasına  speleoterapiyanın  təsiri  praktiki  olaraq  öyrənilməyib.  Ədəbiyyatda 
biz  yalnız  B.  Buleza  &  Y.  Chonka  [11]  tərəfindən  aparılmıĢ  tədqiqatların 
nəticələrinə rast gəldik. Müəlliflər Ukraynanın Solotvino Ģəhərində speleoterapiyanı 
qəbul edən 20 - 52 yaĢ arasında olan 45 bronxial astmalı xəstədə iltihabəleyhinə 
interleykinlərin  (ĠL-4,  ĠL-5,  ĠL-10,  ĠL-12)  miqdarını  tədqiq  etmiĢ  və  nəticələrini 
təqdim  etmiĢlər.  Müəlliflərin  məlumatlarına  görə  speleoterapiya  fonunda  ümumi 
IgE  əhəmiyyətli  azalmıĢdır  (496,0±28,5  BV/ml  speleoterapiyadan  əvvəl,  400,0±18 
BV/ml  speleoterapiyadan  sonra,  p<0,05).  ĠL-4-ün  (1,7±0,12  pq/ml  müalicədən 
ə
vvəl,  1,18±0,14  pq/ml  müalicədən  sonra,  р<0,05)  və  ĠL-12-in  (2,09±0,09  pq/ml 
ə
vvəl,  1,28±0,14  pq/ml  sonra,  р<0,05)  səviyyəsi  həmçinin  aĢağı  düĢmüĢdür. 
Müəlliflər  hesab  edir  ki,  speleoterapiyanın  təsiri  nəticəsində  iltihabəleyhinə 
interleykinlərin  dinamikası  bronxial  astmalı  xəstələrdə  duz  Ģaxtalarının 
mikroiqlimi  fonunda  speleoterapiyanın  ümumi  iltihabəleyhinə  təsirinin  təzahürü 
sayıla bilər [11]. 
Iu.  Simionca  et  al.  [18]  Rumıniyada  bir  sıra  duz  Ģaxtalarında  müxtəlif 
xroniki  tənəffüs  xəstəlikləri  olan  xəstələrdə  immun  statusa  və  iltihabi  prosesə 
speleoterapiyanın  təsirini  qiymətləndirmiĢlər.  Belə  ki,  qiymətləndirmə  immunca-
vabdeh  hüceyrələrin  ifrazatları  ilə  humoral  və  hüceyrə  immunitetinin  müasir 
diaqnostik  üsulları  əsasında  aparılmıĢdır.  Müəlliflərə  görə,  speleoterapiyadan 
sonra  bronxial  astmalı  xəstələrdə  müsbət  terapevtik  effekt  alınmıĢdır: 
iltihabəleyhinə  (obstruksiyanın  və  təngnəfəsliyin  azalması,  ağırlıq  dərəcəsini  ifadə 
edən  simptomların  azalması,  qanda  C-reaktiv  zülalın,  sial  turĢusu  və  alfa-1-
antitripsin miqdarının normaya düĢməsi); infeksiyaya qarĢı müqavimət (faqositoz) 
və  immun  sistemin  (qanda  CD3
+
  və  CD4
+
  T-xelperlərin,  CD8+  T-limfositlərin 
supressorların və CD16
+
CD56
+
 normallaĢması) mexanizmlərinin aktivləĢdirilməsi; 
FQA fəaliyyəti nəticəsində blastogen limfositlərin, qanda IgA, IgG, IgM, sitokinlərin 
sekresiyasının (Th1 - ĠFN-g, ĠL-2 və Th2 - ĠL-4 miqdarı)  artması və IgE səviyyəsi-
nin azalması.  
Speleoterapiyanın  nəticələrinin  qiymətləndirilməsi  faqositozun  stimulyasi-
yasını  və  orqanizmin  qeyri  spesifik  antibakterial  müqavimətinin  artdığını 
göstərmiĢdir.  Speleoterapiyanın  nəticələrinə  əsaslanaraq  müəlliflər  hesab  edir  ki, 

 
bronxial astmalı xəstələrdə, xüsusən də uĢaqlarda, speleoterapiya immun statusu, 
o  cümlədən  immunopatoloji  dəyiĢiklikləri  korreksiya  edir,  qanda  IgE  səviyyəsini 
aĢağı salır və iltihab prosesinin azalmasına Ģərait yaradır. [17].  
Speleoterapiya  böyrəküstü  vəzi  toxumasına  qarĢı  autoanticismlərin  əmələ 
gəlməsini  ləngidərək  qanda  kortizolun  qatılığının  artmasına  səbəb  olur. 
Speleoterapiyanın  immunokorreksiyaedici  xassəsi  bakterial  antigenlərə  qarĢı 
anticismlərin  səviyyəsinin  azalması  ilə  ortaya  çıxır.  Müəyyən  edilmiĢdir  ki, 
speleoterapiya  bronxial  astmalı  xəstələrin  orqanizminin    yoluxucu  xəstəliklərə 
qarĢı  rezistentliyini  artırır  [19,21].  Bu  mexanizmlərin  öyrənilməsi  speleoterapi-
yanın  təsiri  altında  neytrofillərin  və  alveolyar  makrofaqların  faqositoz  qabilliy-
yətinin  artmasını  müəyyən  etməyə  imkan  verdi  [4,5].  Qeyd  edilmiĢdir  ki, 
müalicənin  təsiri  altında  neytrofil  və  makrofaqlar  tərəfindən  hasil  olunan 
fermentlərin  fəallığı  dəyiĢilir.  Məsələn,  neytrofillərdə  və  limfositlərdə  turĢ 
fosfatazanın,  ribonukleazanın,  katepsin  D-nin  və  qlükoronidaza  səviyyəsinin 
azalması  baĢ  verir,  və  bu  dəyiĢikliklər  bronxial  sekretdə  mukopolisaxaridlərin 
səviyyəsinin azalması və sial turĢusunun miqdarının artırması ilə təzahür edir. Bu 
da bronxial sekretin durulaĢmasına və mukosiliar klirensin yaxĢılaĢmasına səbəb 
olur [21].  
Speleoterapiyanın  təsiri  nəticəsində  periferik  qanın  qranulositlərində 
mieloperoksidaza  səviyyəsinin  azalması  və  qələvi  fosfataza  səviyyəsinin  artması 
aĢkar  edilmiĢdir  [6].  Bronxial  astmalı  xəstələrin  bronx  sekretində  speleoterapiya 
kursundan sonra lizosim səviyyəsinin artması qeyd edilmiĢdir [6]. 
Speleoterapiyanın 
immunokorreksiyaedici 
effekti 
allergik 
iltihabı 
mediatorlara,  lipidlərin  peroksidləĢmə  fəallığına,  opioidlərin  səviyyəsinə  təsiri  ilə 
aĢkara çıxır[7]. 
Speleoterapiyanın  və  speleoiqlimterapiyanın  müsbət  fəaliyyəti  tənəffüs 
yollarının  selikli  qiĢasının  rezistentliyinin  artması  ilə  izah  edilir.  Bu  da    duz 
aerozolunun  antibakterial,  iltihabəleyhinə,  bronxolitik,  mukolitik  effekti  və 
mukosiliar klirensin yaxĢılaĢması ilə əlaqədardır [7]. 
Bronxial  astmalı  xəstələrdə  speleoterapiya  nəticəsində  immun  sistemin 
fəaliyyətində  baĢ  verən  müsbət  dəyiĢikliklər,  bir  qayda  olaraq,  ventilyasion 
göstəricilərin artması və xəstəliyin klinik təzahürlərinin yaxĢılaĢması ilə nəticələnir 
[14,15].  Bundan  baĢqa,  immun  göstəricilərin  normallaĢmasının  xəstəliyin  ağırlıq 
dərəcəsindən  asılılığı  müəyyən  edilmiĢdir.  Bronxial  astmanın  yüngül  və  orta  ağır 
gediĢi  zamanı  xəstələrin  immun  statusunda  daha  ifadə  olunmuĢ  dəyiĢikliklər 
müĢahidə olunur, ki bu da müalicənin davamlı klinik effektinə uyğundur [7,14]. 
Hesab  olunur  ki,  speleoterapiyanın  immunkorreksiyaedici  effektini  stress 
ya distress reaksiya nöqteyi-nəzərdən izah etmək olar [6,7].  
Yüngül  dərəcəli  bronxial  astmalı  xəstələrdə  immun  sistemin  T-hüceyrəli 
hissəsinin fəallaĢması  və IgG və IgA səviyyəsinin azalması pozitiv göstərici hesab 
edilir [14].  
AparılmıĢ tədqiqatlarda yüngül və orta ağır gediĢli  bronxial astmalı xəstə-
lərdə  speleoterapiya  və  speleoiqlimterapiyanın  müsbət  immunmoduləedici  effekti 
göstərilmiĢdir  [11].  Görünür  ki,  bu  təsir  immun  sistemin  kompensator-
uyğunlaĢma 
mexanizmlərinin 
inkiĢafı 
ilə 
ə
laqədardır. 
Eyni 
zamanda 
speleoterapiya  bilavasitə  tənəffüs  yollarının  selikli  qiĢasının  vəziyyətinə,  bronxial 
sekretin  reoloji  xüsusiyyətlərinə  və  bronxlarda  infeksion  agentlərə  qarĢı 
rezistentliyin artmasına səbəb olur [7,11]. 
Faktlar  göstərir  ki  ,duz  aerozolu  bronxial  astmalı  xəstələrdə  bronxların 
selikli qiĢasında daha çox aĢkar olunan Neyseria, streptokokklara, Kandida növü 
göbələklərə və həmçinin protey  tipli mikroorqanizmlərə qarĢı məhvedici təsir edir. 
[6,7,12]. 

 
  
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 3. 
172 
Speleoterapiyanın ya speleoiqlimterapiyanın immunmodulyasion təzahüru 
-  sanasiya  effekti  hesabına    immun  sisteminə  antigen  yüklənmənin  azalmasıdır. 
Ġstisna  etmək  olmaz  ki,  bronxial  astmalı  xəstələrdə  tənəffüs  yollarınıda  bəzi 
mikroorqanizmlərin nisbətinin dəyiĢikliyi immun cavabın xüsusiyyətini dəyiĢdirir, 
1-ci  tip  T-xelperlərin  fəallaĢmasına  və  immunoqlobulinlərin  müdafiə  siniflərinin 
(M, G, A) sintezinə səbəb olur [5,6,11].  
Beləliklə, speleoterapiya bronxial astmalı uĢaqlar və yeniyetmələrin müalicə 
və reabilitasiyasında daĢ duz massivində yerləĢən yeraltı sahələrin təbii amillərinin 
istifadəsilə  yüksək  texnoloji  və  yüksək  effektli  istiqamətidir.  Immun  patoloji 
dəyiĢikliklərin  korreksiyası  speleoterapiya  üçün  yeni  perspektivdir.  Dünyada 
allergik respirator xəstəliklərin əhəmiyyətli artımı  speleoterapiyaya xüsusi maraq 
yaradır. 
Bronxial  astmalı  uĢaq  və  yeniyetmələrin  reabilitasiya  proqramını  optimal-
laĢdırmaq  məqsədilə  belə  xəstələrdə  funksional  xüsusiyyətlərin  ətraflı  analizinin, 
respirator allergik iltihabın markerlərinin öyrənilməsi məqsədəuyğundur.  
Bronxial astmanın müalicəsi üçün tamamlayıcı və alternativ müalicə kimi 
speleoterapiyanın  tətbiqi  sürətlə  artır,  lakin  bronxial  astmalı  uĢaqlarda  bu 
metodun  istifadəsi  haqqında  çox  məlumat  yoxdur.    Tam  nəzarət  altına  alınması 
mümkün  olmayan  bronxial  astmalı  uĢaqlarda  speleoterapiya  əlavə  müalicə  kimi 
istifadə edilə bilər. 
Bizim fikrimizcə, müvafiq müqayisə qrupları ilə yoxlama prinsipləri əsasın-
da  xəstələrin  kifayət  qədər  böyük  qruplarında  yerinə  yetirilən  tibbi  tədqiqatlar 
zəruridir.  Xəstəliyin  müxtəlif  klinik  variantlarında  və  ağırlıq  dərəcələrində  üsulun 
səmərəliliyini aydınlaĢdırmaq lazımdır.  
Müasir  cəmiyyətdə  bronxial  astmanın  geniĢ  yayılmasını,  diaqnostikanın 
aĢağı  səviyyəsini  (xüsusən  xəstəliyin  yüngül  gediĢli  olan  xəstələr  arasında, 
hansılarda  ki,  xəstəliyin  kəskinləĢməsi  soyuqdəymə  kimi  keçir)  nəzərə  alaraq, 
speleoiqlimterapiyanın geniĢ tətbiq edilməsi iqtisadi cəhətdən səmərəli ola bilər. Bu 
istiqamətdə  aparılan  tədqiqatlar  və  onların  nəticələri  dünyada  speleoterapiyanın 
inkiĢafına yeni təkan verə bilər.