Саьламлыг  здоровье

ЯДЯБИЙЙАТ - ЛИТЕРАТУРА – REFERENCES: 
 
1.Абдуллаев  А.А.,  Гаджиев  К.М.,  Эюбова  А.А.  Эффективность  спелеотерапии  у  детей  с  бронхиальной  астмой  в  соляных 
шахтах  по  данным  непосредственных  и  отдаленных  наблюдений  //  Вопр.  курортологии,  физиотерапии  и  лечеб.  физ. 
культуры, 1993, №5, c. 25-28.  
2.Аллахвердиева Л.И. К вопросу немедикаментозного лечения бронхиальной астмы в соляных пещерах Нахичевана «Дуздаг 
магара» // Azərbaycan allergologiya və klinik immunologiya jurnalı, cild 2, №1, 2014, s. 22-31.  
3.Аллахвердиева Л.И., Эюбова А.А. Респираторная аллергия у детей. Баку: Indigo, 2008, 327 с. 
4.Эюбова А.А., Кабулов Г.Г. Клинико-эпидемиологические особенности бронхиальной астмы у детей в различных регионах 
Азербайджана // Аллергология и иммунология (Москва), 2007, Т8, №2, с.191-192. 
5.Василевский  И.В.,  Обруч  А.К.,  Дубовик  Н.Н.,  и  др.,  Обруч  Т.В.,  Трухан  Н.М.  Реабилитация  детей  и  подростков  с 
бронхиальной  астмой  в  условиях  Республиканской  больницы  спелеолечения  /  3-я  Российская  науч.  практ.  конференция 
«Аллергические и иммунопатологические заболевания – проблема 21 века». Материалы. Санкт- Петербург, 2011, с. 7–8.  
6.Василевский И.В., Обруч А.К., Дубовик Н.Н., и др.,  Динамика показателей внешнего дыхания у детей с астмой на фоне 
спелеолечения  в  Республиканской  спелеолечебнице  /  3-я  Российская  науч.  практ.  конференция  «Аллергические  и 
иммунопатологические заболевания – проблема 21 века». Материалы. Санкт-Петербург, 2011, с. 8–10.  
7.Василевский  И.В.,  Обруч  А.К.,  Дубовик  Н.Н.,  и  др.,  Анализ  эффективности  спелеолечения  у  детей  с  заболеваниями 
органов дыхания на базе Республиканской больницы спелеолечения / Материалы  IX съезда педиатров РБ. Минск, 2011, с. 
48–50. 
8.Василевский И.В., Обруч А.К., Дубовик Н.Н., и др.,  Cпелеотерапия на базе республиканской больницы спелеолечения  – 
высокотехнологичный  и  высокоэффективный  метод  терапии  у  детей  с  бронхиальной  астмой  //  Медицинская  панорама, 
2012, №3, с. 19-22.  
9.Жарин  В.А.,  Метельский  С.М.,  Решетникова  Н.В.,  Федорович  С.В.  Спелеотерапия:  прошлое  и  настоящее  // 
Военная медицина, 2013, №1, с.48-53. 
10.Невзоров  А.Ю.,  Мухина  М.Ю.  Спелеотерапия  как  разновидность  альтернативной  медицины  //  Журнал 
Бюллетень медицинских интернет-конференций, 2013, Выпуск №2, том 3, с. 172. 
11.Червинская А.В. Галотерапия в условиях управляемого микроклимата соляных пещер для восстановительной медицины 
// Нелекарственная медицина, 2007, №3 (8), с.6-15. 

 
12.Buleza B., Chonka Y. The Effect of Speleotherapy on Individual Level of Humoral Immunity in Patients with Bronchial Asthma 
// The XIVth International Symposium of Speleotherapy: Abstracts, Turda, Romania, 2012, October 4-6, р.45-46. 
13.Chonka  J.,  Simionca  Iu.,  Slavik  P.  The  Development  of  Speleotherapy  in  Eastern  Europe  (Report)  //  The  XIVth  International 
Symposium of Speleotherapy: Abstracts, Turda, Romania, 2012, October 4-6, р.13-14. 
14.De  Sario  M.,  Katsouyanni  K.,  Michelozzi  P.  Climate  change,  extreme  weather  events,  air  pollution  and  respiratory  health  in 
Europe // Eur Respir J., 2013, vol.42, p.826–843. 
15.Ietcu  I.,  Iu.  (Gh.)  Simionca,  Motan  D.G.,  Bîlha  C.  et  al.  Classic  and  modern  in  speleotherapy  in  cacica  salt  mine  (Kackzyka) 
suceava  county,  romania  (from  empirism  to  scientific  speleotherapy  in  cacica  salt  mine)  (Lecture)  //  The  XIVth  International 
Symposium of Speleotherapy: Abstracts, Turda, Romania, 2012, October 4-6, р.31-32. 
16.Ivan  S.  Lemko.,  Tatiana  O.  General  principles  of  salt  mines  speleotherapy  usage  //  The  XIVth  International  Symposium  of 
Speleotherapy: Abstracts, Turda, Romania, 2012, October 4 - 6, р.38-39 
17.Lascu  V.T.  Cristal  cave  of  the  farcu  mine  and  meziad  cave  (Romania)  -  possible  perspectives  for  speleotherapy  //  The  XIVth 
International symposium of Speleotherapy: Abstracts, Turda, Romania, 2012, October 4 - 6, р.35. 
18.Simionca  Iu.  Speleotherapy  in  Romania  on  the  World  context  and  perspectives  for  use  of  salt  mines  and  karst  caves  for 
speleotherapeutic  purposes  (Lecture)  /  The  XIVth  International  Symposium  of  Speleotherapy:  Abstracts,  Turda,  Romania,  2012, 
October 4-6, р.12-13. 
19.Simionca  Iu.,  Mera  O.,  Grudnicki  N.,  et  al.  Antyinflammatory,  correction  the  immune  status  and  immunopatological  changes 
speleotherapeutic effect of slanic-prahova, cacica, turda, ocna-dej salt mines / The XIVth International Symposium of Speleotherapy: 
Abstracts, Turda, Romania, 2012, October 4-6, р.47-48. 
20.Slavik  P.  Use  of  carst  caves  of  the  Czech  Republic  for  speleotherapy.  Moravia  children’s  specialized  health  care  center 
―Children’s  sanatorium  with  speleotherapy”  /  The  XIVth  International  Symposium  of  Speleotherapy:  Abstracts,  Turda,  Romania, 
2012, October 4-6, р.11. 
21.Sullivan  P.,  Smith  K.L.,  Ghushchyan  V.H.,  Globe  D.R.  et  al.  Asthma  in  USA:  its  impact  on  health-related  quality  of  life  // 
J.Asthma, 2013, vol.
50, p.891–899. 
22.Ţigănilă N., Simionca Iu., Mera O. Study on the effect of speleotherapy cure in Turda salt mine at patients with bronchial asthma 
and chronic obstructive bronchitis /The XIVth International Symposium of Speleotherapy: Abstracts, Turda, Romania, 2012, October 
4-6, р.46-47. 
23.Xu Z., Sheffield P.E., Hu W. et al. Climate change and children’s health – a call for research on what works to protect children // 
Int J Environ Res Public Health, 2012, vol.9, p.3298–3316. 
 
Дахил олуб:  13.11.2015. 
 
 
ĠġEMĠK ĠNSULTLU XƏSTƏLƏRDƏ ASPĠRĠNĠN BĠRĠNCĠLĠ VƏ 
ĠKĠNCĠLĠ PROFĠLAKTĠK ROLU 
 
Ağayeva N.M. 
 
Hacıtəpə Universiteti, Tibb Fakültəsi, Ankara, Türkiyə.  
 
BaĢ  beynin  damar  xəsəlikləri  ən  aktual  tibbi  və  sosial  problemlərdən 
biridir.  Son  zamanlar  beyin  qan  dövranının  kəskin  pozulmalarının  rastgəlmə 
tezliyində yüksək artım müĢahidə olunur. Müasir zamanda insult əksər ölkələrdə 
ölüm  səbəbləri  arasında  ikinci-üçüncü  yerləri,  əliliyin  səbəbi  kimi  isə  birinci  yeri 
tutur  [1].  Amerika  Ürək  Assosiyasının  insult  və  ürək-damar  xəstəliklərinin 
yenilənmiĢ  statistik  məlumatlarına  əsasən  ABġ-da  2013-ci  ildə    insult  təxminən 
795000  nəfərdə  ortaya  çıxır,  bunlardan  185000  nəfəri  təkrar  hücuma  məruz 
qalırlar  [1].  Bundan  əlavə,  insultlu  xəstələrdə    miokard  infarktı,  qeyri  stabil 
stenokardiya  və  qəfləti  ölüm  riski  2-3  dəfə  çoxdur.  Ġlkin  insultdan  sonra  sağ 
qalanların  2-3%-də  ilk  30  gün,  10-16%-da    da  birinci  il  insult  təkrarlanır.  Qeyd 
edilir  ki,  təkrari  insultun  birinci  il  ərzində    rast  gəlmə  tezliyi  beyin  infarktların 
ayrı-ayrı variantlarında müxtəlifdir: total karotid hovuzda – 6%, hissəvidə – 17%, 
lakunar  infarktda  –  9%,  vertebrobazilyar  hovuzda  –  20%.  Bununla  belə  karotid 
hovuzda hissəvi infarkt olan xəstələrdə insultun erkən vaxtlarda təkrarlanma riski 
yüksəkdir, lakunar infaktlarda isə təkrarlama ehtimalı daha aĢağıdır. Ona görə də 
insult  keçirdikdən  sonra  bele  serebral  və  kardioloji  fəsadların  qarĢısını  alınması 
məqsədi ilə etiologıyaya uyğun olaraq müalicə aparılması vacibdir.  

 
  
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 3. 
174 
Ġnsultlar  zamanı  effektiv  müalicə  və  profilaktik  metodlarının  tətbiqi  Qərbi 
Avropa  ölkələri,  ABġ,  Yaponiya  və  Avstraliyada  son  15  il  ərzində  insultla  bağlı 
ölüm hadisələrinin 50%-dən çox azalmasına səbəb olmuĢdur [2]. 
Ġnsultun aparıcı risk amillərinin aĢkarlanması üzrə müasir tibbdə bir çox 
nailiyyətlərin  əldə  olunmasına  baxmayaraq,  xəstələnmə  hadisələrin  səviyyəsi  
artmaqdadır ki, bu da ilkin profilaktikanın aparılmasını tibbi-sosial çətinlikləri ilə 
ə
laqədardır.  Bu  xəstəliklərin  qarĢısını  almaq  üçün  effektiv  metodların  olmasına 
baxmayaraq,  onların  həyata  keçirilməsi  yüksək  maddi  vəsait  tələb  etdiyi  üçün 
(müxtəlif qrupa aid dərman preparatların uzunmüddətli qəbulu, bahalı diaqnostik 
metodlar)  və  əhali  arasında  (xüsusilə  yüksək  risk  qrupuna  aid  olanlar)  sanitar-
maarifləndirici  iĢlərin  aparılmasının  kifayət  qədər  olmaması,  serebrovaskulyar 
xəstəliklərin aktiv aĢkarlanması məqsədi ilə əhalinin kütləvi müayinə proqramları-
nın təĢkil edilməsi səbəbindən çətinlik törədir [3].   
Bəzi tədqiqatlar belə bir fikir irəli sürmüĢdür ki, insultla bağlı xəstələnmə və 
ölüm  göstəricilərinin  coğrafi  zonadan  və  etnik    (və  ya  irq)  mənsubiyyətdən  asılı 
olaraq dəyiĢməsi ətraf mühitdə mikroelementlərin miqdarının fərqli olması, həqiqi 
göstəricilərin  statistik  göstəricilərlə  üst-üstə  düĢməməsi,  həmin  ərazidə 
miqrasiyanın xüsusiyyətləri ilə, risk amillərinin  yayılmasındakı fərqlərlə izah edilə 
bilər  [4].  Ġnsultun  risk  amillərinin  yayılmasının  coğrafi  zonadan  asılı  olaraq 
fərqlənməsinin  izahı  mürəkkəbdir  və  bir  sıra  risk  amillərinin  kombinasiyası  (qida 
qəbulunun adət-ənənələrdən asılılığı, kasıblıq və iqtisadi imkanların  çatmamazlığı, 
sosial  izolyasiya,  tibbi  və  profilaktik  xidmətlərin  əlçatan  olmasındakı  fərqlər)  ilə 
ə
laqələndirilə  bilər.  Lakin  etnik  qrupların  coğrafi  zonadan  asılı  olaraq  yayılması 
insultla bağlı ölümün səviyyəsindəki  fərqləri izah etmir.  
Son illərin tədqiqatları bir daha təsdiq etmiĢ ki, iĢemik insult hər hansı bir 
təsadüfü  hadisə  deyil,  uzunmüddət  davam  edən  və  patoloji  xüsusiyyət  daĢıyan 
prosseslər  zəncirinin  məntiqi  yekunudur  [5].  Buna  müvafiq  olaraq,  zaman 
kontiniumu  mövqeyindən  baxılarsa,  insult  prossesini  2  etapa  bölmək 
mümkündür:  insulta  qədər  və  insultdan  sonra. Ġnsulta  qədərki  müalicə  tədbirləri 
insultun  birincili  və  ikincili  profilaktikasını  nəzərdə  tutur  və  həyat  tərzinin,  risk 
faktorlarının modulyasiyasından ibarətdir. Serebrovaskulyar hadisə baĢ verdikdən 
sonrakı tədbirlər isə insultun patogenezinin mürəkkəbliyinə uyğun olaraq aparılır 
və  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  hazırki  dövrdə  müalicənin  effektliliyi  kifayət  qədər 
məhduddur [6]. 
Ġnsultun  birincili  və  ikincili  profilaktikası  çox    əhəmiyyətli  tibbi  və  sosial 
problemdir.  Hətta  bu  məsələnin  hissəvi  həlli  əhalinin  sağlamlığına  və  demoqrafik 
statusuna  müsbət  təsir  edər.  Lakin  insultun  profilaktik  üsulların  hamısı  real 
qoruyucu  effektə  malik  deyillər.  Britaniya  ekspertlərinin  fikirlərinə  görə,  etibarlı 
profilaktik  təsirə  yalnız  5-i  aiddir:  hipotenziv  terapiya,  hipoxolesterinterapiya 
(əsasən  statinlərlə),  antitrombositar  terapiya,  qulaqcıqların  səyriməsi  olan 
xəstələrdə  ikincili  profilaktik  vasitə  kimi  antikoaqulyantların  qəbulu,  yuxu 
arteriyasının  kəskin  nəzərə  çarpan  stenozunda  karotid  endarterektomiya. 
Aydındır  ki,  bu  5  təqdim  edilən  üsuldan  əsas  farmako-ekonomik  xüsusiyyətə 
antitrombositar və hipotenziv terapiya aiddir.  
Təkrari  insultun  qarĢısını  alınması  tədbirlərinin  əsasında  antiaqreqant 
terapiyadır,  hansının  ki,  effekti  çox  geniĢ  aparılmıĢ  tədqiqatlarda  sübut  edilib 
(The  Antiplatelet  Trialists,  the  Dutch  Trial,  CAST,  ESPS-1,  ESPS-2  ve  s).  Uzun 
müddət  iĢemik  insultun  qarĢısının  alınmasında  araĢdırılmıĢ  dərman 
preparatlarının biri, bəlkə də birincisi aspirindir. 
Qan-damar  xəstəliklərinin  ilkin  profilaktikasında  aspirindən  istifadəyə  aid 
ilk iri həcmli iĢ ABġ-da 22000 praktik sağlam həkimlər (Physicians Health Study 
(PHS))  arasında  aparılan  tədqiqat  iĢi  olub.  Aspirinin  effektliyi    plasebo  ilə 

 
müqaisədə  5  il  ərzində  öyrənilib.  Bu  tədqiqat  iĢi  nəticəsində  gündəlik  500  mg 
aspirin istifadə edən qrupda iĢemik hücumun sıxlığının az olmasına baxmayaraq 
(p<0,05), insultun rast gəlmə tezliyində heç bir azalma aĢkarlanmamıĢdır və hətta, 
ölüm və əlillik nisbəti aspirin qəbul edən qrupda daha yüksək səviyyədə izlənmiĢdir 
(p<0,05)  [7].  Hansson  və  həmmüəl.  apardığı  tədqiqat  iĢində  18790  hipertenziyalı 
xəstədə    təxminən  3,8  il  ərzində  təzyiqləri  ölçülərək  antihipertenziv  müalicə 
baĢlamıĢ  və  bu  xəstələrin  yarısına  gündəlik  75  mg  aspirin  və  yarısına  plasebo 
müalicəsi tətbiq olunmuĢdur. Aspirin qəbul  edən xəstələrdə ürək-damar fəsadları 
15%  nisbətində  və  miokard  infarktı  36%  nisbətində  az  olmasına  baxmayaraq, 
insult  riskində  azalma  qeyd  olunmamıĢdır.  Qruplar  arasında  fatal  (ölümə  səbəb 
olan)  qanaxma  riskində  bənzərlik  olsa  da,  aspirin  qəbul  edən  qrupda  nonfatal 
qanaxma təxminən 2 dəfə daha tez izlənilmiĢdir [8]. 
Digər bir tədqiqat iĢində ürək-damar risk faktoru olan 4,495 xəstənin 3,6 il 
ə
rzində müĢahidədə geçici iĢemik hücüm aspirin gəbul edən xəstə qrupunda 1,8%, 
nəzarət  qrupda    1,3%  nisbətdə,  insult  rast  gəlmə  tezliyi  isə  aspirin  istifadə  edən 
pasiyentlərdə 1,1%, nəzarət qrupunda 0,7% müəyyən olunmuĢdur. Hemoragik  və 
iĢemik insult nisbətlərində iki qrup arasında bir fərqlilik müĢahidə edilmədi [11]. 
Ridker  et  al.,  [10]  apardıqları  iĢdə  45  yaĢdan  yuxarı  olan  39,876  qadın 
xəstələrə  günaĢrı  100  mg  aspirin  və  ya  plasebo  müalicələri  baĢlanmıĢ  və  10  il 
ə
rzində ciddi kardiovaskulyar hadisə, nonfatal miokard infarktı, nonfatal insult və 
ya  kardiovaskulyar  səbbəli  ölüm  riski  baxımından  iki  qrup  müĢahidəyə 
alınmıĢdır.  Aspirin  müalicəsi  tətbiq  olunan  qrupda  keçici  iĢemik  hemle  riskinin 
22%,  iĢemik  insult  riskinin  24%  nisbətində  azaldığı  (p  <0,05)  müĢahidə 
edilmiĢdir.  Nonfatal  insult  riski  aspirin  gəbul  edən  qrupda  daha  az  olmasına 
qarĢı, fatal insult riski baxımından iki qrup arasında fərq tapılmamıĢdır.  
2005-ci  ildə  qadın  tibb  iĢçiləri  arasında  10  il  müddətində  aparılan  çox 
maraqlı tədqiqat iĢi baĢa çatmıĢdır. Bu iĢə 45 yaĢdan yuxarı təxminən 40 000 tibb 
iĢçiləri  cəlb  olunmuĢdur  (The  Women´s  Health  Study).  Təqdim  olunan  iĢdə 
göstərilib  ki,  aspirin  qadınlarda  ilkin  profilaktik  vasitə  kimi  ürək-damar 
səbəblərdən  ölümə  təsir  etmir  və  miokard  infakt  riskini  azaltmır.  Eyni  zamanda 
aspirin  iĢemik  insult  riskini  24%  və  keçici  iĢemik  hemle  ehtimalını  22%  azaldır 
[11].  Müxtəlif  cinslərdə  ürək  və  baĢ-beyin  tərəfindən  patoloji  damar  dəyiĢiklik-
lərinin  qarĢısının  alınmasında  istifadə  olunan  aspirinin  müxtəlif  təsirini  nəzərə 
alaraq,  Amerika  Ürək  Assosiyasiyası  ABġ-ın  profilaktik  xidməti  ilə  birlikdə  (US 
PSTF)  aĢağıdakı  yanaĢmanı  təklif  etmiĢlər.  Aspirin  ilkin  profilkatik  vasitə  kimi, 
kiĢi  və  qadınlarda  gündəlik  75-100  mg  dozada  üzunmüddətli  qəbul  edilməsi 
tövsiyə olunur,bunların içində ehtimal edilən  koronar hadisənin 10-illik riski 10% 
və daha çox təĢkil edir [12]. 
Ġlkin profilaktik vasitə kimi aspirinin istifadəsi avropa ekspertləri tərəfindən 
də  təklif  olunub.  ―Koronar  riskin  sistem  qiymətləndirilməsi‖  (SCORE-Systemic 
Coronary  Risk  Evaluation)  təklif  olunur,  hansı  ki,  yaxın  10  il  müddətində  ürək-
damar  xəstəliklərinin    ölüm  hadisələrinin  müxtəlif  növlərini  təyin  etməyə    imkan 
verir.  Riskin  hesablamasına  görə  xüsusi  cədvəl  istifadə  edilir.  Risk  ildə  1,5%  və 
daha artıq təĢkil edirsə, yəni  10 il müddətində 15%, ilkin profilaktik vasitə kimi 
aspirindən  istifadə göstəriĢdir [13,14].  
Beləliklə,  aspirinin  ilkin  profilaktik  vasitə  kimi  təyin  edilməsi,  xüsusəndə 
kiĢilərdə,  əsasən  koronar  (ürək-damar)  halların  qarĢısının  alınmasına  əsaslanır. 
KiĢilərdə  beyin  qan  dövranının  kəskin  pozulmasında  aspirinin  ilkin  profilaktik 
vasitə  kimi  faydası  yüksək  deyil,  ancaq  qadınlarda  aspirin  iĢemik  insultun  ilkin 
profilaktikasında faydalı olduğu ehtimal olunur.  
ĠĢemik insultun ikincili profilaktikasına baxıldıqda isə Amerika Nevrologi-
ya  Akademiyasında  (American  Academy  of  Neurology,  AAN)  və  Amerika  Ġnsult 

 
  
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 3. 
176 
Assosiasiyası  Birliyi  (American  Stroke  Association,  ASA)  xüsusən  insultun 
təkrarlanmasının  (hadisədən sonrakı ilk 4 həftə) qarĢısının alınması baxımından 
(ilə  əlaqədar)  antitrombositar  preparatların  rollarına  aid  nəĢrlər  yaymıĢdılar  [15]. 
AAN  və  ASA-nın  əsas  tədqiqatlarından  biri  olan  International  Stroke  Trial-ın 
nəticələrinə əsasən aspirin rekküren iĢemik insult nisbətini 3,9%-dən 2,8%-ə salır 
və  son  olaraq  ölüm  və  ölümlə  nəticələnməyən  insult  nisbətini  plaseboya  görə 
önəmli  dərəcədə  azaldır  (12,4%-ə  qarĢı  11,3%)  [16].  Əgər  insult  hadisəsi  baĢ 
verəndən  sonra  ilk  28  gün  ərzində  ölümə  səbəb  olursa  ölümlə  nəticələnən  insult 
kimi, əgər xəstə insultun kəskin dövrü sayılan 28 gün ərzində sağ qalırsa ölümlə 
nəticələnməyən  insult  kimi  qeydiyyata  alınır.  Digər  bir  tədqiqatda  (Chinese  Acute 
Stroke  Trial)  21,106  xəstəyə  ilk  48  saat  müddətində  randomizə  Ģəkildə  160  mg 
aspirin  və  ya  plasebo  baĢlanmıĢ,  dörd  həftəlik  müĢahidədən  sonra  aspirin  ilə 
müalicə edilən qrupda letallıq daha az tapılmıĢdır (3,9%-ə qarĢı 3,3 %). Rekürren 
insult riski asprin alan qrupda  2,1%-dən  1,6%-ə düĢməsinə qarĢı statistik olaraq 
fərq müĢahidə olunmamıĢdır. OxĢar Ģəkildə aspirin gəbul edən qrupda hemorragik 
insult riski üçün müĢahidə edilən artım da önəmli dərəcədə  deyildi (0,9%-ə qarĢı 
1,1%) [16].  
Kəskin və ya geçici beyin qan dövranının pozulmasını keçirən xəstələrdə 2-
3  il  ərzində  aspirinin  profilaktik  qəbulu  təkrari  damar  hadisələrin  mütləq  riskini 
36/1000  nisbətdə  aĢağı  salmıĢdır.  [17].  Aspirin  ikincili  profilaktik  vasitə  kimi 
istənilən  damar  pozğunluqların  o  cümlədən,  ürəyin  iĢemik  xəstəliyi,  insult, 
periferik  arteriyaların  xəstəliyi  riskini  azaldır.  ĠĢemik  insult    keçirən  xəstələrdə 
aspirin plasebo ilə müqaisədə təkrari insult keçirilmə riskini 20-25% azaldır [18]. 
Kəskin  beyin  qan  dövranın  pozulmasını  keçirən  və  aspirin  qəbul  edən  xəstələrin 
özbaĢına bu preparatdan imtina etməsi bir ay ərzində təkrari insultun əmələ gəlmə 
riskini 3 dəfə artırır [19]. 
Beləliklə, aspirin insultun qarĢısının alınmasında əsas universal vasitədir, 
ikincili  və  birincili  profilaktikada  istifadə  oluna  bilər.  Aspirin  ən  geniĢ  istifadə 
olunan  və  əlçatan  dərman  preparatıdır.  Damar  hadisəlirinin  effektiv  birincili  və 
ikincili profilaktikasının təĢkili vacib məsələlərdən biridir.  
 
ЯДЯБИЙЙАТ - ЛИТЕРАТУРА – REFERENCES: 
 
1.Adams H.P. İskemik enmenin önlenmesi. Antiplatelet ajanlar, karotidterektomi, anjioplasti ve stent // Türk Noroloji Dergisi 2008, 
cilt 14, s.377-387. 
2.Coull, B.M., Williams,  L.S., Goldstein, L.B.,  et al., Anticoagulants and antiplatelet agents in acute ischemic  stroke: report of the 
Joint  Stroke  Guideline  Development  Committee  of  the  American  Academy  of  Neurology  and  the  American  Stroke  Association  (a 
division of the American Heart Association). Stroke, 2002, №3 (7), p.1934-1942. 
3.Коваленко    А.В.  Гилева  О.А.  Эпидемиология  и  факторы  риска  инсульта  в  Кемерова  //  Бюллетень  сибирской  медицины 
2008, №5, с.170-175 
4.Casper M.L. Atlas of stroke mortality: racial, ethnik, and geographic disparities in the United States, Atlanta, GA: US Derartment 
of health and HumanServices, CDC; January, 2003, http //www.cdc.gov/dhdsp/library/maps/strokeatlas/index.htm 
5.Lise  A, Labiche and James C.  Grotta. The Journal of the American Society of Experimental NeuroTherapeutics, //Januaru 2004, 
vol 1; p.46 – 70. 
6.Gusev E.I., Skvortsova V.I., Stakhovskaya L.V. Stroke in the Russian Federation: time for united concentrated activites. Zh Neurol 
Psikhiatr im SS //Korsakova, 2007, 107, № 6, р.4 -10. 
7.Peto, R., Gray, R., Collins, R., et al., Randomised trial of prophylactic daily aspirin in British male doctors. //Br Med J (Clin Res 
Ed), 1988№296 (6618), р. 313-316. 
8.Hansson,  L., Zanchetti,  A.,  Carruthers, S.G.,  et  al.,  Effects  of  intensive  blood-pressure lowering  and low-dose  aspirin  in patients 
with  hypertension:  principal  results  of  the  Hypertension  Optimal  Treatment  (HOT)  randomised  trial.  HOT  Study  Group  //  Lancet, 
1998351 №9118, р.1755-1762. 
9.de  Gaetano.  G.  Low-dose  aspirin  and  vitamin  E  in  people  at  cardiovascular  risk:  a  randomised  trial  in  general  practice. 
Collaborative Group of the Primary Prevention Project // Lancet, 2001, №357 (9250), р.89-95. 
10.Ridker, P.M.,  Cook,  N.R.,  Lee,  I.M.,  et  al.,  A  randomized  trial  of  low-dose  aspirin  in the primary  prevention of  cardiovascular 
disease in women // N Engl J Med, 2005, №352 (13), 1293-1304. 
11.Трифонов  И.Р.  Длительный  регулярный  прием  аспирина  здоровыми  женщинами  45  лет  и  старше  уменьшает  риск 
ишемического  инсульта,  не  влияя  на  риск  инфаркта  миокарда  и  сердечно-сосудистой  смерти  и  увеличивая  риск 
кровотечений.  Результаты  применения  аспирина  в  Исследовании  Здоровья  Женщин  (The  Women's  Health  Study)  // 
Кардиология,2005, №6,с. 56-57. 

 
12.Pearson T.A., Blair S.N., Daniels S.R. et al. AHA Guidelines for Primary Prevention of Cardiovascular Disease and Stroke: 2002 
Update:  Consensus  Panel  Guide  to  Comprehensive  Risk  Reduction  for  Adult  Patient  without  Coro-nary  or  other  Atherosclerotic 
Vascular Disease // Circulation, 2002,V. 106,P. 388-391. 
13.European  guidelines  in  cardiovascular  disease  prevention  in  clinical  practice.  Third  Joint  Task  Force  of  European  and  other 
Societies on Cardiovascular Disease Prevention in Clinical Practice (Constituted by representatives of eight societies and by invited 
experts) // Eur. Heart J, 2003,V. 24,№1601, р.1610-1616.     
14.Expert Consensus Document on the Use of Antiplatelet Agents. The Task Force on the Use of Antiplatelet Agents in Patients with 
Atherosclerotic Cardiovascular Disease of the European Society of Cardiology // Eur. Heart J,2004 V. 25(2), р.166-181. 
15.Coull, B.M., Williams, L.S., Goldstein, L.B., et al., Anticoagulants and antiplatelet agents in acute ischemic stroke: report of the 
Joint  Stroke  Guideline  Development  Committee  of  the  American  Academy  of  Neurology  and  the  American  Stroke  Association  (a 
division of the American Heart Association) // Stroke, 2002, №33 (7), р.1934-1942. 
16.The International Stroke Trial (IST): a randomised trial of aspirin, subcutaneous heparin, both, or neither among 19435 patients 
with acute ischaemic stroke. International Stroke Trial Collaborative Group. Lancet, 1997, 349 (9065), 1569-1581. 
17.Eidelman R.S., Lamas G.L., Hennekens C.H. The new National Cholesterol Education Program guidelines: clinical challenge for 
more widespread therapy of lipids  to treat and prevent coronary heart disease // Arch.  Intern. Med, 2002,V. 162, р. 2033-2038. 
18. McConnel  H.  Collaborative  meta-analysis  of  randomized  trials  of  antiplatelet  therapy  for  prevention  of  death,  myocardial 
infarction, and stroke in high risk patients// Br. Med. J, 2002, V. 324, р.71-86. 
19.Садлоу К., Губиц Г., Сандеркок П., Лип Г. Профилактика инсульта. В кн.: Доказательная медицина 2003, вып.2, часть 1, 
с. 310-340.