ŞAHİN ƏHMƏdov

Şək.5.2.
Ekoloji monitorinqin sxemi.
Monitorinqin aparılma metodlarına görə 
onlar 
bioindikasiya
(bioindikatorların köməkliyi ilə), 
kontakt cihaz
(yoxlama), 
kontaktsız məsafədən
(aviasiya, kosmik) növlərinə ayrılırlar.
Monitorinqin məqsədlərinə görə bunlar 
seçilir: elmi-tədqiqat, diaqnostik, fon, nəzarət, 
proqnoz və s.
E
k
sp
ed
is
iy
a 
m
ü
şa
h
id
əl
əri
Avtomatlaşdı
informasiya sistemi
Təbii müşahidələr 
sistemi 
Ekoloji montorinq 
Rabitə
kanalı 
S
ta
si
o
n
ar 
(y
erü
st
ü
v
ə 
d
ən
iz
) 
m
ü
şa
h
id
əl
əri
K
o
m
p
le
k
s 
fo
n
m
ü
şa
h
id
əl
əri
(b
io
sfe
r 
q
o
ru
q
la
rı
) 
M
əs
afə
d
ən
a
p
ar
ıl
an
m
ü
şa
h
id
əl
ər 
(k
o
sm
ik
ae
ro
çə
k
il
iş
) 
İn
fo
rm
as
iy
a 
ax
ta
rı
ş 
si
st
em
i 
(A
İA
S
) 
V
eri
lə
n
lə
ri
n
e
m
al
ı 
si
st
em
i 
(A
V
E
S
) 
V
eri
lə
n
lə
ri
n
k
o
m
p
le
k
s 
in
te
rp
re
ta
si
y
a 
si
st
em
i 
(A
K
İS
) 
P
ro
q
n
o
z-
d
ia
q
n
o
z 
si
st
em
i 
(A
P
D
S
) 

---

130 
Həmçinin, 
təbii ehtiyatların vəziyyətinin
və 
antropogen 
təsir 
amillərinin 
monitorinqi
fərqləndirilir.
Ekoloji 
vəziyyətin 
stabilləşdirilməsi 
tədbirləri arasında 
Ekoloji monitorinqin vahid dövlət 
sisteminin 
yaradılmasına 
xüsusi 
önəm 
verilir 
(EMVDS). Onun əsas məqsədi ölkənin müxtəlif 
regionlarında dövlət idarəçilik orqanlarının və 
təbiətdən istifadəçilərin ekoloji vəziyyət haqqında
informasiya ilə təmin edilməsi, təbiəti mühafizə 
fəaliyyəti və ekoloji təhlükəsizlik sahəsində qərarların 
qəbul edilməsi prosedurunun informasiya dəstəyindən 
ibarətdir.
EMVDS ekoloji monitorinq sahəsində 
vahid elmi-texniki siyasətin mərkəzi kimi təmin 
etməlidir: 
• ətraf mühitin vəziyyətinin müşahidə 
proqramlarının işlənməsini və həyata keçirilməsinin 
koordinasiyasını; 
• həqiqi məlumatların yığılmasının və 
emalının reqlamentləşdirilməsini və nəzarətini; 
• informasiyanın saxlanmasını, xüsusi 
məlumatlar bankının yaradılmasını; 
• 
ətraf 
mühit 
obyektlərinin, 
təbii 
ehtiyatların, 
ekosistemlərin 
cavab 
verməsi 
və 
antropogen təsir nəticəsində əhalinin sağlamlıq 
vəziyyətinin qiymətləndirilməsi və proqnozu üzrə 
fəaliyyəti; 

---

131 
• ekoloji informasiyanın geniş istehlakçı 
qrupu üçün açıq olmasını. 
EMVDS strukturunda xüsusi yeri 
ekoloji 
– analitik nəzarət
(EAN) – təbiətdən müxtəlif 
istifadəçilər tərəfindən təbii obyektlərin zərərli 
maddələr və digər texnogen çirkləndiricilər vasitəsilə 
çirklənmə mənbələrinin aşkar edilməsi və çirklənmə 
səviyyəsinin qiymətləndirilməsi üzrə tədbirlər sistemi 
tutur. EAN strukturuna aşağıdakı obyektlər daxildir: 
• 
hava
(atmosfer, təbii qoruqların, şəhər 
və sənaye zonalarının, işçi zonalarının); 
• 
sular
(səthi, yeraltı, dəniz, qar suyu, 
axıntı, atmosfer yağıntıları); 
• 
torpaqlar 
(çirklənmə aspektində); 
• 
biota
(müxtəlif dərəcəli biosistemlərin 
kimyəvi və radioaktiv çirklənməsi) (şək.5.3, 5.4). 
Nəzarət edilən parametrin təyin olunma 
üsuluna görə EAN-nın 
növləri alət, alət-laboratoriya, 
indikator
və 
hesablanmış 
olurlar. 
Çirklənmə 
səviyyəsinin ölçülməsi və təhlili arbitraj və ekspress 
metodlarla yerinə yetirilir. Birincisi böyük dəqiqliklə 
uzun zaman müddəti üçün yerinə yetirilir. Ekspress-
analiz 
təbii 
mühitin 
vəziyyətinin 
gündəlik 
qiymətləndirilməsi 
və 
çirklənmə 
mənbələrinin 
operativ nəzarəti üçün həyata keçirilir. 
EAN 
sistemində 
stasionar 
nəzarət 
məntəqələri, 
səyyar 
laboratoriyalar, 
nəzarətin 
avtomatlaşdırılmış sistemləri və qurğuları, analitik 
laboratoriyalar (mərkəzlər) fəaliyyət göstərir. Belə ki, 

---

132 
sənaye 
şəhərlərində 
atmosfer 
havasının 
çirklənməsinin nəzarəti üçün müşahidə məntəqəsinin 
üç növü nəzərdə tutulur: