ŞAHİN ƏHMƏdov
Xəzər dənizinin yeraltı su ehtiyatları
Yüklə 6,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.8. Xəzər dənizinin yeraltı su ehtiyatları
rejiminə təsiri Xəzər dənizində səviyyənin dəyişməsi ilə qrunt suları arasındakı qarşılıqlı əlaqəni təhlil etmək üçün arxiv sənədlərindən istifadə edilmişdir. Hal-hazırda 106 quyuda ölçü işləri aparılır. Bu şəraitdə hər 15000 ha sahəyə bir quyu düşür. Qrunt suları üzərində aparılan müşahidə işlərindən istifadə etməklə qrunt sularının yatma dərinliyi və onların minerallaşma dərəcələri əhatə edən sahələrin miqdarı müəyyən edilmişdir. Qrunt sularının yatma dərinliyi 1 m-dən aşağı olan sahələr bilavasitə dənizlə sərhədlənən yerlərdə mövcud olub və ümumi sahənin 11-23%-ni təşkil edir. Bu sahələrin miqdarı 1980-2000-ci illər ərzində 12% artmışdır. Bunun əksinə olaraq 3-5 m dərinlikləri sahələrinin miqdarı 22%, 5 m-dən yuxarı sahələr isə 12% artmışdır. Qrunt suların dərinliyi 5m-dən yuxarı sahələr əsas etibarı ilə şosse və dəmir yolu boyu yayılmışdır. Ümumiyyətlə, bütün sahə üzrə qrunt sularının səviyyəsi 3,44 m-dən 2,32 m-ə qədər, yəni 1,12 m qalxmışdır. Bu isə ilkin dərinliyin 32%-ni təşkil edir. 93 Bilavasitə Abşeron yarımadasına gəldikdə isə qrunt sularının səviyyəsi axırıncı 20 il ərzində 1-16 m arasında qalxmışdır. Məsələn, Saray qəsəbəsində 15-16 m, Sumqayıt şəhərinin cənub-şərqində 3 m. Xırdalanda 7 m, Fatmai kəndi yaxınlığında keçmiş 2 saylı sovxozun ərazisində 14 m-ə qədər qalxmışdır. Fond materiallarının analizi və təhlili göstərir ki, dəniz səviyyəsi qalxana qədər yarımada ərazisinin 80%-dən çoxunda qrunt sularının dərinliyi səthdən 10 m-dən çox olmuşdur. Son 20 il ərzində Abşeron yarımadasında qrunt sularının səviyyəsi qalxma intensivliyi kəskin artmışdır. Qrunt sularının yatma dərinliyinin azalması yerüstü suların infiltirasiya və qrunt suyu səthindən buxarlanma proseslərinin sürətlə getməsinə və minerallaşma dərəcəsinin artmasına gətirib çıxarmışdır. Bütün sahə üzrə minerallaşma dərəcəsi 7,49 q/l-dən 9,04 q/l-ə qalxmaqla 1,55 q/l artmışdır. Bu isə ilkin qiymətin 21%-ni təşkil edir. Minerallaşma dərəcəsi 1 q/l-dən kiçik olan sahələr əsas etibarı ilə Astara-Viləşçay, Qudyalçay-Samur çayları arasında ən çox olan sahələr 6% artmışdır. Qrunt sularının yatma dərinliyi onların minerallaşma dərəcəsi arasında korrelyativ əlaqə mövcuddur və bu əmsalın qiyməti 0,65-ə bərabər olmuşdur. Qrunt suları rejiminin dəyişməsi torpaqlarda gedən duzlaşma proseslərinin sürətlənməsinə səbəb olmuşdur. Yeraltı suların əmələ gəlmə, hərəkət, paylaşma, müqavimət və boşalma zonaları var. Xəzərdə su səviyyəsinin qalxması bilavasitə və ya dolayı yolla hidrogeoloji zonaların geometrik göstəricilərini kökündən dəyişməsinə səbəb olmuşdur. Bu təsir Astara-Samur çayları arası ərazilərin geometreoloji quruluşunu və hidroloji şəraitini nəzərə alaraq 9 zonaya ayırmağı məqsədə- uyğun hesab edilir. Bu zonalarda 1980-2000-ci illərdəki qrunt sularının səviyyəsi ilə dənizin səviyyəsini tutuşdurduqda onlar arasında korrelyasiya asılılığı müşahidə edilir. Bu zonalarda qrunt sularının səviyyəsinin və minerallaşma dərəcələrinin 94 1980, 1990 və 2000-ci illər üzrə dəyişməsi aşağıdakı cədvəldə verilmişdir. Xəzərdə su səviyyəsinin yuxarı qalxması nəticəsində qrunt sularının yatma dərinliyi azalmışdır, ən çox azalma Qusar-Samur çayları arası zonada 1,19 m, ən çox qalxma Astara-Viləşçay arası zonada olub, 1,75 m-ə bərabərdir. Astara-Samur çayları arası sahədə qrunt sularının səviyyəsi 1980-ci ildə 3,44 m, 1990-cı ildə isə 2,84 m, 2000-ci ildə 2,33 m olmuşdur, yəni 1,11 m qalxmışdır. Korrelyasiya əmsalı çox olan Viləşçay-Kür çayları arası zonada (0,92 m) su səviyyəsinin qalxma sürəti 8,3 sm/il-dir, yəni axırıncı zonada birinci zonaya nisbətən qalxma sürəti 1,4 dəfə azdır. Qrunt suları səviyyəsinin qalxması nəticəsində onların minerallaşma dərəcəsi orta hesabla 1,55 q/l artmışdır ki, bu da 163 mq/il-ə bərabərdir. Qrunt sularının minerallaşma dərəcəsi ən çox artan zonalar Viləşçay-Pirsaatçay çayları arası olub, 3,52-4,27 q/l-ə bərabərdir. Minerallaşma dərəcəsi ən az artan zona Qudyalçay-Samur çayları arası zonalar 1,06-1,54 q/l. Bunun səbəbi qrunt suları səviyyəsinin dərində olmasıdır (4,56-6,47 m). Yüklə 6,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|