Scientific works

ЛИТЕРАТУРЫ 
1.
 
Емельянов  Г.В.,  Стрельцов  А.А.  Информационная  безопасность  (учебное  пособие). 
М., 1999. 
2.
 
Кардашова  И.Б.  МВД  России  в  системе  обеспечения  национальной  безопасности 
Российской  Федерации:  Автореф.  дис.  …  д-ра  юрид.  наук:  12.00.14.  Всерос.  научн.-
исслед. ин-т МВД России. М., 2006. 
3.
 
Послание  Президента РФ Федеральному Собранию «О национальной безопасности». 
М., 1996. 
4.
 
Российская газета, № 32, 08.02.1992. 
5.
 
СЗ РФ, 2000, № 23, ст. 2349. 
6.
 
СЗ РФ, 2001, № 52 (ч. I), ст. 4921. 
7.
 
СЗ РФ, 2002, № 30, ст. 3031. 
8.
 
Стрельцов  А.А.  Принципы  и  структура  правового  обеспечения  информационной 
безопасности Российской Федерации. Право – информация – безопасность, 2001, № 1. 
 
XÜLASƏ 
Ramil  Aslanov 
İnformasiya  təhlükəsizliyinə  müasir  təhdidlə r 
Bu 
məqalə 
çərçivəsində 
informasiya 
təhlükəsizliyinə 
müasir 
təhdidlər 
nəzərdən 
keçirilməklə, 
informasiya 
resurslarına 
və 
dövlətin 
mühüm 
əhəmiyyətli 
strukturlarına 
təhlükə  törədən  beynəlxalq  terrorçu,  ekstremist  və  cinayət  birləşmələrinin,  təşkilatların, 
qrupların  və  ayrı-ayrı  hüquq  pozucularının  fəaliyyəti  kimi  mühüm  təhdidlərin  müəyyən 
olunması 
və 
qarşısının 
alınması 
zəruri 
hesab 
edilir. 
Qeyd 
edilir 
ki, 
informasiya 
cinayətkarlığı  və  informasiya  terrorçuluğu  hüquqazidd  əmllər  hesab  edilir,  lakin  onlar 
qarşıya  qoyulan  məqsədlərinə  götə  fərqlənirlər.  Müəllif  belə  nəticəyə  gəlir  ki,  internetdən 
terrorçu  və  ekstremist,  eləcə  də  digər  hüquqazidd  məqsədlərlə  istifadənin  qarşısının 
alınması 
problemlərinin 
hüquqi 
tənzimlənməsi 
şəxsiyyətin, 
cəmiyyətin 
və 
dövlətin 
informasiya  təhlükəsizliyinin  təmin  olunması  üçün  zəruridir. 
 
ABSTRA CT 
Ramil  Aslanov 
Modern  threats  of  information  security 
Considering 
under 
this 
Article, 
modern 
threats 
of 
information 
security, 
it 
is 
necessary  to  identify  and  prevent  threats,  such  as  the  activities  of  international  terrorist, 
extremist  and  criminal  communities,  organizations,  groups  and  individual  offenders,  which 
represents  a  threat  to  information  resources  and  crucial  structures  of  states.  It  is  noted  that, 
the  information  crime,  information  terrorism  are  illegal  actions,  but  they  differ  in  the 
character  objectives  pursued.  The  author  concludes  that,  the  legal  settlement  of  problems, 
countering  the  use  of  the  Internet  for  terrorist  and  extremist  as  well  as  other  illegal 
purposes,  is  necessary  to  ensure  the  information  security  of  individuals,  society  and  the 
state. 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  30  mart  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  № 08) 
         Məqaləni  çapa təqdim  etdi:  Professor Ə.Əliyev 
 
 
 
 
 
 

 
 
- 132 - 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 2 (67) 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 2 (67) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 2 (67) 
             
 
  ELNUR HACALIYEV 
          AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu 
           E-mail: [e-mail] 
UOT:316.6 
SİYASİ  MODERNLƏŞMƏ SİYASİ PROSES KONTEKSTİNDƏ 
 
 
Açar  sözlər:   siyasi  modernləşmə,   proses,  siyasi proses,  siyasi iştirakçılıq. 
 
Keywords:  political modernization, process, political  process, political participation. 
 
Ключевые слова: политическая модернизация, процесс, политический  
   процесс, политическое участие. 
 
  Cəmiyyətin  siyasi  modernləşməsi  siyasi  proseslə  sıx  bağlıdır.  Siyasi  prosesdə  cəmiyyətin, 
onun  siyasi  sisteminin  keyfiyyətli  inkişafı,  dinamikası  və  müasirləşməsi  təzahür  edir.  Tarixi 
təcrübə  göstərir  ki,  cəmiyyətin  inkişafı  bir  qayda  olaraq  sadə  strukturlardan  mürəkkəb  strukturlara 
doğru  istiqamətlənir.  Buna  görə  siyasi  proses  siyasi  elmdə  idarə  edənlərlə  (fəal  azlıqla-elita  ilə) 
idarə  olunanlar  (passiv  çoxluq-xalq)  arasında  qarşılıqlı  fəaliyyət  nəticəsində  cəmiyyətin  siyasi 
sisteminin  bir  vəziyyətdən  digərinə  transformasiyasi  başa  düşülür.  Ənənəvi  cəmiyyətdən  müasir 
cəmiyyətə  keçid  də  buna  aiddir.  Bütövlükdə  siyasi  proses  siyasi  sistemin  hərəkətini,  dinamikasını, 
təkamülünü  açıqlayır,  zaman  və  məkan  etibarilə  onun  vəziyyətinin  dəyişməsini  üzə  çıxarır.  Siyasi 
proses  siyasi  praktika,  mütəşəkkil  və  nəzarət  edilən  fəaliyyət,  konkret  idarəetmə,  kadrların 
seçilməsi  və  yerləşdirilməsi,  qərarların  müzakirəsi  və  qəbulu,  siyasi  prosesin  subyektləri  arasında 
informasiya  mübadiləsi  və  digərləri  kimi  səciyyələnir.  Bütün  bunlar  isə  bütövlükdə  cəmiyyətin 
siyasi  modernləşməsinin  məzmununa,  xarakterik  xüsusiyyətlərinə  pozitiv  təsir  göstərir.  Siyasi 
proses  hər  şeydən  əvvəl,  başlıca  siyasi  qərarları  qəbul  edən  və  hakimiyyətdə  qərarlaşan  qüvvələr 
vasitəsilə  formalaşır  və istiqamətlənir. 
Tədqiqatçılar  siyasi  proses  kateqoriyasını  müxtəlif  mövqelərdən  müəyyənləşdirirlər. 
Məsələn,  R.Douz  siyasi  prosesi  bütövlükdə  siyasət  anlayışı  ilə  eyniləşdirir,  T.Parsons  siyasi 
proseslərin  spesifikliyini  siyasi  sistemin  fəaliyyətinin  nəticələrilə,  R.Darendorf  statuslar  və 
hakimiyyətin  resursları  uğrunda  qrupların  mübarizəsi  və  rəqabətinin  dinamikası  ilə  əlaqələndirir, 
Ç.Merriam  isə  subyektlərin  öz  maraq  və  məqsədlərini  reallaşdırmasının  gündəlik  aspekti  kimi 
dəyərləndirir.  Bütövlükdə  siyasi  proses  barədə  ümumi  qəbul  edilmiş  belə  bir  fikir  mövcuddur  ki,  o, 
spesifik  rolunu  və  funksiyasını  reallaşdıran  fərdlərin,  qrupların,  hakimiyyət  təsisatlarının  bütün  öz 
stereotipləri,  məqsədləri,  dini  baxışları  ilə  bir-biri  və  dövlətlə  necə  qarşılıqlı  fəaliyyət  göstərdiyini 
göstərir  (1, s. 343). 
Siyasi  proses  siyasi  sistemin  həm  səthi  və  eləcə  də  dərin  dəyişikliyə  məruz  qalmasını 
açıqlayır,  onun  bir  vəziyyətdən  digərinə  keçməsini  səciyyələndirir.  Bunun  sayəsində  siyasi  proses 
üçün  ən  əhəmiyyətli  olan  bundan  ibarətdir  ki,  o,  dəyişiklikləri  əks  etdirən  ardıcıllığa  və 
qısamüddətli  müvəqqəti  mərhələlərə  malik  olur. 
Siyasi  modernləşmə  baxımdan  siyasi  prosesin  əhəmiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  sosial 
dəyişiklikləri  stimullaşdırır.  İnsanlar  öz  fəaliyyəti  prosesində  siyasi  sistemə  təsir  göstərirlər,  onun 
müəyyən  elementlərini  təkrar  istehsal  edir,  digərlərini  isə  dağıdırlar,  bəzi  siyasi  qüvvələri  müdafiə 
edirlər  və  onları  hakimiyyətə  gətirirlər  (digərlərinə  inamı  itirərək).  Eyni  zamanda  bu  və  ya  digər 
sosial  qrupların  tələbatını,  müxtəlif  dəyişiklikləri  əks  etdirən  dövlət  siyasəti  kursu  formalaşır,  bu 
kurs  eləcə  də  ictimai  həyatın  ayrı-ayrı  sferalarında  müasirləşməni  reallaşdıran  tədbirləri  nəzərdə 
tutur. 
Beləliklə,  siyasi  proses  qrupların  qarşılıqlı  təsirinin  nəticəsi,  hökumətin  fəaliyyəti  və 
onların  cəmiyyətin  vəziyyətinə  təsiri  kimi  çıxış  edir.  Siyasi  proses  cəmiyyətin  siyasi  sisteminin 
fəaliyyəti  formasıdır,  hakimiyyətin  həyata  keçirilməsi  və  cəmiyyətin  yeniləşməsi  texnologiyasıdır. 

 
 
- 133 - 
Elmi  ədəbiyyatda  siyasi  prosesin  mövcudluğunun  üç  rejimi  fərqləndirilir:  fəaliyyət,  inkişaf  və 
tənəzzül  rejimləri  (2, s. 143-144).  
Fəaliyyət  rejimi  şəraitində  siyasi  sistem  vətəndaşla  dövlət,  elita  ilə  kütlə  arasında  təşəkkül 
tapan,  təkrarlanan  münasibətləri  təkrar  istehsal  edir.  Hakimiyyət  strukturları  yeniliklərin 
tətbiqindən  daha  çox  ənənələri  müdafiə  edir,  köhnəlmiş  adət  halını  alan  hökmranlıq, 
mexanizmindən,  siyasi  əlaqələrin  inkişafında  varislikdən  istifadə  edir. 
İnkişaf  rejimi  şəraitində  hakimiyyət  siyasəti  yeni  səviyyədə  həyata  keçirməyə,  həm 
cəmiyyət  daxilində  və  eləcə  də  beynəlxalq  aləmdə  baş  verən  dəyişikliklərə  uyğun  gələn  idarəetmə 
metodlarını  tətbiq  etməyə  çalışır.  Buna  baxmayaraq,  siyasi  inkişaf  müxtəlif  meyllərin  və  ideoloji 
cərəyanların  mübarizəsi  ilə  müşayiət  edilir.  Belə  ki,  Qərbi  Avropa  dövlətlərinin  İkinci  Dünya 
Müharibəsindən 
sonrakı 
inkişafı 
əhalinin 
sosial 
müdafiəsinin 
güclənməsi, 
kapitalizmin 
ziddiyyətlərinin  yumşalması  xətti  ilə  getmişdir. 
Zamanın  çağırışına  öz  vaxtında  cavab  vermək  inkişaf  etmiş  dövlətlərə  yeni  şəraitə 
uyğunlaşmaq,  böhranları  aradan  qaldırmaq,  ciddi  sosial  qarşıdurmalardan  uzaqlaşmaq  imkanı 
yaradır. 
Siyasi  bütövlüyün  tənəzüllü,  sükutu  rejimi  mərkəzdən  qaçma  meyllərinin  inteqrasiyadan 
üstünlüyü  kimi  səciyyələndirir.  Hakimiyyətin  qəbul  etdiyi  qərar  yerinə  yetirilmir,  hakimiyyətin 
özü  isə  legitimliyini,  xalqın  inamını  itirir.  Sosial  münasibətlərin  siyasi  tənzimlənməsinin  bu  və  ya 
digər  formalarının  cəmiyyət  üçün  əhəmiyyəti  baxımdan  siyasi  proseslər  baza  və  periferiya 
xarakterli  iki  növə  ayırmaq  olar.  Onlardan  birinçisi  geniş  sosial  təbəqələrin  dövlətlə  münasibətə 
cəlb  olunmasının  müxtəlif  usullarını,  idarəetmə  qərarlarında  əhalinin  maraq  və  tələblərinin 
dəyişdirilməsi  formalarını,  siyasi  elitanın  formalaşmasının  tipik  vasitələrini  səciyyələndirir.  Bu 
mənada  siyasi  iştirakçılıq  prosesləri  və  dövlət  idarəçiliyi  (qərarların  qəbulu,  qanunverici  proses  və 
b.)  haqqında  danışmaq  olar.  Periferiya  xarakterli  siyasi  proseslər  ayrıca  siyasi  assosasiyaların, 
xüsusilə 
partiyaların, 
təzyiq 
qruplarının 
formalaşması 
dinamikasını, 
yerli 
özünüidarənin 
inkişafının,  eləcə  də  siyasi  sistemdə  bəzi  əlaqə  və  münasibətləri  açıqlayır.  Müxtəlif  əhəmiyyətli 
siyasi  proseslərin  bütün  iştirakçılarının  başlıca  vəzifəsi  ondan  ibarətdir  ki,  dövlət  hakimiyyəti 
təsisatlarının  idarəetmə  qərarlarında  öz maraqlarını  və tələblərini  əks etdirə  bilsin. 
Qeyd  etmək  vacibdir  ki,  siyasi  elmə  aid  ədəbiyyata  konkret  siyasi  proseslərin 
ümumiləşdirilmiş  təhlilinə  müxtəlif  aspektlərdə  yanaşılır  və  bu  prosesin  müəyyən  modelləri 
müəyyənləşdirilir.  Siyasi  prosesin  modellərinə  aid  təsnifatlarda  qlobal  və  xüsusi  modelləri  daha 
məqsədəuyğun 
hesab  etmək  olar.  Qlobal  siyasi  prosesin  məzmunu  siyasi  sistemin 
formalaşmasından,  fəaliyyətində,  dəyişməsində  və  inkişafında  öz  ifadəsini  tapan  siyasət 
subyektlərinin  məcmusunu  əks etdirir. 
Siyasi  prosesə  aid  xususi  model  isə  cəmiyyətin  müxtəlif  sferaları  çərçivəsində  –  siyasi, 
ideoloji-siyasi,  siyasi-hüquqi  və  digər  proseslər  formasında  çıxış  edir.  Siyasi  proseslərə  qlobal  və 
xüsusi  mövqelərdən  yanaşılması  bütövlükdə  siyasi  sistemin  qabiliyyətinin  və  funksiyalarının 
reallaşdırılmasını,  onun  təsisatlarının  fəallığını  səciyyələndirir.  Həm  qlobal,  və  eləcə  də  xüsusi 
siyasi  proseslər  hakimiyyətin  cəmiyyəti  idarə  etməsi  və  ona  rəhbərliyi  vasitəsi  kimi  çıxış  edir. 
Cəmiyyətin  idarə  edilməsi  və  siyasi  modernləşməyə,  bütövlükdə  strateji  modernləşməyə  xidmət 
edir. 
Baza 
xarakterli 
siyasi 
prosesin 
əhəmiyyətli 
istiqamətlərindən  biri  məhz  siyasi 
modernləşmənin  məzmununda  xüsusi  yer  tutan  siyasi  iştirakçılıqdır,  başqa  sözlə  sosial  qrupların 
və  şəxsiyyətin  siyasi  həyata,  sosial-siyasi  dəyişikliklər  prosesinə  geniş  cəlb  edilməsidir.  Dövlət 
hakimiyyətinin 
həyata 
keçirilməsi 
sferasında 
vətəndaşların  praktiki  fəaliyyətinin  müxtəlif 
üsullarının  məcmusu  siyasi  iştiarkçılıq  adlanır.  Bu  anlayış  mahiyyət  etibarilə  «siyasi  insanın»  baza 
xususiyyətlərini  açıqlayır. 
Siyasət  nəzəriyyəsində  tədqiqatçılar  tərəfindən  fərdin  siyasətə  cəlb  olunmasının  hər  şeydən 
əvvəl,  aşağıdakı  səbəbləri  göstərilir: 
- 
insanın  şüurunun  bu  və  ya  digər  vəziyyəti,  məsələn,  öz  ictimai  vəziyyəti  üçün  təhlükə  hiss 
etməsi  (Lassuell); 
- 
öz maraqlarını  rasional  və ehtiyatlı  dərk etmək  və yeni  status  əldə etmək  zərurəti  (Leyn); 

 
 
- 134 - 
- 
həyat  uğurları  istəyi  və ictimai  nüfuz  (Douns); 
- 
siyasi  azadlığı  siyasi  mədəniyyətin  ən qiymətli  ünsürü  kimi  dəyərləndirmək  (Rouz); 
- 
azad siyasi  fəaliyyəti  fəallığın  yüksək,  daha ardıcıl  təcəssümü  kimi  başa düşmək  (Kaqan). 
Siyasi  iştirakçılıq  eləcə  də  mövcud  cəmiyyət  üzvlərinin  fərdi,  sinfi-qrup  halında,  milli-
etnik,  dini  və  ya  digər  əsaslarda  yüksək-hakimiyyət  münasibətlərinə  cəlb  olunması  kimi  araşdırılır. 
İnsanların  siyasətdə  iştirakı  onların  mənafeyinin  ifadəsi  və  reallaşması  vasitəsi  kimi  çıxış  edir. 
İctimai  həyatda  hər  cür  iştirak  siyasi  xarakter  daşımır.  Əgər  insanlar  istehsal,  peşə  problemlərinin,  
texniki  qərarların  həllində,  texnikanın  idarə  olunmasında  iştirak  edirlərsə,  bu  heç  də  sırf  siyasi 
iştirakçılıq  hesab  edilmir.  İştirakçılıq  o  halda  siyasi  keyfiyyət  kəsb  edir  ki,  şəxsiyyət,  qrup,  təbəqə, 
sinif  siyasət-hakimiyyət  problemlərinə,  siyasi  xarakter  daşıyan  qərarların  qəbulu  və  idarəetmə 
prosesinə  cəlb  olunur. 
Siyasi  iştirakçılıq  vətəndaşın,  ayrıca  təbəqənin,  qrupun,  sinfin  real  rolunu  nəinki  yerli 
səviyyədə,  eləcə  də  cəmiyyətin  siyasi  sistemi  səviyyəsində  üzə  çıxarır.  Əgər  vətəndaş  elitanın 
formalaşmasında, 
siyasətin 
başlıca 
məqsədlərinin 
müəyyənləşdirilməsində, 
onun 
həyata 
keçirilməsində  nəzarətdə  fəal  iştirak  edirsə,  belə  siyasi  sistemin  siyasi  iştirakçılığa  əsaslandığını 
düşünmək  olar. 
Siyasi  iştirakçılıq  siyasi  rejimdən  asılıdır.  Belə  ki,  demokratik  cəmiyyətə  siyasi  iştirakçılıq 
vətəndaşların  mənafeyinə  aid  olan  qərarların  qəbulunda  hamılıqla,  azad,  təşəbbüskar  və  təsirli  iştirak 
etməkdir.  Bu  vətəndaşların  məqsədlərinə  nail  olması,  özünü  ifadəsi  və  özünü  təsdiqi  tələbatının 
vasitəsi  kimi  səciyyələnir.  Demokratik  dövlət  belə  azad  iştirakçılığı  hüquqi  normalar  və 
prosedurlarla  təmin  edir.  Demokratik  cəmiyyət  eləcə  də  vətəndaşların  etiraz  formaları  sayılan 
mitinqlərə,  nümayişlərə,  piketlərə,  tətillərə,  kollektiv  ərizələr  göndərməsinə  və  digərlərinə  imkan 
yaradır. 
Avtoritar  rejim  əhalinin  bir  hissəsini  tam  və  ya  qismən  siyasətdən  kənarlaşdırır.  Totalitar 
rejim  isə  rejimi  müdafiə  etmək  məqsədilə  kütlələri  mərasim  formasında  hərəkət  etməyə  səfərbər 
edir.  Vətəndaşlar  cəzalanma  və  iqtisadi  sanksiyalar  qorxusu  ilə  mitinqlərə,  nümayişlərə  (elitanın 
təşkil  etdiyi)  getməyə  məcbur  olurlar.  Diktatura-totalitar  xarakterli  cəmiyyətdə  siyasi  etirazın  bütün 
formaları  qadağan  edilir,  başqa  sözlə  siyasi  modernləşmənin  çox  əhəmiyyətli  tərkib  hissəsi  kimi 
mənalanan  şəxsiyyətin,  qrupların,  və  təbəqələrin  ümumi,  azad  siyasi  iştirakçılığına  yol  verilmir, 
beləliklə  mövcud  cəmiyyət  sivil,  demokratik  dəyərlərdən  məhrum  olunur. 
E.V.Şestopol  tərəfindən  işlənib  hazırlanan  siyasi  iştirakçılıq  sxemi  aşağıdakı  elementləri 
özündə  əks etdirir:  (3, s. 24-37); 
-  hər  hansı  fəaliyyətdə  iştirak  etmək  zərurəti  ilə  bağlı  olmayan,  siyasi  sistemdə  baş  verən  səbəblərə 
reaksiya; 
- səlahiyyətli  seçkilərdə  iştirak  etmək  – elektoral  davranış; 
- siyasi  və digər  təşkilatların  fəaliyyətində  iştirak  etmək; 
-  dövlət  və  digər  siyasi  təsisatlar  çərçivəsində  (o  cümlədən  müxalifət  partiyalarında)  siyasi 
funksiyaların  yerinə  yetirilməsi.  Bunlar  peşəkar  siyasətçilərə,  vəzifəli  şəxslərə,  deputatlara, 
liderlərə  və partiya  funksionerlərinə  aiddir; 
- birbaşa  fəaliyyət  (mitinqlərdə,  nümayişlərdə  və b. iştirak  etmək). 
        İnsanların  fəallığı  mövcud  qaydaların  müdafiəsinə  istiqamətlənirsə,  belə  halda  siyasi  sistem 
həmin  fəallığı  müdafiə  edir.  Qeyd  etmək  vacibdir  ki,  modernləşmiş  müasir  strategiya  nəinki 
cəmiyyət  üzvlərinin  siyasi  fəallığına  imkan  yaradır,  eləcə  də  iqtisadi  və  sosial  siyasətin  effektli 
istiqamətlərinin  müəyyənləşdirilməsinə  vətəndaşların  cəlb  olunması  mövqeyindən  çıxış  edir. 
Hakimiyyət  müəyyənləşdirilən  məqsədlərin  həyata  keçirilməsi  üçün  birbaşa  zorakılığın  tətbiqini 
mümkün  hesab  etmir.  Lakin  güman  edir  ki,  əhali  ilə  səmərəli  dialoq  dövlətin  öz  qarşısına  qoyduğu 
miqyaslı  məsələlərin  həllini  pozan,  ölkənin  daha  da  tərəqqisinə  və  müasirləşməsinə  mane  olan 
halların,  mövqelərin  konstruktiv  razılaşdırılması  və  əlaqələndirilməsi  yolu  ilə  aradan  qaldırılması 
mümkündür.  Bu  daha  çox  dövlətlə  vətəndaş  cəmiyyətin  rasional  qarşılıqlı  fəaliyyətinə  aid  edilə 
bilər  (4, s. 383). 
 
Ədalətli  strategiya  çərçivəsində  vətəndaş  cəmiyyətinin  zəifliyi  onun  inkişafdan  qalmasını 
ifadə  edir,  bu  isə  dövlətlə  vətəndaş  cəmiyyəti  arasında  səmərəli  dialoqun  olmaması  ilə  izah  olunur. 

 
 
- 135 - 
Onun  ehtimal  olunan  həlli  üsulu  yuxarıdan  vətəndaş  təşkilatlarının  –  dövlətdən  cəmiyyətə  «ötürücü 
qayışın»  yaradılması  olacaq,  başqa  sözlə  hakimiyyətin  formalaşdırdığı  gündəlik  məsələnin  həlli 
nəzərdə  tutulur.  Vətəndaşların  siyasi  qərarların  qəbul  edilməsinə  və  idarəetmə  prosesinə  cəlb 
edilmələri  onların  cəmiyyət  həyatının  sosial,  iqtisadi  və  mədəni  sferalarında  bu  və  ya  digər 
dərəcədə  siyasiləşməsini  şərtləndirir,  başqa  sözlə  siyasi  modernləşmənin  mükəmməl  xarakterik 
xüsusiyyət  kimi  səciyyələnir. 
 
Demokratik  cəmiyyətə  şəxsiyyət,  sosial  qruplar  geniş  hüquq  və  azadlıqlardan  istifadə  edərək 
bütün  siyasi  proseslərdə  hər  hansı  səviyyədə,  bu  və  ya  digər  formada  və  müxtəlif  mərhələlərdə 
iştirak  edə  bilər.  Hər  şeydən  əvvəl,  dərk  olunmuş  məqsədlər  baxımdan  siyasətdə  iştirakın 
səviyyələrini  açıqlamaq  vacibdir. 
 Vətəndaşların  siyasətdə  iştirakı  başlıca  olaraq  dörd  səviyyədə  nəzərə  çarpır:  1.Funksional 
səviyyə.  2.  Bilavasitə  və  ya  dolayısı  ilə  iştirak  səviyyəsi.  3.  Sırf  siyasi  və  qeyri-siyasi  səviyyə.  4. 
Siyasi  proseslər  mərhələsindən  asılı  olan  səviyyə.  Bu  səviyyələr  elmi  ədəbiyyatda  daha  çox 
E.V.Şestopol  tərəfindən  vurğulanır. 
 
Funksional 
səviyyə 
siyasi 
hakimiyyətin 
strukturunun 
müəyyənləşdirilməsində, 
bu 
hakimiyyətin  siyasi  təsisatlar,  dövlət  orqanları  və  digər  vəzifəli  iyerarxiyalar  arasında 
bölüşdürülməsini  dərk  etməkdə  şəxsiyyətin  rolunu  üzə  çıxarır.  Funksional  səviyyəyə  eləcə  də 
aiddir: 
-  siyasi  sistemin  nomrativ  zəmininin  təşəkkülü,  formalaşdırılması  və  təkmilləşdirilməsində, 
dövlət  hakimiyyətinin  və  idarəetmə  orqanlarının  şəxsi  heyətinin  komplektləşdirilməsində  həmçinin 
digər  siyasət-hakimiyyət  strukturlarının  təşəkkülündə  şəxsiyyətin  rolunu  başa düşmək; 
- konkret siyasət  – idarəetmə  qərarlarının  qəbul  edilməsi; 
- daxili  və xarici  siyasət  kursunun  işlənib  hazırlanması  və həyata  keçirilməsi; 
- siyasi  həyata  aid problemlərin  vətəndaşlar  tərəfindən  dərk edilməsi. 
 
Şəxsiyyətin  siyasətdə  iştirakını  əks  etdirən  ikinci  səviyyə  (bilavasitə  iştirak)  ən  əhəmiyyətli 
dövlət  və  ictimai  həyat  məsələlərinin  həllinə  vətəndaşların  bilavasitə  cəlb  olunduğunu  təcəssüm 
etdirir.  Siyasi  həyatda  bu  cür  iştirakçılığın  əsas  formaları  seçkilər,  referendum,  yığıncaqlar  və 
digərləridir.  Siyasətdə,  siyasi  həyatda  iştirak  eləcə  də  dolayı  yolla  həyata  keçirilir.  Başqa  sözlə, 
insanların  siyasi  iştirakçılığı  seçkili  orqanlar  hesab  olunan  parlament,  hakimiyyətin  yerli  orqanları, 
ictimai-siyasi  təşkilatların  seçkili  orqanları  vasitəsilə  təmin  edilir.  Seçkilər  müasir  demokratik 
cəmiyyətdə  siyasi  prosesin  ayrılmaz  hissəsidir.  O,  böyük  siyasətə  meyl  edən  insana  əlverişli  imkan 
yaradır.  Bununla  yanaşı,  seçkilər  zamanı  vətəndaşlar  fəal  siyasi  həyata  cəlb  edilir,  onlar  ali  dövlət 
orqanlarının  şəxsi  tərkibinə  təsir  göstərmək  imkanları  baxımından  özlərinin  əhəmiyyətini  hiss 
etməyə  başlayırlar. 
 
Siyasi  həyatda  iştirakın  üçüncü  səviyyəsi  sırf  siyasi  və  sırf  qeyri-siyasi  mahiyyət  kəsb  edir. 
Sırf  siyasi  səviyyə  vətəndaşların  siyasət-hakimiyyət  münasibətlərinə  cəlb  olunmasını  əks  etdirir. 
Bu  xüsusiyyət  siyasi  demokratiyanı  və  təbii  ki,  bütövlükdə  siyasi  modernləşməni  səciyyələndirir. 
Sırf  qeyri-siyasi  fəaliyyət  ancaq  inkişaf  etmiş  sivil  cəmiyyətdə  reallaşır.  Bu  cür  cəmiyyətlərdə, 
insanlar  ictimai  həyatın  yalnız  siyasi  deyil,  o  cümlədən  iqtisadi  və  sosial  sferalarının  idarə 
olunmasında  iştirak  edirlər  (5,  s.  679-680).  Bu  xüsusiyyətlər  isə  iqtisadi  və  sosial  demokratiyanın 
(müasirləşmənin)  təcəssümüdür.  İqtisadi  demokratiya  cəmiyyətin  iqtisadi  sferasında  demokratik 
prinsiplərin  bərqərar  olmasını  əks  etdirirsə,  sosial  demokratiya  vətəndaşlıq  statusu  baxımdan 
cəmiyyət  üzvlərinin  sosial  bərabərliyini  səciyyələndirir. 
 
Nəhayət,  siyasi  iştirakçılığın  üçüncü  səviyyəsi  siyasi  proseslərin  mənbələri  ilə  şərtlənir. 
Siyasi  proseslərin  bütün  mərhələlərində  vətəndaşlar  fəaliyyət  subyekti  kimi  çıxış  edirlər.  Siyasət-
idarəetmə  prosesi  özündə  bir  neçə  mərhələni:  qərarların  hazırlanmasını  və  qəbul  olunmasını, 
onların  yerinə  yetirilməsini  və  icrasına  nəzarəti  ifadə  edir.  Avtoritar  cəmiyyətdə  siyasi  prosesin  bu 
və  ya  digər  mərhələsində  bir  qayda  olaraq  şəxsiyyətin,  sosial  qrup  və  təbəqələrin  rolu 
məhdudlaşdırılır,  vətəndaşların  hüquq  və  azadlıqları  formal  xarakter  kəsb  edir.  Sivil  hüquqi 
cəmiyyətdə  isə  vətəndaşların  siyasi  həyata  fəal,  məqsədyönlü  nüfuz  və  müdaxilə  etməsi  təmin 
olunur.  Cəmiyyət  üzvlərinin  siyasi  iştirakçılığının  formalarını,  üsullarını,  səviyyəsini,  motivlərini, 
hər  şeydən  əvvəl  isə  miqyasını,  nəticələrini  təhlil  etmək  siyasi  hökmranlığın,  hakimiyyət  uğrunda 

 
 
- 136 - 
belə  mübarizə  metodunun  məzmununun  və  şəxsiyyətlərinin  tam  açıqlanmasına  imkan  yaradır.  Belə 
təhlil  həmçinin,  siyasi-idarəetmə  qərarlarının  işlənib  hazırlanmasına,  qəbul  olunmasına  və 
reallaşmasına,  siyasi  elitanın  seçilməsinə  və  fəaliyyətinə,  siyasi  münaqişələrin  həllinə  mühüm  təsir 
göstərir. 
 
Siyasi  iştirakçılıq  vətəndaşların,  müxtəlif  təbəqələrin,  siniflərin,  sosial  qrupların  dar  mənada 
yerli  səviyyədə,  geniş  mənada  isə  cəmiyyətin  siyasi  sistemində  real  rolunu  təzahür  etdirməyə 
imkan  yaradır.  V.Pareto  qeyd  edirdi  ki,  sosial  bərabərliyin  tədqiqində  sinifləri  müəyyənləşdirərkən 
öz  fəaliyyət  sferasında  daha  yüksək  indeksə  malik  olanı  nəzərə  almaqla,  sinfi  iki  hissəyə 
ayırmalıyıq:  cəmiyyətin  idarə  olunmasında  birbaşa  və  ya  dolayısı  ilə  mühüm  rol  oynamaqla  idarə 
edən elitanı  təşkil  edən və idarə  edən elitanı  təşkil  etməyən. 
 
Vətəndaşların  siyasi  iştirakçılığı  tarixən  mövcud  olan  və  müasir  siyasi  sistemlərin,  onların 
demokratikləşməsinin 
keyfiyyət  xüsusiyyətlərinin  başlıca  göstəricisidir.  Siyasi  həyata  cəlb 
olunmaq  demokratik  cəmiyyətdə  ümumi,  azad,  təşəbbüskar  və  təsirli  xarakter  daşıyır, 
vətəndaşların  maraqları  ilə  bağlı  məsələlərin  həllinə  istiqamətlənir.  Siyasətdə  iştirak  mahiyyət 
etibarilə,  insanların  məqsədlərinə  nail  olması  vasitəsidir,  özünümüdafiə  və  özünütəsdiq  tələbatının, 
vətəndaş  hissinin  reallaşmasıdır.  Bu  cür  iştirakçılıq  müəyyən  dövlət  –  hüquq  təsisatları  və 
normaları  ilə  təmin  olunur.  Onların  məcmusu  isə  hüquqi  dövlətin,  əsl  demokratik  siyasi  rejimin 
əsasını  təşkil  edir. 
 
Siyasi  rejimdən,  ənənələrdən,  ərazinin  həcmindən  və  əhalinin  sayından,  nəqliyyat  və 
kommunikasiya  vasitələrinin  inkişaf  dərəcəsindən  asılı  olaraq  bu  və  ya  digər  cəmiyyətdə  siyasi 
iştirakçılığın  birbaşa  və  dolayısı  yolla  (nümayəndəli)  əlaqələndirilməsi  müxtəlif  şəkildə  ifadə 
edilir.  Vətəndaşların  siyasi  iştirakçılığının  ən  əhəmiyyətli  formaları  siyasi  partiyalar,  ictimai-siyasi 
təşkilatlar  və  hərəkatlardır.  Sosial  subyektlərin  siyasi  həyatda  iştirakçılığının  digər  başlıca  vasitəsi 
ilə  seçkilərdir. 
 
Bu  və  ya  digər  siyasi  rejimdə  vətəndaşların  siyasi  həyatda  iştirakı  fərqli  xüsusiyyətlər  kəsb 
edir.  Məsələn,  qeyri-demokratik  rejimlər  olmaq  etibarilə,  avtoritar  rejimdə  əhali  siyasətdə 
iştirakdan  tamamilə  və  ya  qismən  uzaqlaşdırılırsa,  totalitar  cəmiyyətdə  əhalinin  böyük  əksəriyyəti 
mövcud  rejimi  müdafiə  etmək  məqsədilə  mərasim  mahiyyətli  səfərbərlik  sayəsində  siyasətdə 
iştirakçılığa  cəlb  olunur.  Demokratik  rejimdə  isə  siyasi  iştirakçılıq  siyasi  sosiallaşma  və  siyasi 
tərbiyə  funksiyalarını  həyata  keçirir.  Əgər  totalitar  cəmiyyətdə  siyasi  etirazların  və  narazılığın 
formaları  qadağan  olunursa,  demokratik  rejimdə  siyasi  etirazların  formalarına  yol  verilir.  Vaxtilə 
Platon  və  Aristotel  vətəndaşların  polisin  (dövlətin)  işlərində  iştirakının  zəruri  olub-olmadığını 
təhlil  etmək  əsasında  belə  qənaətə  gəlmişlər  ki,  bir  dövlət  quruluşundan  digərinə  keçmək  üçün 
siyasətdə  iştirakın  özünəməxsus  əhəmiyyəti  vardır. 
 
Yeni  dövrdə  siyasi  həyatda  iştirakın  əhəmiyyətli  ideyası  daha  da  zənginləşir.  Siyasi  həyatda 
iştirak  hakim  dairələrin  siyasi  strategiyasının  ideal  modelini  yaratmaq  üçün  vasitə  (Makiavelli), 
suverenliyin  və  müxtəlif  idarəetmə  üsullarının  daşıyıcısı  (Boden),  idarəetmənin  forma  və  prinsipi 
(Monteskye)  kimi  çıxış  edir.  Müasir  siyasi  elmdə  siyasətdə  iştiraka  aid  nəinki  xüsusi  nəzəriyyə 
işlənib  hazırlanmışdır,  eləcə  də  politoloji  konsepsiyaların  formalaşmasında  siyasətdə  iştirakçılıq 
ideyasından  istifadə  edilir. 
 
Vətəndaşların  siyasətdə  iştirakının  konkret  növləri,  üsulları,  səviyyəsi  və  formaları,  həmin 
iştirakçılığın 
intensivliyi 
və 
nəticələri 
mövcud 
cəmiyyətin 
siyasi 
sisteminin 
funksional 
xüsusiyyətlərini,  onun  siyasi  rejiminin  spesifikliyini  və  xüsusilə  cəmiyyətin  siyasi  mədəniyyətinin 
səciyyəvi  xüsusiyyətləri  ifadə  edir  və  həmçinin  müəyyənləşdirir.  Demokratiyanın  tərəqqisi  və 
cəmiyyətin  müasirləşməsi  xeyli  dərəcədə  vətəndaşların  siyasi  sferada  iştirakının  genişlənməsi  ilə 
bağlıdır. 
Qeyd  etmək  vacibdir  ki,  bütövlükdə  siyasi  fəaliyyət  siyasi  mədəniyyətin  təzahürünün  son 
nəticəsi  kimi  çıxış  edir.  Bu  cəhət  siyasi  iştirakçılığa  da  aiddir.  Siyasi  mədəniyyət  siyasi  sistemin 
fəaliyyəti  prosesində  siyasi  münasibətlərin  xarakteristikası  kimi  çıxış  edir.  Bu  mənada  o,  siyasi 
modernləşmənin  məzmununa  aid  olan  xüsusi  mənəvi  fenomen  kimi  səciyyələnir.  Cəmiyyətin 
sosial-siyasi  təsisatları  məhz,  maddi  və  mənəvi  mədəniyyətin  «qovuşuğunda»  yerləşir.  Bu  cəhət 
siyasi  mədəniyyətin  xüsusiyyətlərində  özünü  daha aydın  göstərir. 

 
 
- 137 -