Sərxan Abdullayev

nöqtələrinin yerini, koordinatlarını  nişan verir. Bir ikonik işarə olaraq 

metaforada parlaq ekspressivlik var. 

Verballaşma səviyyəsində ritorik fiqurlar və onların rəngarəng 

kombinasiyaları obrazlı-assosiativ çoxluqları predmet və hadisələrin real və 

potensial  əlaqələrinin sayı  qədər artırır. Beləliklə  də digər linquistik 

qiymətləndirmə vasitələri ilə birlikdə  və  sıx  əlaqədə, fəal funksional-

praqmatik  əməkdaşlıqda yaradıcı insanın dərketmə imkanları aramsız 

olaraq yeni stimullar, impulslarla durmadan zənginləşib genişlənir. 

Metafora qlobal qavrayışı  gəlişdirir, idrakın real-maddi əsaslarının 

bünövrəsini hazırlayır. Bu kontekstdə başa düşmək olur ki, nəyə görə 

imaginativ reallıq, dilin yaratdığı  və xeyli zənginləşdirdiyi işarə-obraz 

reallığı və dildə yaşanan, qavranılan dünya gerçək dünyadan, əsil reallıqdan 

daha cazibədar və zəngin görünür.  Dəyişmiş, dəyişdirilmiş reallığa maraq 

 

 

 

513

həmişə daha füsünkar və valehedici olur. Həmin orijinal, xəyali, “əlavə-

alternativ” reallıqları bizə daha çox və daha aydın, müəyyənləşmiş şəkildə 

duyğu orqanlarının verdiyi informasiyaların sərhədlərini aşıb-keçə bilən, 

ondan çox-çox kənara çıxa bilən dil işarələri, daxili semantika diktə edir.  

Qeyd etmək lazımdır ki, metaforaya birmənalı  şəkildə, bir dil-işarə 

avtomatizmi ilə “bəzək-düzək vasitəsi” (Schmuckmittel) və ya bu fikrin 

tamamilə  əksinə olaraq “faktın çatışmamasının doğurduğu qüsur” kimi 

baxanlar var. (A. Məmmədov, M. Məmmədov, 49) Bütün funksional 

üslublara, diskurs tiplərinə münasibətdə  heç də universal olmayan belə 

fikirlərə adi məntiqlə  dəqiq, birqiymətli  şəkildə cavab vermək qeyri-

səmərəlidir. Həmin mövqeləri yalnız qeyri-səlis, yayılan məntiqlə 

“tamamilə doğru deyil”, “o qədər də doğru deyil”, “o qədər də / bir o qədər 

də yalan / yanlış demək olmaz, heç də tamam yalan deyil”, “doğru, düzgün 

olmayan”, “heç də / qətiyyən doğru/ düzgün olmayan”, “bir az doğru” və s. 

kimi linquistik qiymətlərlə, onların kompleksi ilə nisbətən bitkin əhatə 

etmək olar.  

Heç nə faktların genişliyinə  və müxtəlifliyinə  əsaslanmayan elmi 

fikir qədər perspektivsiz olmur. Bu başqa məsələ ki, düzgün olmayan söz 

seçimi mülahizənin doğruluğunu, düzgünlüyünü şübhə altına aldığı, 

informasiya təklükəsizliyini zəiflətdiyi kimi, düzgün işlədilməyən, yerində 

olmayan məcazlar, digər ritorik fiqurlar və bunlara müvafiq olaraq aparılan 

koqnitiv əməliyyatlar da səmərəsiz, yararsız olur, onsuz da natamam, qeyri-

səlis insan nitqinin dəqiqliyini, sərrastlığını bir qədər də  azaldır. Bəzən 

nəzərə çarpacaq dərəcədə azaldır. Tamamilə doğrudur ki, mətndə yalnız 

bəzək-düzək vasitəsi, kosmetika kimi işlənən metaforalar da var və bunlar 

bəzən hətta çoxluq təşkil edir. Faktın çatışmazlığı və ya qıtlığından, birçox 

hallarda,  əksinə, artıqlığından doğan metaforalar da var. Əlbəttə, xüsusilə 

elmi və siyasi, diplomatik diskurslarda fikrin, ideyanın yoxluğunu, 

paradoksallığını, çatışmazlığını kompensə etmək üçün dövriyyəyə qatılan 

metaforalar daha çoxdur. Digər qeyri-səlisçoxluqlara xeyli sayda mümkün 

obrazlı-assosiativ çoxluqlar da əlavə olunur ki, bu da sistemi zənginləşdirir, 

təxmini mühakimələrin meydana gəlməsi üçün daha geniş  və  əhatəli 

linquistik baza hazırlayır. Qeyri-səlis məntiqə görə, məna, konkret 

linquistik qiymətləndirmə subyektivdir və mətndən, situasiyadan asılıdır. 

 

 

 

514

“Xalidə gözəldir” sözləri ilə başlayan valehedici, məftunedici bir 

türk-kərkük mahnısı var. Xalidə gözəldir/ Zülflərin düzəldir/ Onu bəndən 

çok sevən yok/ Xalidə gözəldir/ Xalidənin yüzü/ gözəldir hər sözü / Bir gün 

görməsəm/ O qara gözü / Dəli ollam düzü..../ Gözlərini süzmə/ Ürəyimi 

üzmə/ Sen de bensiz dözmə/ Xalidə, Xalidə...” Yəqin ki, bu poetik 

təqdimatda Xalidə  əsl, mütləq gözəllik idealı kimi təsəvvür olunur. Hər 

kəsin öz gözəl və gözəllik idealı var. Və dünyada gözəl olan yalnız Xalidə 

deyil. Ondan da gözəl, lap gözəl, olduqca gözəl, gözəldən də gözəl, qənirsiz 

gözəl, misilsiz dərəcədə gözəl Xalidələr, Validələr, Pərvinələr, Pərvanələr 

var. Lakin konkret subyektiv təəssürat və yaşantı parlaq, əlahiddə hissi 

qavrayış Xalidəni danışanın nəzərində, məhz danışanın, sevənin nəzərində 

dünyadakı  qızların  ən gözəlinə,  ən sevimlisinə çevirir. Gözəllik linquistik 

dəyişəni və onun qiymətləri fəal surətdə “sevgi”, “məhəbbət” linquistik 

dəyişəni və onun qiymətləri ilə birləşir, vahid, ümumi koqnitiv səmtə 

yönəlir. Diqqətlə fikir versək görərik ki, həmin nəğmə - şerdə “zahiri 

gözəllik” linquistik dəyişənini xarakterizə edən çox az sözlər yer alır. 

Əslində bütöv mətn daha yüksək mücərrədlik və ümumilik səviyyəsində 

zahiri gözəlliyi səciyyələndirən qeyri-səlis çoxluq işarələrindən birinə 

çevrilir. Şübhə etməmək olar ki, dil sistemində mövcud olan heç bir qeyri-

səlis qiymət çoxluğu , qiymət dərəcəsi “gözlərini süzən”, “qara zülflərini 

düzəldən” konkret, təkcə gözəlin cazibədarlığını belə misilsiz subyektiv-

hissi çalarda, parlaq və təsirli virtuallıqda ifadə edə bilməz. Digər tərəfdən 

ilkin termlə, linquistik qiymətlə qeyd olunan, nişanlanan “Xalidə gözəldir” 

“neytral” versiyası müvafiq semantik interpretasiyada öz təbii təlqin gücü 

və  təəssüatı ilə  hər hansı bir şişirdilmiş, mübalgiləşdirilmiş qiymət 

versiyasını, qiymət variantını da geridə buraxa bilər. Onu hamıdan çox 

sevən aşiqin nəzərində heç bir artırıb-əskiltməyə, gözələ “həqiqi” qiyməti 

verməyə ehtiyac yoxdur. Biz hansı linquistik qiymətdən istifadə etsək də, 

onların hamısını eyni vaxtda istismara buraxsaq da, təəssüratın tam 

obyektivlik və tamlığına, mükəmməlliyinə nail ola bilməyəcəyik. Heç bir 

birmənalı  əlamət ifadə etməyən, gözəllik dəyişəninin konkret linquistik 

qiyməti, dəyər ölçüsü kimi reallaşa bilməyən “dəli olmaq”, “o qara gözləri 

görməməkdən dəli olmaq”, “ağlını itirmək”, “ürəyini üzmək” kimi 

impulsiv müdaxilələr sonadək verballaşa bilməyən, dərk olunmayan 

 

 

 

515

referensiyaya işarə edir və növbəti, təkrar  qavrayış aktında  yenə də ondan 

müəyyən qədər yayınır, uzaqlaşır. Artıq qeyd etdiyimiz kimi, əslində qeyri-

səlisliyi, yayılanlığı aradan qaldırmalı olan mətn bu parçada, bu ardıcıllıq 

və  sırada yeni, daha artıq yayılanlıq mənbəyinə çevrilir. “Zahiri gözəllik” 

linquistik dəyişənini xarakterizə edən qiymət dərəcələri, qiymət hədləri və 

versiyaları son hədlər kimi deyil, yalnız qeyri-səlis məntiqin fərqləndirdiyi, 

fərqləndirə bildiyi çoxsaylı, çoxçalarlı ehtimal versiyalarını göz önünə 

gətirir, təxmini mühakimələri, fərqli müddəaları formalaşdırır və təsbit edir. 

Biz heç vaxt görmədiyimiz, ola bilsin ki, bəyənmədiyimiz, təqdir 

etmədiyimiz türk-kərkük gözəlini indiyə  qədər gördüyümüz sonsuz sayda 

gözəl qızlarla bir obrazda  birləşdirir və onlardan ayırırıq. 

Təxəyyülümüzün, zövqümüzün bütün gücünü və gücsüzlüyünü işə salırıq 

və sonda yenə də istədiyimizi tam, bütün dolğunluğu ilə ifadə edə bilmirik. 

Sözün tamahı ilə yaşayırıq. 

Indi  əvvəllər də müxtəlif münasibətlərlə    araşdırdığımız “gözəllik” 

linquistik dəyişəninin qiymətlərini bir qədər də sistemləşdirməyə, 

genişləndirməyə  və bu yarusda obrazlı-assosiativ qiymət çoxluqlarının 

yerini müəyyənləşdirməyə çalışaq: Xalidə  və ya gözəl hesab edilə bilən 

başqa bir gözəl qızın qiymətləndirilməsi, ümumiyyətlə gözəl qadınların və 

qadın gözəlliyinin qiymətləndirilməsi qadın gözəlliyini qiymətləndirməyə 

qaxışan kişilərin sayı  qədər genişlənəcək, aksioloji modalliglar kəsb 

edəcək. Dərketmənin subyektivliyini nəhayətsizliyini, ehtimalların 

çoxçalarlığını əks etdirəcək.  

X. gözəldir – X. gözəl qızdır, X. çox gözəl qızdır, X. olduqca gözəl 

qızdır, X. lap gözəl qızdır, X. demək olar ki /tamamilə gözəl qızdır, X. əla 

qızdır, X. əladan  əla qızdır, X. gözəllər gözəlidir, X. dünya gözəlidir X. 

olduqca/ dedikcə gözəl qızdır, X. qənirsiz qızdır (Onun qənirsiz gözəlliyi 

var), X. heç kəslə müqayisə olunmayacaq dərəcədə gözəl qızdır, X.-in 

gözəllikdə tayı-bərabəri yoxdur, X. daha gözəl qızdır, X. cazibədar qızdır, 

X. olduqca cazibədar qızdır, X. lap cəzibədar qızdır, X. tamam-kamal 

cazibədar qızdır, X. füsunkar qızdır, X. lap/ dedikcə cazibədar qızıdır, X. 

olduqca cazibədar/ əsrarəngsiz, əvəzsiz, əvəzolunmaz, qənirsiz... qızdır;  

[X. ceyran kimi qızdır, X. elə bil ceyrandır, X. lap ceyrana oxşayır/ 

bənzəyir, deyərsən ki, ceyrandır, sanki ceyrandır, ceyrani xatırladır, ceyrani 

 

 

 

516

andırır, X. ceyrantək qızdır, X. ceyrandır; X. maral kimi qızdır, deyərsən ki, 

maraldər, elə bil ki, maraldır, marala bənzəyir/ oxşayır, marali andırır/ 

xatırladır, lap maral kimi qızdır, sanarsan ki, maraldır, X. lap/ tamam maral 

kimi qızdır, X. sanki maraldır, X. maraldır-maral; X. sona kimi/ durna 

kimi, tovuz/ tovuz quşu kimi qızdır, X. sonanı/ yaşılbaş sonanı, durnanı, 

tovuzu/ tovuz quşunu xatırladır/ andırır, X. elə bilki, sonadır\ durnadır, 

tovuz/ tovuz quşudur, tovuz quşu kimi qızdır, X. durnadır/ turacdır/ turac 

quşudur/ qumrudur/ deyərsən ki, qumrudur; ay kimi qızdır, gün kimi qızdır, 

elə bil/ deyərsən aydir, Gündür/ Günəşdir/ Aya deyir sən çıxma mən çıxım, 

Günə deyir sən çıxma mən çıxım; Veneradır, Məltəmdir, Kleopatradır, 

Deyərsən ki/ Elə bil ki, sanki Veneradır/ Məltəmdir, Kleopatradır, Leyla 

Bədirbəylidir, Nəzrin tək gözəl qızdır, Ağ mayadır, elə bil ki, ağ mayadır, 

Deyərsən/ sanki, sanarsan ki, ağ mayadır; O güldür/ çiçəkdir, O gül kimi/ 

çiçək kimi qızdır, O gülə/ çiçəyə  bənzəyir/ oxşayır, Deyərsən ki/ sanki 

güldür/ çiçəkdir, lalədir, reyhandır, bağçalrın gülüdür]  və s. 

Göründüyü kimi, böyük mötərizə içərisində verilən alternativlər 

obrazlı-assosiativ sferanı  əhatə edir. Əlbəttə, nə  həqiqi, birbaşa linquistik 

qiymətlər, nə  də obrazlı-assosiativ çoxluqlar bu deyilənlərlə bitmir. 

Yerindən, məqamından, konkret qavrayış aktından, situasiyadan asılı olaraq 

genişlənmə, çoxalma, şaxələnmə və təkrar törəmə, habelə təkzib imkanları 

kifayət qədərdir. Müsbət, pozitiv dil xarakteristikası, “hə” qütbü həmin 

ilkin term ətrafında qruplaşma, toplaşma semantik-emosional dərəcələnmə 

və  şaxələnmə üçün geniş  əsaslar yaradır, dil istifadəçisini dərketmənin 

geniş üfüqlərinə istiqamətləndirir. Başqa linquistik dəyişənlərdə olduğu 

kimi “zahiri gözəllik” linquistik dəyişəninin, real linquistik qiymətlərin 

anlanması, dərəcələnməsi və çalarlanması daha çox positiv əlaqələri 

aramaq səmtində cərəyan edir. Linquistik qiymətləri və onların real olaraq 

anlaması yüksələn üzvlənmə  xətti ilə gedir. “Yox” istiqamətində 

genişlənmə,  əks, qarşılıq term ətrafında yaranan qiymət çoxluqları da 

mahiyyət etibarilə gözəlliyin, həqiqi, gerçək gözəlliyin dərkinə yönəlir. 

Inkarlıq işarəsi mənfi olanı müsbətə doğru dəyişir. Əsl həqiqətdə əks qütb, 

qənşər sahə üzərində toplanan qiymət çoxluqları anlanmaya, dərkolunmaya 

tuşlanan dəyərlərin,  əlamətlərin qeydləşməsinə, üzlənməsinə yox, ilkin 

termlər arasındakı aralıq pillələrin, keçid hədlərin yaxınlaşmasına, ardıcıl 

 

 

 

517

verballaşmasına xidmət göstərir. Təsadüfi deyil ki, bu məqamda dil geniş 

miqyasda inkarlıq elementlərini, bölüşdürmə və birləşdirmə bağlayıcılarını 

işə salır. Bununla da linquistik qiymətlər sinonim çoxluqlar dairəsindən 

əhəmiyyətli dərəcədə  kənara çıxır. Zahiri gözəllik fenomeninin dərk 

olunmasında əsas koordinatlar olan ilkin-başlanğıc termləri (gözəl – gözəl 

olmayan/çirkin) arasında geniş yayılanlıq, keçid sahəsi açılır. Zahiri 

gözəllik dəyişəni bütün mümkün linquistik qiymətlər fonunda dərk olunur 

və konkret vəziyyətdə onların biri ilə ifadə olunur. Heç şübhə yoxdur ki, 

burada tam obyektiv, həqiqi bilikdən söhbət gedə bilməz. Ola bilər ki, 

mahnıda təsvir olunan qız, hər hansı orta statistik gözəl, lap dünya gözəli 

dediyimiz gözəl, bir çoxları üçün, məsələn, Xalidəni sevən, bəyənən 

oğlanın təqdimatında  olduğu kimi heç gözəl olmasın, bir çoxlarının 

nəzərində  əsil gözəllik etalonu olmasın, kimlərisə heç təmin etməsin. 

“Gözəl” və “gözəl olmayan” (çirkin) qütbləri arasında dillə qavranılan və 

təsbit olunan, çox vaxt gerçəklikdə olduğundan fərqlənən çoxlu təqdir və 

təkzib variantları, alternativləri  şəksizdir. Real həyat və münasibətlərdə 

“gözəllik” (zahiri gözəllik) dəyişəninə “zahiri görünüş” kimi yanaşılması 

birmənalı, adekvat dərk olunmasa da, qaçılmaz bir faktdır və görünür daha 

doğrudur. Və buna görə  də  əsl və tam gözəllik xarakteristikasını  həm də  

“yox” istiqamətində - əks yayılanlıq  müstəvisində axtarmaq gərəkdir. 

Qeyri-səlis məntiqə görə “gözəl”, “çox gözəl”, “olduqca gözəl”, “gözəllər 

gözəli”, habelə “qəşəng”, “yaraşıqlı”, “sevimli” kimi linquistik qiymətlər 

gözəlliyi səciyyələndirən müxtəlif dərəcələr olduğu kimi “gözəl deyil”, “o 

qədər də gözəl deyil”, “gözəl/tam gözəl olmayan”, “pis deyil”, “bəd deyil”, 

“çirkin deyil”, “o qədər də çirkin deyil” kimi qiymət çoxluqları da 

gözəlliyi, zahiri gözəllik dəyişənini səciyyələndirən müxtəlif dərəcələr, 

hədlərdir. Mövcud linquistik qiymətlər, dil işarələri dəqiq, birmənalı yox, 

yayılandır, qeyri-səlisdir, keçicidir. Biz “filankəs çox gözəldir” deməklə əsl 

həqiqətdə konkret heç nə ifadə etmirik, gözəlliyin dəqiq, daha doğrusu, heç 

vaxt dəqiq olmayan sərhəddini müəyyənləşdirə,  ayıra bilmirik. Bu 

yayğınlıq, ümumilik obrazlı-assosiativ çoxluqlarda diferensiallaşsa da, 

dəyişsə də, geniş mənada onları da əhatə edir. Çünki, artıq qeyd etdiyimiz 

kimi, sözlər, ifadələr  əşyanın, hadisənin özü deyil, sadəcə olaraq onların 

işarələridir, simvollarıdır.  

 

 

 

518

“Yox” istiqamətində yayılma: 

X. heç də lap gözəl\ cazibədar, əla, məftunedici, valehedici qız deyil, 

X. çox da gözəl qız deyil, X. o qədər də gözəl qız deyil, X. lap elə də gözəl 

qız deyil, X. sizin/ çoxlarının düşündüyü qədər də gözəl qız deyil/ gözəl qız 

olmaz, X. heç də/ Sizin dediyiniz/ düşündüyünüz qədər gözəl qız deyil/ 

gözəl qız olmaz, X. heç də tamamilə gözəl qız deyil, X. əsla/ qətiyyən gözəl 

qız deyil, X. (lap elə) ceyran kimi/ maral kimi; turac kimi, tərlan kimi qız 

da deyil, X. tamam/ tamamilə ceyrana, marala, tərlana, turaca da oxşamır/ 

kimi qıza/ gözələ oxşamır, onu daha ceyrana/ tərlana, turaca, marala da 

bənzətmək/ oxşatmaq olmaz; gözəldir/ yaxşıdır, amma Kleopatra da deyil, 

Leyla Bədirbəyli, Nefertiti, Məltəm də deyil/ demək olmaz; X. çirkin qız 

deyil, X. o qədər də çirkin qız deyil, X. o qədər də / bir o qədər də çirkin/ 

eybəcər, iyrənc, yaraçıqsız qız deyil, X. pis qız deyil, X. heç də pis qız 

deyil, X. pis qıza oxşamır/ o qədər də pis qız deyil/ olmaz, X. qətiyyən/ əsla 

pis qız deyil, X. dünyasında pis qız ola bilməz/ pis qız hesab etmək olmaz/ 

çirkin qız hesab eləmək olmaz/ mümkün deyil, X. heç də pis olmayan bir 

qızdır/ çirkin olmayan/ adlandırıla bilməyən bir qızdır, (Zənnimcə) X. gözəl 

olmaya bilməz/ heç də gözəl olmamış deyil/ qətiyyən,  əsla gözəl olmaya 

bilməz, X. əsla/ qətiyyən çirkin ola bilməz, adlana, adlandırıla bilməz; O 

qədər də pis qız deyil/ pis qız olmamalıdır, az pis deyil (danışıq dilindən), 

tamam / o qədər də yaraşıqsız qız deyil, yaraşıqsız deyil, yaraşıqsız adlana 

bilməz, az yaraşıqlıdır, bir az/ bir qədər yaraşıqlıdır, bir az gözəldir, 

bütünlükdə/ tamamilə yaraşıqsız demək olmaz, bir az çirkin, lap az çirkin, 

çirkin olmayan, çox da/ tamamilə, büsbütün çirkin olmayan, o qədər də 

çirkin olmayan, lap az çirkin, bir az çirkin, (heç də) ən çirkin/ yaraşıqsız bir 

qız deyil  və s.  

Göründüyü kimi, yayılan çoxluqlar daha artıq ilkin termlər ətrafında 

çətirlənir (gözəl-çirkin), gözəllik dəyişəninin  ən müxtəlif çalarlarını ifadə 

etmək üçün sahənin nüvə qatını  və ucqar komponentlərini  əmələ  gətirən 

sözlərdən də istifadə olunur. Bir tərəfdə “gözəl”, “cazibədar”, “füsünkar”, 

“əsrarəngiz”, “qənirsiz”, “əvəzsiz”, “bənzərsiz” sözləri, digər tərəfdə isə 

“çirkin”, “gözəl olmayan” və onların inkarla gəlişən positiv 

transformasiyaları,  əks-müqabilləri. Bir tərəfdə  aşağı, zəifləyən çalarlıq 

bildirən “qəşəng” (bu söz bəzi dialekt və  ağızlarda hətta “gözəl” dən də 

 

 

 

519

yüksək qiymətləndirilir), “yaraşıqlı”, “gözəgəlimli”, “gözoxşayan” sözləri. 

Bunlara daha mürəkkəb və  təsviri formalar, müqayisə motivi əsasında 

yaranan qiymət çoxluqları qoşulur; sözün əsil mənasında gözəl/ cazibədar, 

füsünkar,  əsrarəngiz, qənirsiz, müqayisəedilməz/ müqayisəyəgəlməz 

dərəcədə gözəl,/ nə  qədər desən gözəl..., gözəldən də gözəl, 

təsəvvürəgəlməz/ müqayisəedilməz dərəcədə gözəl...; babat, alababat, 

məqbul, bəyənimli, qəbulolunan; kifirin kifiri, pisin pisi, çirkindən çirkin, 

iyrəncdən də iyrənc; təsəvvürə  gəlməz dərəcədə çirkin/ eybəcər, 

görünməmiş dərəcədə çirkin, iyrənc, kifir, eybəcər, adamaoxşamaz. Bu hər 

halda sonsuz olmayan qapalı mikroparadiqmanı “və”, “və ya”, “həm-həm 

də” bağlayıcıları  və inkarlıq elementləri ilə dolğunlaşdırmaq, daha da 

genişləndirmək imkanı linquistik qiymət və qiymətləndirmə  şanslarını 

əhəmiyyətli dərəcədə artırır, hər iki ifrat qütbü, son hədləri, bir qədər dəqiq 

desək, keçid hədləri bir-biri ilə birləşdirməklə aralıq pillələrini, ən müxtəlif 

məna incəliklərini  əmələ  gətirir. Göründüyü kimi, buraya “tamamilə”, 

“tam”, “olduqca, çox”, “lap”, “daha” tipli qüvvətləndiricilərlə yanaşı, “bir 

az”, “lap az”, “bir qədər”, “daha az” tipli aşağı, mülayimləşdirici, zəiflədici 

mexanizmlər də daxil olur. Inkarın qüvvətləndirilməsi və  zəiflədilməsi 

vasitələri məna çalarlığını, linquistik qiymət dərəcələrini adi-neytral, orta 

səviyyədən tutmuş  ən yüksək və  ən aşağı  həddə  tənzim edir. Inkarlıq 

affiksləri, xüsusilə nisbətən zəif nişanlanmış, az ifadə vasitələrinə malik 

olan inkarlığın zəiflədilməsi və  təsdiqin qüvvətləndirilməsi vasitələri 

özünəməxsus birləşdirici, tarazlaşdırıcı rol oynayır. Sonrakı qurşaqları 

müqayisə vasitələri tutur. Yayılanlıq sahəsini isə məcaz çoxluqları, xüsusilə 

metafora şəkilləri və metaforik perifrazlar başa çatdırır. Kəmiyyət sözləri, 

ümumiləşdirmə  və mücərrədləşdirmə, subyektiv-fərdi iradə ilə birləşərək 

dil, dil işarələri sanki sonsuz reallıqları imitasiya edir.  

Diqqətlə  nəzər salsaq görərik ki, mənfi, aşağı  səciyyələndirmələrdə 

əsasən obrazlı-emosional qavrayış öz kəskinliyi ilə fərqlənsə  də, “orijinal, 

evristik-assosiativ çoxluqlar”, - parlaq, innovativ ad və adlandırmalar 

seyrəlir, dilin yaradıcılıq, yüksəliş vüsəti azalır. Dil də sanki pis, mənfi 

olanı öz ixtiyarına buraxır. Dil işarələrinin konstruktiv enerjisi öz 

stimulundan məhrum olur. Həyatın mənfi tərəflərinə, neqativ 

xarakteristikasına meylin kifayət qədər güclü, dinamik olması, paxıllıq, 

 

 

 

520

bədxahlıq kimi dağıdıcı ehtiraslar perspektivi bir qədər artırsa da, 

gücləndirsə də adlandırma, qiymətləndirmə, ümumən verballaşma tarazlığı 

və ardıcıllığı pozulur, öz müntəzəmliyini itirir. Mümkün aralıq pillələri, 

keçid və əlaqə vəziyyətləri həmin qeyri-mütənasibliyi, nizamsızlığı aradan 

qaldırmaq funksiyasına tabe olur. Əgər kimsə qadına münasibətdə, lap 

bizim bəyənmədiyimiz, hansı anlaşılmazlıqadansa qəbul edə bilmədiyimiz 

qadına münasibətdə “meymun”, “inək”, “əfi ilan”, “yarasa” kimi ifrat 

mənfi səciyyələndirmələrdən istifadə edirsə, öz gerçək, canlı dil 

performansını biliyini nümayiş etdirməklə bərabər, dilin üslub təsərrufatına, 

praqmatik resurslarına münasibətdə  həm də bir nabələdlik, səriştəsizlik 

nümayiş etdirir, biliyinin, təcrübəsinin  əsirinə çevrilir. Belə halda dili 

“yaxşı bilmək” ünsiyyətdə fayda deyil, əksinə, ziyan gətirir. Dili yaxşı 

bilmək ilk növbədə ondan düzgün yararlanmaq deməkdir. Artıq bilirik ki, 

söhbət mahiyyət etibarilə zahiri gözəlliyin müxtəlif səciyyələrindən və bu 

səviyyələrə konkret yanaşmalardan, onların situasiyaya uyğun olaraq 

dəyərləndirilməsindən, linquistik qiymət və qiymətləndirmələrin 

deqradasiyasından gedir. “Gözəl”də, “lap gözəl”  də, “gözəllər gözəli” də, 

“ellər yaraşığı”, “ölkə gözəli” də, “ceyran” da, “tavus” da, “çirkin” də, “lap 

çirkin” də, “eybəcər” də, “kifirin biri” də, “meymun” da, “muğəvva” da, 

“pis olmayan”da, “gözəl deyil” də paradiqma daxilində zahiri gözəlliyi 

fərqləndirən müxtəlif qiymət həddlərindən başqa bir şey deyildir. Biz qadın 

gözəlliyini real olaraq hiss etdikcə onu daha obyektiv dərk etməyə  və 

adlandırmağa başlayırıq. 

Linquistik qiymətlərin zənginliyi heç də dil istifadəşisi tərəfindən 

nəzərdə tutulan məna və ehtimalı çalarlıqlıqların tam dəqiq və birmənalı 

şəkildə ifadə olunmasına zəmanət vermir. Eyni məna çalarlığının və ya 

mülahizə, mühakimə fraqmentinin reallaşması üçün dildə saysız ifadə 

variantının olması belə işarələrin qeyri-səlisliyini, yayılanlığını tam aradan 

qaldıra bilməyəcək.  Əksinə, ifadə vasitələrinin, linquistik qiymətlərin 

bolluğu bizi dil işarələrinin adlandırdığı, təyin etdiyi obyektə daha artıq 

yaxınlaşdırdığı kimi, ondan daha çox uzaqlaşdırmaq, adekvat, birmənalı 

dərketməni  əngəlləmək təhlükəsi də daşıyır. Mövcud ifadə potensialının 

tərkibinə daxil olan hər bir variant, hər bir qiymət dərəcəsi bütün digər, 

mümkün və mümkün olmayan variantlara qarşı durur, konkret vəziyyətdə 

 

 

 

521

onların hamısını inkar və istisna edir. Çoxlu variantlardan yalnız biri doğru, 

həqiqət anı kimi qəbul edilir, qalanı və qalanları isə çıxdaş edilir. Linquistik 

qiymətlərin təxminiliyi, nisbiliyi və qeyri-adekvatlığı, tam dəqiq olmaması 

həmin potensial zənginlikdən dogur və onu möhkəmləndirir. Doğruluğun, 

həqiqətin sərhədlərini, qiymətlərini “dəqiq” hesablayan adi məntiqdən 

fərqli olaraq qeyri-səlis məntiq doğruluğun, hər bir seqmentinin, 

fraqmentinin çoxçalarlı, çoxölçülü və çoxistiqamətli olduğuna diqqəti cəlb