Sh. Pozilova pedagogik dasturiy vositalar

Elektron darslik
nazariy materialni mustaqil oʻrganishga moʻljallangan 
boʻlib, unung gipermatnli tuzilishi individual taʻlim traektoriyasi bilan ishlash 
imkoniyatini beradi. 
Elektron xrestomatiya
– darslik mazmunini toʻldiruvchi 
matnlar toʻplamidir. Xrestomatiya tarkibiga xujjatlar, badiiy asarlar va ulardan 
parchalar kiritilishi mumkin. Xrestomatiyaga kiritilgan matnlarning 
xususiyatlari yoritilgan metodik koʻrsatmalar talaba uchun muhim ahamiyat 
kasb etadi. Ushbu koʻrsatmalar matn bilan oʻquv materiali orasidagi 
bogʻlanishni amalga oshiruvchi hamda talabalarning seminar va amaliy 
mashgʻulotlarga tayyorlanishida yoʻnaltiruvchi vosita hisoblanadi. 
Elektron maʻlumotnoma
foydalanuvchiga zarur vaqtda kerakli 
axborotni kompakt shaklda tezkor olish imkoniyatini beradi. Odatda elektron 
maʻlumotnoma terminlarning roʻyxatidan iborat boʻlib, roʻyxatning har bir 
elementi giperaktiv hisoblanadi, yaʻni uni faollashtirish natijasida termin 
mazmuni, tarjimasi yoki izoxi keltirilgan giperssilkaga murojaat etiladi. Elektron 
maʻlumotnomaning mavjudligi ixtiyoriy OʻUM uchun zaruriy shart hisoblanadi. 
Nazorat savollari: 
1.
Elektron darslik nima? 
2.
Elektron oʻquv nashrlari tarix taʻlimida? 
3.
Oʻquv nashrlari qanday turlarga boʻlinadi? 
4.
Elektron xrestomatiya nima? 
5.
Elektron maʻlumotnoma nima? 
6.
Didaktik talablarga qaysilar kiradi? 
7.
Estetik talablar qaysilar? 
8.
Tarbiyaviy talablarning tutgan oʻrni? 

---

112 
9.
Elektron resurslarning taʻlimdagi tutgan oʻrni? 
10.
Elektron resursning afzalliklari? 
4.2.
 
Taʻlimda elektron resurslar 
Elektron taʻlim resursi - elektron raqamli shaklda taqdim etiladigan, 
shuningdek tarkibi, mavzular tarkibi va ular toʻgʻrisidagi metadata bilan 
taʻminlangan taʻlim manbai. ETR tarkibiga oʻquv jarayonida foydalanish uchun 
zarur boʻlgan maʻlumotlar, maʻlumotlar, dasturlar kiradi. ETR quyidagilarga 
boʻlingan: multimedia mahsulotlari dasturiy mahsulotlar korgazmali 
mahsulotlar audio mahsulotlar matn mahsulotlari bosma nashrlarning elektron 
analoglari. ETR ning barcha xilma-xilligini shartli ravishda axborot manbalari 
va axborot vositalariga boʻlish mumkin.Oʻquv jarayonida oddiy maʻlumot 
manbalarini (tovush, tasvir, matn, video materiallar, modellar), shuningdek, 
giperhavola bilan bogʻliq oddiy maʻlumot manbalarini (masalan, multimedia 
entsiklopediyalari) ham ishlatish mumkin.Taʻlim faoliyatining axborot vositasi 
- bu axborot manbalarida (obʻektlarda) faol harakatlarni amalga oshirish, ularni 
yaratish, oʻzgartirish, bogʻlash, uzatish va hokazolarni amalga oshirishga imkon 
beradigan dasturiy mahsulot.Pedagogik ETR shuningdek elektron oʻquv 
adabiyotlari va elektron oʻquv materiallarini oʻz ichiga oladi. 
Bugungi kunda dunyo ilmiy va texnologik taraqqiyot yoʻlida juda katta 
tezlikda harakatlanmoqda va shu bilan shu paytgacha mavjud boʻlgan barcha 
texnik vositalardan eng kuchli va samarali boʻlgan kompyuter mavjudligiga 
hayron qolmaslik kerak. Zamonaviy oʻquv jarayoni axborot-kommunikatsiya 
texnologiyalaridan foydalanmasdan, anʻanaviy vositalar va oʻqitish usullarini 
AKT bilan kombinatsiyasiz tasavvur qilib boʻlmaydi. Zamonaviy talabalar 
tomonidan tezda oʻzlashtiriladigan Internet texnologiyalari ularga oʻziga 
ishonch bagʻishlaydi, oʻz-oʻzini anglash va ijod qilish uchun qulay sharoitlar 
yaratadi, oʻquv motivatsiyasini oshiradi, oʻquvchilarning ijtimoiy doirasini 
kengaytiradi va turli xil taʻlim resurslarini keng taqdim etadi. Elektron taʻlim 

---

113 
resurslaridan foydalanish menga nazariy masalani chuqurroq oʻrganish imkonini 
beradi, oʻquvchilarga interfaol modellardan foydalanmasdan oʻrganib 
boʻlmaydigan jarayonlar va hodisalarni chuqurroq oʻrganishga yordam beradi. 
Talabalarimizning "Bugun va ertaga" - bu axborot jamiyati.Kompyuter 
texnologiyalarining kelajagi ularni oʻquv jarayonida qoʻllashning dastlabki davri 
puxta oʻylanganligiga bevosita bogʻliqdir. Interfaollik oʻquvning faol 
shakllaridan foydalanish, ularga taʻsir koʻrsatish va javoblarni olish imkoniyatini 
yaratadi, shuningdek talabalarga oʻqituvchilar ishtirokisiz oʻz bilimlarini sinab 
koʻrish imkonini beradi. Oʻquv jarayoniga kompyuter texnologiyalarining 
kiritilishi yaratilgan va ishlatiladigan oʻquv materiallariga boʻlgan munosabatni 
tubdan oʻzgartirdi. Zamonaviy taʻlim standartlari va meʻyorlari oʻquv jarayonida 
elektron oʻquv resurslaridan birgalikda (yoki ularning oʻrniga) foydalanish 
imkoniyati va zarurligini koʻrsatadi. Oʻquv materiallari oʻqituvchidan oʻquv 
jarayonida toʻliq yoki qisman foydalanadigan har qanday materiallarni oʻz 
ichiga oladi. Toʻliq foydalanilgan manbalar qatoriga darslik va oʻquv 
qoʻllanmalar, oʻquv materiallari va oʻquv-koʻrgazmali materiallar, interfaol 
oʻquv dasturlari kiradi. Shu bilan birga, talaba oʻquv jarayoniga bevosita aloqasi 
boʻlmagan manbalarda joylashtirilgan maʻlumotlardan - davriy nashrlar, ilmiy 
adabiyotlar va boshqalardan foydalanishi mumkin. Undan oʻqituvchi zaruriy 
faktlar va tushunchalarni tortadi, mustaqil ishlar - referatlar, xabarlar va h.k.larni 
tayyorlashda talabalarning eʻtiborini unga qaratadi. Ayniqsa zamonaviy taʻlimda 
ETR vizual va oʻquv adabiyotlari sifatida faol foydalanilmoqda. Zamonaviy 
ETR afzalliklarini taʻkidlash mumkin: - tarqatishning kengligi (ETR tiraji 
nusxalar soniga bogʻliq; shu bilan birga saytda joylashgan ETRga tashriflar 
sonini hisoblash mumkin); - multimedia (ETR-dagi bosma nashrlardan farqli 
oʻlaroq, siz video va audio materiallarni joylashtirishingiz, kompyuter 
animatsiyasini yaratishingiz mumkin); - interaktivlik (ETR bilan ishlashda 
koʻpincha oʻquv ketma-ketligini va talabaning materialni oʻrganishda qanchalik 
qiyinligini aniqlaydigan kichik modullar va giperhavolalar qoʻllaniladi); - 
mavjudlik (ETR saytga joylashtirilishi mumkin, talabalarga elektron pochta 

---

114 
orqali, jismoniy ommaviy axborot vositalarida va boshqalarda taqdim etilishi 
mumkin). 
Elektron entsiklopediyalar bilan ishlash vaqtni tejash, kerakli boʻlimda 
kerakli maʻlumotlarni topish imkonini beradi. Masalan: elektron kutubxonada 
muallifning ismini tanlab, kerakli ishni tezda qidirib topish yoki biron bir bilim 
sohasidan kerakli rasm va maʻlumotlarni toppish imkonini beradi. 
Taʻlim jarayonida qoʻllaniladigan axborot vositalari birinchi navbatda 
elektron trenajyorlar, interfaol oʻquv dasturlari boʻlib, u erda talaba boʻlim bilan 
mustaqil tanishib, keyin oʻzini tekshirishi mumkin. 
Shuningdek, axborot sinovlari kompyuter sinovlarini ham oʻz ichiga 
oladi. Kompyuter oʻquv jarayonini har tomonlama (joriy, oraliq, yakuniy) 
nazorat qilishni amalga oshirishga yordam beradi. Kompyuter talabalarning 
amaliy koʻnikmalarini rivojlantirishda, talabalar oʻrtasida soʻrov oʻtkazish va 
kuzatishni tashkil qilishda, matnlarni tahrirlashda va talabalar ijodiy ishidagi 
xatolarni tuzishda yordamchi hisoblanadi. 
Oʻquv materialini mashgʻulotlarga tayyorlash va taqdim etishning eng 
muvaffaqiyatli shakllaridan biri multimedia taqdimotlarini yaratish deb atash 
mumkin. Multimediya prezentatsiyalari - bu kompyuter dasturlari yordamida 
maʻlumotlarni taqdim etishning qulay va samarali usulidir. U dinamika, ovoz va 
tasvirni birlashtiradi, yaʻni eng uzoq vaqt eʻtiborni jalb qiladigan omillar. Bir 
vaqtning oʻzida his qilishning ikkita muhim organiga (eshitish va koʻrish) taʻsir 
yanada yuqori samaraga erishishi mumkin. 
Taqdimot oʻqituvchiga, talabalarga, mavzularga, mavzularga qarab 
oʻquv materialini mustaqil ravishda tuzishga imkon beradi, bu bizga maksimal 
darajada taʻlim samaradorligiga erishish uchun mashgʻulot yaratish imkonini 
beradi. Taqdimotlarni ishlab chiqishda quyidagilar hisobga olinadi: 

Soʻz bilan ifoda etib boʻlmaydigan narsalarni tez va aql bilan 
tasvirlaydi; 

Bu qiziqishni keltirib chiqaradi va maʻlumotni uzatish jarayonini 
diversifikatsiya qiladi; 

---

115 

Spektakl taʻsirini kuchaytiradi. 
Asosiysi, mustaqil ETR tayyorlashda tavsiya etilgan materiallardan 
foydalanishni oʻrganish. Albatta, oʻqituvchining oʻzi tomonidan yaratilgan ETR 
oʻqitilayotgan mashgʻulot va oʻqituvchining ish uslubiga eng yaqin. Shu bilan 
birga, talabaning mustaqil ishlashi uchun moʻljallangan materialni taqdim 
etishda, aks holda idrok qilinadigan va maʻlumotni qabul qilishning boshqa 
qobiliyatlariga taʻsir koʻrsatadigan materiallarni taqdim etishda professionallik 
muammosi paydo boʻladi. Slaydlar, rasmlar, animatsion effektlar, video 
materiallar koʻpligi nafaqat yaxshilanmaydi, balki murakkab oʻquv materialini 
idrok etishiga toʻsqinlik qiladi, oʻqituvchining samaradorligini pasaytiradi. 
ETRdan foydalanishning aniqligi va maqsadga muvofiqligi va ularning 
imkoniyatlari taʻlim sifatini yaxshilaydi, talabaga zarur bilimlarni yetkazadi, 
mustaqil ijodiy ishlarni ragʻbatlantiradi va qoplangan materialni birlashtiradi. 
Taʻlim jarayonida ETR dan foydalanish oʻqituvchining maqsadi boʻlmasligi 
kerak. Anʻanaviy singari, elektron taʻlim resurslari ham oʻqituvchi talabalar 
dunyosi tasvirini shakllantirish vositasi boʻlib qolmoqda. Bularning barchasi 
bilimlarning oʻsishi va ularning sifatining oshishiga, zamonaviy dunyoda zarur 
boʻlgan koʻnikma va qobiliyatlarning rivojlanishiga yordam beradi. Bu bizning 
farzandlarimizga kelajakda hayotda yanada muvaffaqiyatli, mehnat bozorida 
raqobatdosh boʻlish imkoniyatini beradi. 
Oʻquv jarayonida amaliy mashgʻulotlarning asosiy vazifasi taʻlim 
oluvchilarni mehnat faoliyatiga tayyorlashdir. Bu bir tomondan kasbiy faoliyat 
uchun zarur nazariy bilimlar bilan qurollantirish, ikkinchi tomondan amaliy 
koʻnikma va malakalarni shakllantirishdir. Hozirgi vaqtda olingan bilimlarni 
oʻzgarib borayotgan ishlab chiqarish sharoitida qoʻllash katta ahamiyatga ega 
boʻlayapti. Mutaxassis oʻz faoliyatini rejalashtira bilishi, turli holatni tahlil qilish 
asosida tezkor qaror qabul qilish, mehnat natijalarini nazorat qila olishi kerak.
Har bir kasb maʻlum koʻnikmalarni talab qiladi. Talabalarda bunday 
koʻnikmalar kerakli topshiriqlarni koʻp marta takrorlash, faol oʻqitish metodlari 
jarayonida shakllanadi. Malaka va koʻnikmalarni shakllantirishga yoʻnaltirilgan 

---

116 
faol oʻqitish metodlarining mohiyati talabalar uchun faoliyat turli xususiyatlarini 
egallashlari uchun sharoit yaratishga qaratilgan. Mutaxassislar kasbiy maxorat 
sifatlari tahlili shuni koʻrsatdiki, ishchi kasb boʻyicha koʻnikma va malakalar 
amaliyotda shakllanadi, texnik va texnologlar esa, mutaxassislar oldiga: texnik, 
iqtisodiy, va tashkiliy masalalar kompleksi qoʻyiladi. Shuning uchun ularni 
oʻqitish ham kompleksli va maqsadga yoʻnaltirilgan boʻlishi kerak. Talabalarni 
doimo boʻlajak kasblari boʻyicha amaliy koʻnikmalarni egallash va mashq qilish 
imkonini beradigan sharoitga tushirish kerak. Kasbiy koʻnikmalarga 
oʻrgatadigan faol oʻqitish metodlariga quyidagilar kiradi: 

ishlab chiqarish holatlari tahlili; 

kasbiy xolat masalalarini yechish; 

faoliyatni trenajerda imitatsiyasi; 

ishlab chiqarish amaliyotida amaliy masalalarini bajarish; 

ishchan oʻyinlar (eki uning elementlari). 
Faol oʻqitish metodlarini qoʻllashdan avval, aniq oʻquv kursi nazariy 
materiali va mutaxassis boʻlajak kasbi mazmuni (kvalifikatsion xarakteristika) 
tahlil qilinishi kerak. Bunday tahlilni oʻquv reja va dastur yaratuvchilari 
bajaradilar. Bunday tahlil asosida fan oʻquv dasturiga amaliy va laboratoriya 
mashgʻulotlari, oʻquv rejaga esa, amaliyot va kurs ishlari kiritiladi. Amaliy 
koʻnikmalar olishni taʻminlaydigan elektron taʻlim resurslari yaratuvchilari shu 
fan dasturida koʻrsatilgan, egallanishi kerak boʻlgan malaka va koʻnikmalar 
mosligini taʻminlashlari kerak. 
Elektron taʻlim resurslari tarkibi oʻquv reja va fan predmeti spesifikasiga 
mos ravishda keskin oʻzgarishi mumkin va quyidagilarni qamrashi mumkin:
1. Texnik va tabiiy fanlar uchun mustaqil yechish va oʻqituvchi 
tekshirishi uchun moʻljallangan masala va mashqlar toʻplami. Odatda u 
masalarni yechimi muhokamasini qamragan metodik koʻpsatmalar bilan 
toʻldiriladi. Metodik koʻrsatmalar boʻyicha talabalar oʻz variantlarini tanlashlari 
boʻyicha qoidalarga ega boʻlishi kerak.

---

117 
2. Gumanitar va baʻzida tabiiy fanlar uchun referat va nazorat ishlari 
taxminiy roʻyxati ularni bajarish va bezash boʻyicha uslubiy koʻrsatmalar bilan.
Kurs loyihalari talablari variantlari, bajarish namunalari (kurs loyixasi oʻquv 
rejaga kiritilgan boʻlsa).
3.
Texnik va tabiy fanlar uchun - laboratoriya ishini bajarishga 
topshiriq variantlari, xisobot namunalari qamragan topshiriq. Laboratoriya 
praktikumi:
a)
real jihoz uzoqlashtirilgan dasturi klient qismi; 
b)
virtual laboratoriya praktikumi; 
c)
ishlab chiqarish yoki taʻlim modellashtirish tizimida laboratoriya 
ishlarini bajarish uchun shablonlar va ishlanmalar.
3.
Kompyuter texnikasi sohasi fanlari – laboratoriya ishlari va 
topshiriqlari. 
a)
kompyuter trenajelari (KT). Boshqaruv, iqtisodiy, ekologik va 
boshqa fanlar uchun KT analogi sifatida ishchan oʻyinlar kiritilishi mumkin; 
b)
kompyuter masalalar toʻplami.
Kompyuter trenajerlari (KT) kompyuter laboratoriya praktikumlaridek 
elektron taʻlim resurslari multimedia programmalari boʻlib, boʻlak mutaxassislik 
faoliyatiga tegishli biror operatsiya harakat imitatsiya qiladi. KT kompyuter 
laboratoriya praktikumi rivojlangan koʻrinishidir. Uning asosiy funksiyalari 
quyidagicha:

faoliyat muhiti va oʻrganilayotgan obʻektlar xarakatini 
modellashtirish; 

oʻrganilayotgan obʻektlar xarakatini tashqi tasavvuri faoliyat 
muhitini shakllantirish va unga tashqaridan oʻqitilayotganlar tomonidan taʻsir 
imitatsiyasini taʻminlash; 

oʻquv – trenirovka jarayonini boshqarish va tashkil etish.
Eng keng tarqalgan KT murakkab texnologik obʻektlarni boshqaruvchi, 
personalni tayyorlashda ishlatiladigan KT kiradi. Bunda biror operatsiyani 
bajarish jarayoni imitatsiya qilinadi. Bunda: 

---

118 

obʻektni kuzatish va normal rejimdan chetlashishni topish; 

chetlashishlar sababini aniqlash tahlil qilish va ularni bartraf etish 
choralarini topish; 

koʻzda tutilgan ishlarni maʻlum boshqaruv taʻsir yordamida amalga 
oshirish. 
KT quyidagi sinflari mavjud: 

maʻlum jixoz bilan ishlash koʻnikma va malakalarini shakllantirish 
uchun va operatsiyalar ketma-ketligini bajarish uchun; 

maʻlum rejim va holatlarda ishlash koʻnikma va malakalarini 
shakllantirish uchun; 

nostandart holatlarda ishlash va qaror qabul qilish koʻnikma va 
malakalarini shakllantirish uchun; 

maʻlum faoliyat bilan bogʻliq qobiliyatlarni riojlantirish uchun. 
Trening kirish oʻquv mashgʻulotlari va trening uchun topshiriqlardan 
iborat. Oʻquv mashgʻulotlari: 

oʻqitilayotganlar oldiga qoʻyilgan maqsad; 

qoʻyilgan masalalarga yechimi; 

boshlangʻich holat xarakteristikasi (obʻekt rejimi, tashqi sharoitlar 
va boshqalar). 
KT ishida harakatlar ketma-ketligida bir nechta asosiy qadamlarni 
belgilash mumkin: 
1.
birinchi – modelni tanlash 
2.
ikkinchi – trenajer ish rejimini tanlash 
3.
uchinchi – modelga taʻsir koʻrsatish 
4.
toʻrtinchi - obʻekt reaksiyasi 
5.
beshinchi – obʻekt holati monitoringi (rasm. 4.2.1.a).  
Tajribada uch darajali trenajer qulayroq hisoblanadi. Birinchi daraja 
(rasm. 4.2.1.b). tanishish, kompyuter oʻzi predmet bilan tanishtiradi va 
xatoliklarni koʻrsatib toʻgʻrilaydi. Ikkinchi daraja oʻqitish jarayonini amalga 

---

119 
oshiradi, malaka va koʻnikmalarni shakllantiradi. Uchinchi daraja yakunlash, 
bunda foydalanuvchi oʻzi barcha ishni boshidan oxirigacha bajaradi.
4.2.1-a. rasm. Trenajer ishining 4.2.2.-b. rasm. Tanishuv 
rejimi 
umumiy sxemasi
Talabalarning avtonom rejimda individual ishlashi uchun moʻljallangan 
KT bilan bir qatorda, KT foydalanuvchilar guruhlarining birgalikdagi faoliyatini 
rivojlantirish uchun moʻljallangan. Tarmoq dasturlashning zamonaviy vositalari 
(Java, oʻrnatilgan Action Skript tiliga ega MacroMedia Flash) juda ihcham va 
hatto past tezlikli aloqa kanallari orqali oson uzatilish imkoni beradi. 
 
Model tanlovi (vazifa) 
O'yin tanlovi 
Ob'ektga ta'siri (model) 
Ob'ekt reaksiyasi 
Ob'ekt holati monitoringi 
O'yin tugadi 
Ob'ektni harakatlantirish (model) 
Ob'ekt reaksiyasi 
Ob'ekt holati monitoringi 
Xatolarni aniqlash va tahlil qilish
Korrektlovchi harakat 
O'yin tugadi 

---

120