Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti z. O. Kuvandikov
Yüklə 1,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
hozirgi bosqichidagi o‘ta muhim masala – xususiylashtirish jarayonlarini
chuqurlashtirish va ana shular asosida xususiy korxonalarni tuzishga keng sharoit tugdirib berishdan iborat”. 57 Xususiy korxonalarning vujudga kelish tartibi O‘zRning “Xususiy korxona to‘grisida”gi 2003 yil 11 dekabrdagi qonun asosida amalga oshirladi. Ushbu qonunning 3-moddasida xususiy korxona mulkdor yagona jismoniy shaxs tomonidan tuzilgan va boshqariladigan tijoratchi tashkilot xususiy korxona deb huquqiy ta’rif berildi. Xususiy korxona tadbirkorlik subyektlarining tashkiliyhuquqiy shakli hisoblanadi. Yuqoridagi qonunning 11-moddasida, xususiy korxonani davlat ro‘yxatidan o‘tkazish korxona davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan paytdan boshlab yuridik shaxs maqomiga ega bo‘ladi. Sh. Ro‘zinazarov, kichik korxonalar ham tadbirkorlik faoliyatining subyekti sifatida o‘ziga xos yuridik maqomga egadir. Shu nuqtai nazardan qaraganda, ikkita holatni bir-biridan farqlash lozim, birinchidan, kichik korxona fuqarolarning tadbirkorlik faoliyatini tashkil qilish shakli bo‘lsa, ikkinchidan, ushbu subyektga mulk huquqining ob’ekti sifatida qarash mumkin, deb ta’kidlaydi. Demak, xususiy korxonaning boshqa tadbirkorlik subyektlari shakllaridan farqli jixatlari shundaki, unda xususiy korxona mulkdor yagona jismoniy shaxs tomonidan tuziladigan va boshqariladigan tijoratchi tashkilotdir. I.A. Karimov ta’kidlaganlaridek, “…biz xususiy tadbirkorlikning manfaatlarini himoya qiluvchi qonun va tartiblarga hokimiyatning jamiiki bo‘ginlari tomonidan ogishmay amal qiladigan qatiy va majburiy muhitni vujudga keltirishimiz shart, kichik va o‘rta korxonalarning turli shakllari tez va keng rivojlanishi uchun yo‘l ochishimiz lozim”. 2019 yil 1 iyul holatiga respublikamizda faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalar va tashkilotlarning soni (fermer va dehqon xo‘jaliklaridan tashqari) 371,9 mingtani tashkil etdi (ulardan kichik korxona va mikrofirmalar 309,7 mingta). O‘tgan yilning shu davriga nisbatan faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalar sonining o‘sishi 21,4 %ni (jumladan, kichik korxona va mikrofirmalar 25,0%) tashkil etdi. Faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalar va tashkilotlarning eng yuqori o‘sishi Navoiy (35,1%), Samarqand (28,9%), Buxoro (27,0 %), Xorazm (22,9%), Fargona (22,7%), Jizzax (22,2%), Qashqadaryo (20,4%) viloyatlarida va Toshkent shahrida (20,7%) kuzatildi. 58 Tadbirkorlik faoliyatini yakka tartibda tashkil etishning tashkiliy- huquqiy asoslari 2012 yil 2 mayida qabul qilingan “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘grisida” gi qonunning 7-moddasida berilgan. Unga ko‘ra, jismoniy shaxslar yuridik shaxs tashkil etmagan holda jismoniy shaxslar yuridik shaxs tashkil etmagan holdagi birgalikdagi tadbirkorlik faoliyatining er -xotinning umumiy mol-mulki negizida, ular tomonidan amalga oshiriladigan oilaviy tadbirkorlik, oddiy shirkat, yuridik shaxs tashkil etmagan holda dehqon xo‘jaligi shakllarida amalga oshirilishi mumkinligi mustahkamlandi. Huquqshunos G. Aliev, tadbirkorlik faoliyatini yuritishning tashkiliy-huquqiy shaklini xususiy tadbirkor sifatida tanlab, uni yuridik shaxs tashkil etib yoki yuridik shaxs tashkil etmagan holdagi xususiy tadbirkorlik (yakka tartibdagi tadbirkorlik) ga ajratib ko‘rsatadi. Yuqorida keltirilgan qonun talablari va olimlarning fikrlaridan shuni tushunish mumkinki, demak, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi jismoniy shaxs, o‘zining mol-mulki va iqtisodiy sarmoyasiga qarab, tadbirkorlik faoliyatining tashkiliy-huquqiy shaklini o‘zi belgilash huquqiga egadir. Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining fuqarolik huquqi subyekti sifatida tadbirkorik munosabatlarida ishtirok etishi, ularning tegishli tartibda tashkiliyhuquqiy shaklini to‘gri belgilab olishi muhim bosqichlardan biri hisoblanadi. B. Ibratov tadbirkorlik faoliyati quyidagi shakllarda tashkil etilishi mumkinligini qayd qilgan. 1.Yakka tartibdagi tadbirkorlik. 2.Yuridik shaxs tashkil etgan kichik va o‘rta tadbirkorlik. 3.Jismoniy shaxslarning yuridik shaxs tashkil etmagan holdagi tadbirkorlik faoliyati. Bugungi kunda esa, tadbirkorlik faoliyatini tashkil etishningoilaviy shakli xam qonun asosida mustaxkamlandi. Tadbirkorlik faoliyatini dexqon xo‘jaligi shaklida tashkil etish asoslari, O‘zRning “Dehqon xo‘jaligi to‘grisida” gi yangi tahrirdagi qonunida belgilangan. Unga asosan, dehqon xo‘jaligini tashkil etish tartibi ixtiyoriylik asosida, xo‘jalik boshligining qishloq xo‘jaligi kooperativi (shirkat xo‘jaligi) boshqaruviga yoxud boshqa qishloq 59 xo‘jalik korxonalari, muassasalari va tashkilotlarning ish boshqaruvchisiga hamda tuman hokimiga yozma murojaatiga asosan tashkil etiladi. Qishloq xo‘jaligi kooperativi (shirkat xo‘jaligi) boshqaruvi dehqon xo‘jaligini tashkil etish to‘grisidagi masalani umumiy majlis muhokamasiga kiritadi. Boshqa qishloq xo‘jaligi korxonalari, muassasalari va tashkilotlarida dehqon xo‘jaligini tashkil etish to‘grisidagi qaror shu korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning yuqori boshqaruv organi, ish beruvchisi (ma’muriyati) tomonidan qabul qilinadi. Qishloq xo‘jaligi kooperativi (shirkat xo‘jaligi) umumiy majlisining yoki boshqa qishloq xo‘jalik korxonasi, muassasasi va tashkiloti yuqori boshqaruv organining, ish beruvchisining (ma’muriyatning) qarori asosida er uchastkalarini berish masalalarini ko‘rish bo‘yicha tuman komissiyasining xulosasini inobatga olgan holda tuman hokimi dehqon xo‘jaligini tashkil etish to‘grisidagi qarorini qabul qiladi. Tuman hokimining dehqon xo‘jaligini tashkil etish to‘grisidagi qarori tumanning moliya, bank, soliq va boshqa tuzilmalari uchun majburiy hujjat bo‘lib hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligi sohasida yakka tartibdagi tadbirkorlik dehqon-fermer xo‘jaligi hamda xususiy korxona shaklida tashkil etiladi. Dehqon xo‘jaligini yuridik shaxs tashkil qilmasdan yakka tadbirkor sifatida yuqorida qayd qilganimizdek FKda hamda “Dehqon xo‘jaligi to‘grisida” gi O‘zR qonunning 5-moddasiga muvofiq, dehqon xo‘jaligini tashkil etish tartibi, dehqon xo‘jaligi ixtiyoriylik asosida tuziladi hamda u davlat ro‘yxatiga olinganidan va unga belgilangan tartibda er uchastkasi berilganidan keyin tashkil etilgan hisoblanadi. Shuningdek, dehqon xo‘jaligi yuqorida qayd qilingan Nizomga muvofiq belgilangan tartibda davlat ro‘yxatiga olingan paytdan e’tiboran tashkil etilgan hisoblanadi. Fermer xo‘jaligini tashkil etish 2004 yil 26 avgustda qabul qilingan “Fermer xo‘jaligi to‘grisida” gi O‘zR qonunining 5-moddasida belgilangan tartibda fermer xo‘jaligini tashkil etish shartlariga muvofiq tashkil etiladi. Fermer xo‘jaligi aksariyat hollarda ortiqcha mehnat resurslari bo‘lmagan erlarda va hududlarda tashkil etiladi. Bugungi kunda fermer xo‘jaligi tender tanlovi asosida tashkil etilmoqda. Fikrimizcha, yuqorida qayd qilingan qonunning 5-moddasiga qo‘shimcha qilib uni 60 “Fermer xo‘jaligi tender asosida, aksariyat hollarda ortiqcha mehnat resurslari bo‘lmagan erlarda va hududlarda tashkil etiladi” tahrirda berish kerak deb hisoblaymiz. Bunga asos bugungi kunda fermer xo‘jaligi tanlov asosida o‘tkazilishi ko‘plab qonun osti hujjatlarida belgilangan. Bunday o‘zgartirish kiritish esa qonunlarni unifikastiyalashga olib keladi. Huquqshunos olim I. Anortoev davlat organlari hamda o‘z-o‘zini boshqarish organlarining joylarda fermerlar faoliyatiga aralashish holatlari hali ham davom etmoqda. Bundan tashqari, qishloq xo‘jaligida vujudga keladigan munosabatlarni tartibga soladigan huquqiy hujjatlar juda ko‘p. Ularni aksariyat qismini qonunosti hujjatlari va vazirliklarning me’yoriy hujjatlari tashkil etadi. Bu holat fermerlar tomonidan hujjatlarning o‘rganilishini murakkablashtiradi, oqibatda fermer uchun bajarilishi qiyin, ammo shart bo‘lgan vazifa yuzaga keladi. Ta’kidlash lozimki, ayrim hollarda bu hujjatlarda o‘zaro mutanosiblikning yo‘qligi ko‘zga tashlanadi. Shularni hisobga olib, fermerlikni rivojlantirishga qaratilgan istiqbolli strategiyadan ogishmaslik, mavjud qonunchilikni yanada izchil takomillashtira borish zarur. Buning uchun respublika iqtisodiyotiga oid qonunchilikni, xususan fermer xo‘jaligi faoliyatiga daxldor qonunlarni liberallashtirish lozim bo‘ladi degan asosli fikrlarni ta’kidlaydilar. Ushbu qayd qilingan muammolarning asosiy yechimi “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘grisida” gi 2012 yil 2 mayidagi Qonuni asosida hal qilinishi lozim. Bundan tashqari tadbirkorlik faoliyati sohasidagi qonun hujjatlarni yanada takomillashtirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xususiy mulkni himoya qilish va mulkdorlar huquqlarining kafolatlarini kuchaytirish, tadbirkorlik tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlash borasidagi ishlarni tashkil qilish tizimini tubdan takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘grisidagi”, shuningdek, “Tadbirkorlik subyektlarining moliyaviy resurslar va ishlab chiqarish infratuzilmasidan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish to‘grisida” 2019 yil 13 avgustdagi PF-5780- son Farmoniga va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va sanoat vazirligi huzuridagi Kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirish agentligi faoliyatini tashkil etish to‘grisida” 2019 yil 13 avgustdagi PQ-4417-son qaroriga muvofiq Vazirlar 61 Mahkamasi qarori qabul qilindi. Ushbu qarorda quyidagi hujjatlar tasdiqlandi: O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va sanoat vazirligi huzuridagi Kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirish agentligi to‘grisidagi nizom hamda Tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlash davlat jamgarmasi to‘grisidagi nizom. G. Aliev yakka tartibdagi tadbirkorlik faoliyati shakllarining bir- biriga o‘xshash tomonlari bilan bir qatorda, o‘ziga xos xususiyatlari ham mavjuddir. Bu xususiyatlar yakka tartibdagi tadbirkorlik faoliyati ob’ektlari va subyektlarini aniqlash, ushbu tadbirkorlik faoliyati subyektlarining yakka tartibdagi tadbirkorlik mol-mulkiga egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqlarini tahlil qilish natijasida aniqlash mumkinligini ta’kidlaydi. Demak, tadbirkorlik faoliyatining asosiy negizida mulk va unga nisbatan huquqlarni amalga oshirish tushuniladi. Shu o‘rinda uning o‘ziga xos mazmunini ifodalashda uning mulkiy mustaqilligi, tadbirkorlik faoliyati bilan bogliq munosabatlarda o‘ziga tegishli bo‘lgan mol-mulk bilan javobgar bo‘lishi hamda qonunda belgilangan tartibda cheklanmagan miqdorda daromad yoki foyda olishligi ushbu faoliyatning asosiy xususiyatlari mazmunini tashkil qiladi. Shuningdek, tadbirkorlik faoliyatining samarali faoliyat yuritishi uchun eng avvalo ularning faoliyat turiga qarab tashkiliy - iqtisodiy shakllarini belgilab olish muhim hisoblanadi. Yuqoridagilarga ko‘ra, tadbirkorlik faoliyatini xususiy mulk asosida quyidagi shakllarda tashkil etish mumkin: - er-xotinning umumiy mol-mulki negizida ular tomonidan amalga oshiriladigan oilaviy tadbirkorlik; - - oddiy shirkat; - yuridik shaxs tashkil etmagan holda dehqon xo‘jaligi shakllarida amalga oshirilishi; - tadbirkorlik faoliyatining korporativ shaklida tashkil etish. Tadbirkorlik faoliyatining turlari haqida I. Kan tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan va xususiy tadbirkorlik asosida tashkil etiladigan turlarga ajratadi. 62 Shu o‘rinda Germaniya Federativ respublikasining mas’uliyati cheklangan shirkatlar to‘grisidagi qonunida shirkat ta’sis shartnomasining mazmuni quyidagicha belgilangan: firma nomi va shirkat joylashgan joy; faoliyat predmeti; asosiy kapital miqdori; har bir ishtirokchining asosiy kapitaldagi qo‘shgan hissasi. Ushbu ta’sis shartnomasida belgilangan ma’lumotlar qonunchiligimizda ya’ni O‘zRning “Mas’uliyati cheklangan hamda qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar to‘grisida”gi qonunning 12- moddasida ta’sis shartnomasida emas, balki ushbu qonunning 13- moddasida, ya’ni jamiyat ustav fondida belgilangan. Demak, fuqarolar tadbirkorlik faoliyatining kichik biznes shaklini tuzish keng yo‘lga qo‘yilishi talab qilinadi, bunga sabab ushbu tadbirkorlik tuzilmalari kam mablag talab qilinadigan eng qulay shakllardan biri bo‘lib hisoblanadi. O‘zRning “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘grisida” gi qonunning 13-moddasida, tadbirkorlik faoliyati subyektlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish tegishli davlat organi tomonidan “bir darcha” prinstipi bo‘yicha va, qoida tariqasida, xabardor qilish asosida, qonunchilikda belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Ro‘yxatdan o‘tkazuvchi organlar ariza beruvchini tadbirkorlik faoliyati subyekti sifatida davlat ro‘yxatidan o‘tkazishni uni tashkil etish maqsadga muvofiq emas degan vajlar bilan rad etishga yoki unga qonunchilikda nazarda tutilmagan qo‘shimcha talablarni belgilashga haqli emas. Ariza beruvchini tadbirkorlik faoliyati subyekti sifatida davlat ro‘yxatidan o‘tkazishni rad etganlik, shuningdek davlat ro‘yxatidan o‘tkazish muddatlarini buzganlik ustidan sudga shikoyat qilinishi mumkin. Ro‘yxatdan o‘tkazuvchi organning qarori, shuningdek mazkur organ mansabdor shaxslarining harakatlari (harakatsizligi) sud tomonidan qonunga xilof deb topilgan taqdirda, ular ariza beruvchiga ro‘yxatdan o‘tkazishni rad etganlik yoki ro‘yxatdan o‘tkazish muddatini buzganlik tufayli etkazilgan zararning o‘rnini qoplaydi va ma’naviy zarar uchun kompensastiya to‘laydi. M.Abdusalomov, Sh. Ro‘zinazarovlarning fikricha, fuqarolik huquqi nazariyasida yuridik shaxslarni tashkil etish usullari bo‘yicha 63 yagona bir fikr yo‘qligini e’tirof etib, ularni yuridik shaxslarni tashkiliy- huquqiy asoslariga qarab quyidagi uch usulga ajratadi; - buyruq tartibida (davlat va ma’muriy-hududiy tuzilmalarning yuridik shaxslari) tashkil etish; - oddiy ta’sis etish tartibida (xususiy korxonalar, xususiy tadbirkorlar) vujudga keltirish; - o‘zaro kelishuv tartibida(aksionerlik jamiyatlari, ma’suliyati cheklangan va qo‘shimcha ma’suliyatli jamiyatlar, qo‘shma korxonalar va x.z) tuzgan ma’qul. Buyruq tartibida ya’ni farmoyish berish orqali davlat va munistipal korxonalar ta’sis etiladi. Bunda korxona mulk egasining yoki shunga vakolatli bo‘lgan organning qarori bilan mulkdor o‘ziga tegishli bo‘lgan mulkini operativ boshqaruv, xo‘jalik yuritish yoki akstiyadorlik jamiyati shakllarida ta’sis etishi mumkin. Oddiy ta’sis etish bu fuqarolarning tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish istagi bilan tadbirkorlik faoliyatining biror bir turini tanlab yakka tartibda yoki xususiy korxona shaklida tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirmoqchi bo‘lgan shaxs tushuniladi. O‘zaro kelishuv tartibida mulkdorlarning o‘z mulklarini birlashtirish orqali tadbirkorlik tuzilmalarida ishtirokchi yoki sherikchilik asosida taraflarning kelishuvi va xohish irodasi bilan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish maqsadida tuzilgan yuridik shaxsni tushunish mumkin. O‘zRFKning 49-moddasi 5-qismida, qo‘shib olish shaklida qayta tashkil etish holatlarini istisno qilganda, yangitdan vujudga kelgan yuridik shaxslar davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan paytdan boshlab yuridik shaxs qayta tashkil etilgan hisoblanishi belgilangan. Demak, qonun-hujjatlarda belgilangan tartibda ayrim tadbirkorlik subyektlarining masalan, fermer xo‘jaligi raisining vafot etishi munosabati bilan yoki o‘z ixtiyoriga ko‘ra fermer xo‘jaligini qo‘shib yuborish holatlarida ularning faoliyatini qaytadan ro‘yxatdan o‘tkazish shart emas. Chunki, yuridik shaxs boshqa yuridik shaxsga qo‘shilganida, bu yuridik shaxsga qo‘shilgan yuridik shaxsning huquq va burchlari topshirish hujjatiga muvofiq unga o‘tadi. Huquqshunos olim I. Romankova tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga asosiy sabab, iqtisodiy qonunlar va qonuniyatlar hisoblansa, ular mazmunini tovar pul munosabatlari tashkil etish, 64 ikkinchidan esa ularning huquqiy rivojlanishiga yaratilayotgan shart- sharoitlar tashkil qiladi. Xususiy tadbirkorlik faoliyati o‘zining haqiqiy o‘rnini xo‘jalik yuritish tizimida mulkka nisbatan munosabatning o‘zgarishi bilan vujudga keladi. A. Brizgalin esa korxonani tashkil etishning umumiy uch asosiy tashkiliy-huquqiy shaklini ta’kidlaydi: -yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lmagan korxona, bunga fuqarolarning yakka tadbirkorlik faoliyatini va dehqon xo‘jaligini kiritadi; -tijorat tashkilotlari bunga, yuridik shaxslar, yakka tartibda, oilaviy xususiy korxonalar, shirkatlar (to‘liq, aralash, mas’uliyati cheklangan, qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar va x.z) kiradi; -ishlab-chiqarish kooperativlari, ijara va jamoa korxonalari, akstiyadorlik jamiyatlari (ochiq va yopiq turdagi), jamoat tashkilotlari, korxonaning xo‘jalik birlashmalari (konsternlar, assostiastiyalar va x.z) davlat, mahalliy va (sho‘’ba) korxonalaridan iborat bo‘lishligi qayd qilinadi. Prof.O. Oqyulov tadbirkorlik faoliyati erkinligi, fuqaro yoki tijorat yuridik shaxsga qonunda taqiqlanmagan har qanday faoliyat sohasi bo‘lsa, tadbirkorlikni amalga oshirish imkonini beradi - deb ta’kidlaydi. Xulosa qilganda, ushbu tashkiliy-huquqiy shakllarning mazmunida o‘ziga xos xususiyatlar mavjud bo‘lib, bular tadbirkorlik faoliyatining dastlabki jarayonini oydinlashtiradi. Ushbu jarayon o‘ziga xos murakkab jarayondan iborat bo‘lib, birinchidan, tadbirkorlik subyektlarini tashkil etish bilan bogliq munosabatlar bo‘lsa, ikkinchidan tadbirkorlikning xo‘jalik faoliyatini amalga oshirishi bilan bogliq munosabatlarini belgilab olish hisoblanadi. Respublikamizda barcha tadbirkorlik faoliyati sube’ktlarining asosiy huquqiy kafolati sifatida Konstitutsiyamizning 53-moddasini keltirish mumkin. Xususan, “Bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O‘zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi. Davlat iste’molchilarning huquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va huquqiy jihatdan bab-barobar muhofaza etilishini kafolatlaydi”. 65 Shuningdek, tadbirkorlik subyektlari xususiy mulkining boshqa mulk shakllari bilan bir qatorda davlat himoyasida bo‘lishi, mulkdor mulkiga o‘z xohishicha egalik qilishi, undan foydalanishi va uni tasarruf etishi, er, erosti boyliklari, suv, o‘simlik, hayvonot dunyosi va boshqa tabiiy zaxiralarning umummilliy boylik bo‘lishi kabi normalar Konstitutsiyaning 53-moddasining ikkinchi qismida belgilangan. Yüklə 1,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|