Ssenariynavislik va madaniy-ommaviy tadbirlarni tashkil etish fanining

So’z o’yinlari. O’zbek xalqining askiya, tuyuqlar, qochirimlar, bahri bayt singari og’zaki ijodlarida so’z o’yinlari asosiy rol’ o’ynaydi.. Bolalar juda yoshligidan boshlab kattalar og’zidan eshitgan-ona tili boyligimizni juda ustalik bilan namoyish qilishning guvohi bo’ladilar. Ayni vaqtda bolalar bir so’zning bir necha ma`nosini tushunishga mashq qiladilar. Keyinchalik o’zlari ham so’z o’yiniga singari so’ jumlalari to’qiydilar Masalan, bolalar kattalardan mana shu so’z o’yinlarini eshitad:
Qizarib pishgan olmadi,
Olmadan nega olmadi,
Olmagani xo’b bubdi,
endi kelsa olma, di.
Bu xalq og’zida aytilib yurgan to’rtlik tajnis asosida qurilgan, mumtoz adabiyotda tuyuqning o’zi. Bola buning aynan o’ziga uxshash boshqa bar variantini «to’qib» bera olmadi, balki, o’z kuchiga qarab, to’rtlik emas, balki ikki yo’ldan iborat so’z o’yini ijod qildi.
Olmaxon olmani ol, ma!
Olmani olmaxondan olma.
Bu erda olma so’zi aavval buyruq, keyin inkor ma`nosida qo’llangan. Misralarda so’z o’yini ham shu ikki xil ma`no berish asosida qo’rilgan bo’lib, unda bolaning shu so’z ma`nolarini farqlay olishi talab etiladi.
Bolalar qo’shiqlari. Kishilar o’z mehnatlarini, turmushdagi barcha voqealarni qo’shiq bilan bezaganlar. O’zbek xalq og’zaki ijodiyoti boyliklari ichida kattalardan bollalarga meros qoladigan qo’shiqlarning salmoqli turi mehnat qo’shiqlaoidir.
Oq sigir , ko’k sigir,
Qani tezroq bo’l sigir,
Doni menga,
Somoni senga,
Xo’p, to’p.
Katatalarning bollarga aytib beradigan, keyinchalik bolalarga meros bo’lib qoladigan yana bir qo’shiqlar turkumi Mahmud Koshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» dan to bizning davrimizgacha aytilib kelingan jonli va jonsiz personajlar bahsidir.
Oq sholi, ko’k sholi,
Oq sholini oqlaylik,
Ko’k sholini ko’klaylik,
Niyozbekka saqlaylik.
Xalq o’rtasida suv haqida juda ko’plab afsonalar. qo’shiqlar, ertaklar yaratilagan. O’zbek xalqiningg eng yaxshi orzulari suv bilan bog’langan. BU umumxalq ruhidan bolalar bolalar ham chetda qolmaganlar.. Ularning o’yin va ashulalarida ham suv, tabiat hodisalari mavzui bor.ulardan biri yomg’ir haqidadir.
YOmg’ir yog’aloq,
echki sog’aloq,
Boyning o’g’lini
Qorni dumaloq.
Qo’shiqning bir necha variantlari mavjud:
YOmg’ir yog’aloq,
YAm-yashil o’tloq,
endi ekinlar,
CHiqarar quloq.
Buxoro viloyatinigg o’zbek va tojik tillari asosida shirin-shakar qilib;» YOmg’ir-yomg’ir bore bore yoqqaningni ko’ray»-deyishadi. Farg’onada yosh qizlar «YOmg’ir yog’, Sochim o’s!» deb qichqirishadi. Surxondaryoda esa yomg’ir yoqqanda aytiladigan shunday qo’shiq bor:
YOmg’ir yog’sin,
O’ralar to’lsin,
Sur xotin,
Sur xotinga suv kerak,
Qozon to’la un kerak.
Bunda yomg’irning «qozon- qozon un» keltirishi ochiqdan-ochiq aytib qo’yiladi. Don-un, un-non. Bolaga esa non ekrak. Qor haqida ham qo’shiqlar bor. Qadim zamonda qor kambag’allik, ochlik, yupinlik ramzi edi. Qorni yog’ishi inson irodasidan tashqari hodisa, odamning unga itoat qilishdan boshqa chorasi yo’q deb tushunilardi. SHuning uchun Qor xatlar: «Qor yog’dirgan xudoyimning o’zi» so’zlari bilan boshlanar edi. Qorda qolgan odam nochor odam sifatida tasvirlanadi. Ko’pincha, chol va kampirlar tilga olinardi. «Qolgan ishga qor yog’ar» maqollari esa omadsizlikdan. Ishni yurishmasligidan darak berardi. Qo’shiqlardan bir misol:
Qor yog’adi guppillab,
Ammam kelar cho’kalab,
Ko’rpacha soling yonimga,
Ammam kelsa uyimga
Bahor fasli kelishi bilan balalar o’yinlarini boshlab yuboradilar. O’g’il bolalar osmonga varrak uchiradilar. Qiz bolalar sochlariga bargak taqadilar. Bolalar tol chiviqlarini qo’l bilan uqalab, asta po’stini shilib, o’zlariga sivizg’alar yasaydilar. Kichkintoylar xivichlarni «toy» qilib minishadilar. Boychechak bolalarning birinchi qo’shig’iga sazovor bo’ladi. Ular bu qo’shiqni baland ovoz bilan bab-baravar aytadilar.
Boychechagim boylandi,
Qozon to’la ayrondi,
Ayroningdan bermasang,
Qozonlaring vayrondi.
Kattik erdan kazlab chikkan boychechak,
YUmshok erdan yugurib chikkan boychechak.
Boychechakni tutdilar,
Tut yogochga osdilar.
Kilich minan chopdilar,
Baxmal minan yopdilar.
O’zbek va tojik etnografiyasining, fol’klorining tadqiqotchisi prfessor E.M. Peshchereva suhbat vaqtida nega « boychechakni tutdilar, tut yog’ochga osdilar» deyilishiga diqqatimizni tortdi. Haqiqatdan havm, qadim SHarqda tut daraxti muqaddas daraxtlar dan biri deb hisoblangan. O’zbeklarda mazkur e`tiqodga ko’ra daraxtning «egasi bor» deb hisoblanadi., ehtiyot qilinadi, uning tanasidan xotinlar sochini tarash uchun tarok, bola belaydigan beshik kilinadi. Boychechak xalk orasida ramziy timsol bulsa kerak. Negaki, u xuddi odam singari tasvirlanadi. Uni «Tutadilar», «tut yogochga osadilar», «kilich bilan chopadilar», «baxmal bilan yopadilar». Bunday ishlar bundan 2-3 ming yil ilgari kadim Misr, YUnonda xam bulganini etnograf tarixchilar biladilar.
Boychechak bolalar tushunchasida ijodiy timsol u, yoshlik, jushkinlik ramzi. U uzbek bolalari ogzidan yozib olingan bir variantda boychechakni kilich bilan chopish «kamlik kiladi», uni «balgon» bilan uradilar va keyin kilich bilan chopadilar. Demak, u yana «isyonkor» xam ekan. Uzbek xalkida biror kishi uz kuchi bilan kiynalib usgan bulsa, «axir, u kattik erdan katalab chikkan boychechakning uzi-da!» deyishadi. Buning xammasi boychechak mexnatkash kishi timsoli ekanidan dalolat beradi. Toshkent viloyatida:
Boychechagim, boychechak,
Etagim tula boychechak.
YOki:
Boychechagim bolasi,
Kulogida donasi,
Donasini olay desam,
YUgurib chikdi onasi.
Baxor faslida «CHidti gul» kushiklari xam aytilib, kelingan. Bu kushik bilan bolalar kushikka mos xarakatlar bilan uynaydilar. Kushik oxangi uyinga ulchov mezon bulib uni etaklaydi. Uyin esa kushikning mazmunini tuldiradi. Unga xarakat bagishlaydi. Bola bir vaktning uyindan xam ma`naviy, xam jismoniy jixatdan roxatlanadi. Kushik ijrosini kuz oldimizga keltirib kuraylik. Kizlar juft-juft bulishib, kaftlarini bir vaktda bir-biriga urib, aylanishib, yana urishtirib, kushik aytadilar. «CHittigulo-chittigul», deyilganda kizlar yuzma-yuz turadilar. Kullari ma`lum tartib bilan bir-birlariga karsillab tegib, chiroyli oxang kasb etadi. «Xay-yu, chittigul, xay-yu chittigul» deyilganda kizlar bir xil makom bilan turgan joylarida gir aylanadilar.
CHidti gul-o, chittigul,
Xay-.yu chitigul,
CHidti gulga gul bosay,
Bir yonini yonbosay,
Hay-yu chittigul,
Hay-yu chittigul,
Quling qulvog’dan bo’lsin,
Beling belbog’dan bo’lsin
Hay-yu chittigul,
Hay-yu chittigul.
YOz faslida «Laylak keldi, yoz buldi» kushigi kuprok aytiladi. Bu kushiku kunlarning isishidan, ekinlarning unishidan, kushlarning kelishidan, ariklardan suvlarning tulib okishidan, bola kunglida kuvonch uygotadi.
Bolalar ota-onalaridan laylak xakidan kup ertaklar, afsonalar eshitganlar. Ular laylakni yoz faslini elchisi sifatida tasavvur etadilar.
Laylak keldi, yoz buldi,
Kanoti kogoz buldi,
Laylak boradi tokka,
Kuloklarida xalka.
Xalkasi tushib koldi.
Utirdi yiglamokka.
Laylak keldi ilon koch,
Bola chakang olib koch,
YAngi tuning kiyib koch.
eski tuning tashlab koch.
Kushikning bolalar kushigiga xos yana bir tomoni bor: Kushik oxiri kutilmaganda «ilon koch», turtligi bilan tugallanadi. Avvalo ilonni bola yomon kuradi, ilon bor joyda chumilolmaydi.
Ikkinchidan laylak ilon eydi, shuning uchun kochish kerak. Uchinchidan, yoz bulib, laylak kelishi vaktidan ilon tullab, pust tashlaydi. Bu kushik fasl izining kurinishidir. Kushikning variantlari kup. Ba`zi kushiklarda laylakni «opa» deb ataladi va unga xazil mutoyiba bilan murojaat kilinadi:
Laylak opa,
Boshinga kapa,
Takiyam suvga tushib ketdi.
Olib bering, jon opa!
«Oftob chiqdi olamga» qo’shiqlari bir turkum she`rlarini tashkil qiladi. Aslida qo’shiq oftobning chiqishi bilan bllalar, kattalar quvonchiga bag’ishlangan bo’lsada, bora-bora u maishiy tus olib ketadi. Bodalarning pishiqchilik-arpa, bug’doy pishishi,yantoq, quvray, ajriq qurib- o’tin bo’lishi, qozon- tandirlarda non yopilishi, bolarning to’yib non eyishi imkoni haqida qo’shiq aytilishi kutiladi.
Oftob chiqdi olamga,
YUgirib bordim xolamga,
Xol, xlo kulcha ber!
Xolam dedi:- O’tin ter!
O’tin terdim bir quchoq,
Kulcha yopdi bir o’choq.
O’g’liga berdi yog’liq kulcha,
Menga berdi kuyuk kulcha.