Sumqayıt-2014 Məsləhətçi: Osman Musayev

Məmmədin anası Bənövşə xanımın dedikləri:

-Orta məktəbi bitirdikdən sonra qardaş Gürcüstanın Axalkələki şəhərində bir il yarım hərbi xidmətdə olmuşdu Məmməd. Hərbi xidmətdən qayıdandan sonra sənədlərini İqtisadiyyat Universitetinə verdi, amma qəbul imtahanından imtina edərək, “Vətən dardadır, Vətən yaşamalıdı” deyərək könüllü surətdə Qarabağa - döyüş bölgəsinə yollandı.

Ana oğluna xeyir-dua versə də, elə bil qəlbinin dərinliyindən bir haray qopurdu, “Getmə, oğul!” Məmməd bu harayı eşitmişdi. Anasının pərişanlığı onu əzsə də, xidmətdən imtina edə bilməzdi, çünki Vətənin dar günü idi. Anasını da qırmaq istəmirdi. Ancaq getməli idi.

-Ana! Ölən kəs torpağa basdırılır, bəs torpaq yoxdursa necə? Mən getməliyəm, vətən “oğul” deyə haray qoparır, Vətən yaşamalıdı, ana!

O, beləcə, müharibəyə yollandı.

Döyüş yoldaşları, danışırdı ki, ermənilər tərəfindən həmişə səs gəlirmiş: ay Koroğlu, ay Səddam Hüseyn, ay Mixaylo sənin başına külli miqdarda pul qoymuşuq. Kim sənin başını gətirsə, mükafat verəcəyik.

Bəli, bizim Məmməd belə Məmməd imiş.

1870-ci illərdə Sadıqlı kəndinin bünövrəsini qoyanlardan biri də Masının qızı Bənövşə, Meqinin qızı Lalə, Mustafanın qızı Mələk - bu nənələr əmi uşaqlarıdır. Bu igidlərlə kəndimizin bünövrəsi qoyulub. Adlarını çəkdiklərim - Meqi, Ması, Masqara kişi, Mustafa qardaş olmuşlar. Bax, bunlar bizim qəhrəman cəsur, dönməz Məmmədimizin baba nənələri olmuşlar. Belə nənə - babası olan kəndin övladları vətəni sevməyə bilərmi? Onlar da 1905 – 07- ci illərdə erməni - müsəlman davasının iştirakçısı olmuşlar. Ermənilər İncə dərəsinə - 1905-07-ci illərdə kəndlərə basqın edəndə, Aslanbəyli kəndindəki Hacı Mahmud Əfəndinin Ziyarətgahını dağıdanda, Məmmədin babaları da camaatın köməyinə gedib. Onların həyat yoldaşları da silaha sarılıb kişiləri ilə birlikdə döyüşə giriblər. Qadınlar kişilərinə silah daşıyırmış. O gün xeyli sayda erməni öldürüblər. Döyüş zamanı Masının beşaçılanında problem yaranıb. Bundan istifadə edən ermənilər Məmmədin babalarını qətlə yetirib. (adı çəkilənlər haqqında neçə-neçə söz sahibi şeirlər, məqalələr yazmışlar- müəllif). Dədə-baba dövründən bizim analar öz kişiləri ilə birlikdə çiyin-çiyinə vuruşmuşlar. Dildə, ağızda gəzən bu qəhrəman babalarımız haqqında çox danışılıb. Məmməd isə özü könüllü olaraq, Qarabağ döyüşlərinə qoşulub. Gedərkən tapşırığı da oldu mənə:

-Ana, şəhid olsam, ağlama. Əgər təsadüfən əsir düşsəm, bax onda ağla... ana, doyunca ağla, ürəyin boşalana qədər ağla. O göz yaşların torpağa qarışıb ruhuma sərinlik gətirəcək. Dönüşüm bəlli olmasa da, Vətən harayımı əsən yellərdən duyacaqsınız. Bax, onda məni düşünən bir qəlbin varlığına əmin olacaq, sevinəcəyəm. Təki, Vətən yaşasın!!!

“İndi biz Məmmədin adını qardaşı Ərəstunun oğluna qoymuşuq... Oğlum Məmmədin qoxusunu balaca Məmməddən alıram” - dedi Bənövşə ana. Bənövşə ana onu da dedi ki, Vətən oğul böyütdüyü kimi, oğul da Vətənə gərəkli olduğunu sübut etməlidi. Məmməd demişkən: “Təki, vətən yaşasın!”

Şüardır sənə, mənə,

Təki, vətən yaşasın.

Can borcluyuq vətənə,

Təki, vətən yaşasın!
Məmməd də gəldi –getdi,

İgidtək öldü – getdi,

Şəhidtək öldü – getdi,

Təki, vətən yaşasın!
Kim deyir ki, sağ deyil?

Övladını diri bil,

Ana, göz yaşını sil!

Təki, vətən yaşasın!


72 GÜN...

Nuriyev Zabit Şamil oğlu

(1974 – 1992)

Anam, igidəm, eşit,

Sən məni bu dəm eşit.

Dalımca ağlama ha,

Diri şəhidəm, eşit.
Ananın dilindən:
Ay ağalar, gəlin, sizə söyləyim,

Elə bir kəsim yox bilə dərdimi,

Artırır, artırır bu zalım fələk,

Qərq edər ümmana, selə dərdimi.

Elə bir kəsim yox bilə dərdimi.
O, 1974-cü il martın 24-də Quba rayonunun Vəlvələ kəndində anadan olmuşdu.

Biz 1943-cü il noyabrın 16-da Stalinin əmri ilə Axalkələkidən - Gürcüstan Respublikasının Entel kəndindən Orta Asiyaya, Özbəkistanın Daşkənd vilayətinin (Buqa rayonu) Muçirin kəndinə sürgün edildik.

Azərbaycanın baş katibi Vəli Axundovun təklifi ilə 1958-ci ildə vətənə döndük, Qubanın Vəlvələ kəndində məskunlaşdıq. Sonra Quba rayonundan 1977-ci ildə Qazax rayonunun (İndiki Ağstafa) Sadıqlı kəndinə köçdük.

Zabit 1981-ci ildə Sadıqlı kənd orta məktəbinə daxil oldu. 1991-ci ildə isə həmin məktəbi bitirdi. 1992-ci ilin aprel ayında həqiqi hərbi xidmətə çağırıldı.

O, Ağstafanın Tatlı kəndinin Ballı Qayada (Hacı dağ) yerləşən hərbi dəstəsində xidmət etmişdi. Zabitlə birlikdə şəhid olan Əsgər (Pirli kəndi), Mamed (Məhəmməd) Omarovla (Köçvəllidə yaşayan məcburi köçkünlərdən idi), hər üçü həmişə döyüş bölgələrində düşmənə qan uddurublar. Son döyüş zamanı bu üç nəfər Köhnə Qışlağın yaxınlığındakı, iki kəndi bir müddət əllərində saxlaya bildilər, ancaq arxadan kömək gəlmədi. Hər üçü Azərbaycan marşını oxuya-oxuya üçrəngli bayrağımızı Ballı dağın yüksəkliyinə qaldırdı. Bayrağı Ballı qayaya sancarkən Əsgərlə, Mamed düşmən gülləsinə tuş gəldi. Zabit Mamedi çiyninə alıb daha təhlükəsiz yerə apardı. Yaralardan qan şoralanırdı. Ona görə də vaxt itirmədən Mamedi gətirib Şamil (Qambatov) həkimə təhvil verdi. Və digər döyüş yoldaşı Əsgəri gətirmək üçün kömək istədi Şamil doktordan. O da: “Komandirin sağ əlisən (kamandir Qarapapaq Cavanşir), yaralıları tək gətirməlisən” deyə başından elədi. Zabit tək qayıtdı. Ballı Qayanın ətəyi ilə yüksəkliyə qalxarkən düşmən snayperi onu hədəfə aldı. “Ah, Vətən!” deyərək, Zabit də bu fani dünya ilə vidalaşmalı oldu. Vətən, torpaq üçün canını fəda edənlərdən birini də, beləcə, itirdik.

Düz 72 gün cəsədi tapılmadı. 1994-cü ildə ömrünün 20-ci baharını döyüşlərdə keçirən Zabit Ağstafanın sərhəd məntəqələrində fədakarlıq nümayiş etdirirdi. Döyüş postlarında dəyanətlə dayanan Zabit və döyüşçü dostları həmkəndliləri Yusifov Sahib və Qasımov Asəf də onunla idilər. Verilən tapşırıqları layiqincə yerinə yetirən Zabit nümunəvi döyüşçü adını qazanmışdı.

Zabitin anası Zöhrə xanımın dediklərindən:

-Mənim qardaşım olmadığı üçün oğlanlarımın üçünə də qardaş gözüylə baxmışam. Onlar böyüdükcə mənim sevincimin həddi-hüdudu olmayıb. Sürgün olduğmuzu belə unutmuşam. Həvəslə geyindirmişəm onları. Balalarımın üçü də idmançı, vətənpərvər olub, uşaq vaxtı üçünə də eyni cür al-əlvan naxışlı qış corabları toxuyurdum. Elə sevinirdilər ki...

Əsgər oğlum Zabit də, Həbib də konüllü olaraq müharibəyə getdi.

Həbibin dedikləri:

-Qardaşım həlak olandan sonra ozüm konüllü hərbi xidmətə getdim.

Qardasım Zabitin arxasınca getməyimin səbəbi odur ki, birinci, vətən darda idi, ikinci, qardasm Nuriyev Əhməd də orada - vətən uğrunda döyüşdə idi, üçüncü isə, üç gecə dalbadal yuxuda gördüklərim oldu. Yuxularımda qardaşım Zabit əllərini mənə sarı uzadaraq haray qoparırdı:
“Tələs, tələs qardaşım, gəl məni apar...”
Qarağacın altında vurulmuşam,

“Ballı qaya”da yatıram qar altında.

Gəl, gəl, tələs, məni apar, qardaşım.

Yağan qar buzlaşıb yorğanım olmuş.

Yastığım daşlaşmış vətənin daşı,

Gəl, gəl, tələs, məni apar, qardaşım.
Qardaşım mənidə buluda döndər,

Uzanan əllərimi şəhidlərə yetir.

Şəhidlərə yetir, mələyə döndər,

Gəl, gəl, tələs, məni apar, qardaşım.
Bağımı – bağçamı qırov apardı,

Yuxular məndən də soraq apardı,

Sözlərimi sərt küləklər apardı,

Gəl, gəl, tələs, məni apar, qardaşım.

Gəl, məni apar, mən Köhnə Qışlaqda - Ballı qayanın ətəyində - əkinin içindəyəm, gəl, apar məni, qardaş, Qarağac kolunun altındayam, buzlaşmış qardı yorğan-döşəyim, gəl, gəl məni apar, qardaşım, gəl apar, gəl...

Döyüş Ağdərədə - Qızıl Hacılıda, Ballı qayada gedirdi. Mən Qazaxda yerləşən alayın rəisi İsa Nəcməddin oğlu Sadıqova müraciət etdim. Dedi ki, evə qayıtmalısan, cünki qardaşının biri həlak olub, o biri qaradaşın Əhməd də buradadır, təcili geri dön.

Amma cəsur, dönməz, vətən üçün doğulan oğlumuz Həbib inadından dönməyərək, - “mən qayıda bilmərəm” – deyə israr edir.

-Mən qardaşımı tək qoya bilmərəm, onunla çiyin-çiyinə döyüşməyə gəlmişəm, arxaya qayıtmağa üzüm yoxdu. Və nəhayət, məni saxladılar Qazaxın özündə - alayda. Vəzifəmiz o idi ki, mühasirəyə düşən əsgərlərin arxasınca köməyə gedək. Bir neçə dəfə mühasirədə qalanlara kömək əlimi uzatmışdım. Nə isə, bizi Tatlıya göndərdilər. Bu dəfə 75 nəfər getdik. Tatlıya girdikdə Köhnə Qışlaqda əsgərlərin hamısını mühasirədən çıxarıb, erməni diğalarını atəşlə susdurduq.

Alaya qayıtmağa hazırlaşarkən dönüb Ballı qayaya baxdım, nə görsəm yaxşıdır, həmin döyüş yeri, həmin dağ; sanki yuxudan ayıldım, üç gecə dalbadal gördüyüm yuxu yadıma düşdü. Dağlardan sanki bir səs gəlirdi, gəl, məni apar, qardaşım. Mənə sarı uzanan o əllər kino lenti kimi bir anlıq gözümün önündən keçdi. Dörd əsgərlə birgə yüksəklikdən aşağı endik. Yemişan ağacının üstündə bir cəsəd vardı. Cəsədin rəngi qapqara idi. 2 nəfər buşlatı çıxarıb yerə saldı. Cəsəd dağılmasın deyə, oymaqlarından götürüb onu buşlatın arasına qoyduq və Ballı dağın yüksəkliyinə qaldırdıq. Bu, Pirili kəndində yaşayan, vətən üçün qəhrəmancasına şəhid olan Əsgər idi. Biz yenə də təkrar Ballı qayanın ətəyinə endik, qardaşımı axtarmağa. Sanki qulağıma bir səs gəlirdi, qardaş, mən buradayam, Qaragac kolunun altındayam, gəl, məni də apar.

Doğrudan da, Ballı qayanın ətəyini axtaranda Qarağac kolunun altındakı qaraltıya sataşdı gözüm. Qarın içində güclə sezilirdi. Yuxuda gördüyüm yer idi. Görünən qaraltı isə onun ayaq pəncəsi idi. Qardaşımı corabından tanıdım, çünki çəkməsini çıxarıb aparmışdılar, cəsədinin üstünü qar örtmüşdü. Qarı təmizlədik pambıqlısını, kəmərini, cib bıçağını da çıxarmışdılar, toqqası isə yerdə qalmışdı. Toqqa da şahidlik edib deyirdi ki, düşməndən gizlənib qalmışam, Zabiti tanıtmaq üçün.

Göz yaşlarıma hakim kəsilməliydim, yoxsa düşmən duyuq düşə bilərdi. Nə isə, Zabitin də cəsədini buşlata büküb Qazaxdakı alaya gətirdik.

-Mən o gündən sanki yaşamıram.

Əsgərin cənazəsini doğulduğu kəndə - Piriliyə apardılar.

Mən də Zabitin cənazəsini Sadıqlıya gətirdim. Gecə saat 11:00 idi. Mənimlə birlikdə komandir Əşrəf, gizir və 4 nəfər əsgər də vardı.

1992-ci il dekabrın 29-da Ağstafanın sərhədindəki yüksəklik uğrunda gedən döyüşlərdə snayper gülləsindən gözlərini əbədi yuman Zabit Şamil oğlu “Ballı qaya”da qəhrəmancasına həlak olmuşdu. Deyirlər, elə o vaxtdan “Ballı qaya” da balsız qalıb....
Ballı qaya balsız oldu,

Ballı qaya, Ballı qaya.

Zabit bala halsız oldu,

Ballı qaya, Ballı qaya.
Çox gənc idi, cavan idi,

Bir igid qəhrəman idi.

Zabitə güllə tuşlandı,

Ballı qaya, Ballı qaya.
Əsgər idi - igid, qoçaq...

Qayadakı Zabitə bax...

Zabit zabit olmayacaq,

Ballı qaya, Ballı qaya.
Zöhrə ana Ballı qaya deyə-deyə

məzar daşına sarılır.
Düşmənin başına daş niyə düşmür?

Bir ana ağlayır məzar başında,

Cəlladın gözündən yaş niyə düşmür?

Bir ana ağlayır məzar başında.
Dağılır ölkələr, yurdlar, vətənlər,

Saralır bağçalar, güllər, çəmənlər...

Neçin məhəl qoymur gəlib gedənlər?

Bir ana ağlayır məzar başında.
Bu günün dərdini sabah çəkirlər,

Savabı boşlayıb, günah çəkirlər,

Nə fəryad anlayır, nə ah çəkirlər,

Bir ana ağlayır məzar başında.
Bu ah şəhidi də oda yaxacaq,

Qulaq ver, məzardan nalə çıxacaq.

İndicə içindən lalə çıxacaq,

Bir ana ağlayır məzar başında.
Neçin yaşayan var qübar içində?

Ədalət varımdır rüzgar içində?

Bir şəhid uyuyur məzar içində,

Bir ana ağlayır məzar başında.