T ƏHSİ L nazi rli Yİ G
Yüklə 2,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 695 XIV f
|
XIII f əsil
680
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının poeziyasında elmi-nəzəri ideyasının t ərənnümü Görk
əmli folklorşünas, əməkdar müəllim, əməkdar mədəniyyət işçisi, mahir tədqiqatçı, m əsuliyyətli jurnalist, peşəkar dərslik və dərs v əsaitləri müəllifi, professor Sədnik Paşa Pirsultanlının zəngin yaradıcılığı vardır. Filologiya elml əri doktoru, professor Sədnik Paşa Pirsultanlı altmışdan artıq kitabın və üç yüzd ən artıq elmi-nəzəri, pedaqoji-metodik m əqalənin müəllifidir. Mahir t ədqiqatçı Sədnik Paş Pirsultanlı “Az ərbaycan xalq yaradıcılığının inkişafı” (1981), «Az ərbaycan folkloru və aşıq yara- dıcılığı” (1989), “Azərbaycan xalq dastanlarının t əsnifinə dair” (1989), “Heca vəznli və mənzum atalar sözl əri” (2001), “Ozan-aşıq sənətinin n əzəri məsələləri” (2002), “Ozan-aşıq yaradı- cılığına dair araşdırmalar” (iki cilddə, 2002), “Aşıq Şəmşirin poetik aləminə səyahət” (2008), “Publisistika v ə folklor” (2007), “Azərbaycan aşıq yaradıcılığına dair araşdırmalar” (2010), “Az
ərbaycan aşıq poeziyasında və yazılı poeziyada t əcnisin inkişaf tarixi” (2010), “Xəstə
681
Qasımın ədəbi irsinin tədqiqi” (2011), “ XIX əsrdə Azərbaycan folklorundan incələmələr” (2011) adlı dərsliklər, dərs vəsaitləri yazıb çap etdirmişdir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı dərslikləri v ə dərs vəsaitləri mütəxəsislər tərəfindən dövrü m ətbuatda yüksək qiymətləndirilmişdir. Mahir pedaqoq, görk əmli folklorşünas, professor S ədnik Paşa Pirsultanlı həm də istedadlı şairdir. Sədnik müəllimin ilk şeiri 1946- cı ildə “Daşkəsən” qəzetində dərc edilən “Zəfər bayra mı” adlı şeiridir. Bundan sonra o, şair kimi f əaliyyət göstərməyə, nadir sənət inciləri yaratmağa başlamışdır. İstedadlı şair Sədnik Paşa Pirsultanlının “Öz s əsim” (1990), “ Pirsultan bulağı” (1994), “İnci- çiç əyim” (1996), “İlahi bir səs” (1999), “Yuxular olmasaydı” (2002), “Bir içim nəğmə” (2003) adlı şeirlər kitabları çap olunmuşdur. Alim- şair Sədnik Paşa Pirsultanlı bu şeirlər külliyatını çap etdirmək üçün Folklor İnstitutuna müraci
ət etmişdir. Az ərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu Elmi Şurasının 2007-ci il 31 oktyabr tarixli 7 saylı iclasında ona görə qrif verilmişdir ki, “Pirsultan Pinarı” kitabındakı
682
şeirlərin çoxunu müəllif folklor səfərlərində apardığı araşdırmaları ilə eyni dövrdə yazmışdır. Şair-alim Sədnik Paşa Pirsultanlının 1946-cı ild
ən indiyə kimi yazdığı şeirləri “Pirsultan pinarı” adlı şeirlər kitabında toplanmışdır. 2
ədnik Paşa Pirsultanlı kitaba “Şeirlərim mənim həyatım və tərcümeyi- halımdır” adlı çox məzmunlu bir giriş yazmış, şairliyə başlamasının əsasını şərh etmişdir. Şair-alim Sədnik Paşa Pirsultanlı kitabındakı şeirləri bu başlıqlar altında vermişdir. “Bir çiçək d ə vətəndir”, “Könlümün vüqarı dağlar”, “Sevgi ç əmənim”, “Kəlbəcər”, “Dağıstan”, “Qazaxıs- tan”, “Almaniya”, “Türkiy ə”, “Təbriz”, “Bağ- daddan g ələn qəmli səslər”, ”Ürəyimdə heykəl- l əşən sənətkarlar”, “Yaxşıların ürəklərdə yeri var”, “İthaf şeirləri”, “Ustad aşıqlar”, “Aşıq qızlar”, “Müğənni qızlar”, “Mənim mahnılarım”, “Buludumun göz yaşları”, “Fidanlar”, “Təbiət və m ən”, “Politik düşüncələr”, “Hikmət xəzinəsin- d ən”, “Müxtəlif səpkili şeirlər”, “Məktublaş- malar, deyişmələr”, “Şuşa, Göyçə, Kəlbəcər ya raları”, “Bayatılar”, “Rübailər”,”Mənzum he- kay ələr”.
2 S ədnik Paşa Pirsultanlı.Pirsultan pinarı.Gəncə, 2007, 688 səhifə. 683
Filologiya elml əri doktoru, professor Sədnik Paşa Pirsultanlı həmin başlıqları çox diqqətlə seçmiş, hadisələrin poetik şərhini çox gözəl vermiş, həmin başlıqlarla möhkəm əlaqələndir- mişdir. Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı elmi s əfərlərində gəzdiyi yerləri, gördüyü, tanış olduğu insanları, topladığı sənədləri, elmi məlu- matları, tarixi mənbələri poetik dillə oxucularına çatdırır, onlarla çox maraqlı hadisənin poetik şərhini verir. Professor S ədnik Paşa Sultanlının “Pirsultan pinarı” adlı şeirlər kitabı poetik tarixi salnamədir. Şair-alim Sədnik Pirsultanlı poeziya kitabını “Pirsultan pinarı” adlandırır və oxuculara bu adın poetik şərhini misralar əsasında ərmağan verib, onların qəlbini pərvazlandırır və bədii-estetik zövq verir:
Suyun şərbət, suyun baldı, Baldı, Pirsultan pinarı. Daşların mərcandı, ləldi, L əldi, Pirsultan pinarı. Qayaların bir xəyaldı, Qartalların qanad çaldı, Ç əmənlərdə gözüm qaldı, Qaldı, Pirsultan Pinarı. 684
Ay bulaq, yolların güldü, Sonaların suya gəldi. Sular örd ək, qazla doldu, Doldu, Pirsultan Pinarı.
Bu n ə görüş, nə vüsaldı, Köyn
əyi lalədən aldı. O qız ürəyimi çaldı, Çaldı, Pirsultan Pinarı.
N ənəm, sən deyənlər oldu, S ədnikə yadigar qaldı, Pir Abdaldan payın aldı, Aldı, Pirsultan Pinarı.
Kitabın əvvəlində müəllif iftixarla bu misralarda alovlu q əlbinin arzu və istəklərini ifad ə edir:
İlahi bir sevgi yaşar içimdə, İlahi bir sevgi daşar içimdə, İlahi bir sevgi coşar içimdə, S ədnikəm, bir sevgi dəlisiyəm mən, Yunis İmrələrin bir iziyəm mən.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı yazır: “Daşkəsənin Qasaxyolçular kəndi ulu babamız Pirsul tanın adını daşıyan Pirsultan dağının aya- 685
ğındadır. Eyni zamanda, bizim nəslimizin nəsil- soy adı Pirsultanlılardır. Atamın atası, Türk Paşa, ana mın atası Türk Səməddir. Hətta mənim çoxb əndli şeirimin bir parçasında deyilir:
Ağ qayam, Arxaşanı, Türk S əmədi, Türk Paşanı, N ənəm-o xalı qoşanı, Sizd ə qoyub gəlmədimmi?
İstər Türkiyədəki ulu babalarımızın yurdu Yıldız elləri, Sivas, Banaz köyü, Pirsultan Abda- lın faciəsindən sonra Təbrizin altmış kilo- metrliyind ə Qasım dağlarının ətəyində bu nəslin bir parçasının saldığı Pirsultan kəndi və mənim doğulduğum kənd füsunkar gözəlliklərə ma- likdir. Sazın-sözün vurğunu olan bu nəslin adamları h əmişə buz bulaqlı, göy çəmənli, bənövşəli- n ərgizli təbiətin ağuşunda məskən salmışlar. Bu n əslin şəcərəsi Pirsultan Abdaldan bəri m əlumdur. N əslin ilk yazarı və fəxri XVI əsrin böyük s ənətkarı Pirsultan Abdaldır. Bundan sonra onun qızı Sənəmin nadir şeirləri əldədir. Yüksək dini t əhsil görmüş dayım Abdulkərim gözəl təbə malik olmuşdur. 686
Bütün tarixi əhvalatları sinəsində yaşadan yüz otuz il ömür sürmüş Leyli nənəm olmuşdur. Leyli n
ənəm bir misra da şeir yazmayıb, lakin onun sin
əsi folklor xəzinəsi idi. Mənim ilk mü əlimimdir. 3
İstedadlı alim-şair, folklorşünas, tədqiqatçı, publisist S ədnik müəllim yazır ki, mən Leyli n ənəmin ulu babamız Pirsultan Abdaldan dediyi şeirlər iliyimə və qanıma hopmuş, mənə ilham vermişdir: Sivas ell ərində zilim çalındı, Camlıbellər bölüm-bölüm bölündü, M ən dostdan ayrıldım bağrım dəlindi, Katib əhvalımı şaha böylə yaz!
“Bu şeir körpəliyimdə Leyli nənəmin dilin- d ən eşitdiyim birinci şeir olmuş, mənim ilhamı- mı qüvvətləndirmişdir” deyən Sədnik müəllimin dayısı, bu nəslin istedadlı, xeyirxah, qayğıkeş oğlu, görkəmli din xadimi Abdulkərim 1931-ci ild
ə güllələnməyə aparılarkən alovlu qəlbinin sirl
ərini bu misralarla cilalamışdır:
D əyməsin sinəmə düşmən gülləsi, Aparın Sivasda asdırın məni.
3 S ədnik Paşa Pirsultanlı. Pirsultanlı pinarı. Pirsultan, 2007, səh.3. 687
Y ıldız ellərində, Banaz köyündə, Aparın o yerdə basdırın məni.
S ədnik müəllim uşaqlıq illərində Qazaxyol- ç uların Əyri çayının daşmasını, sellərin ağacları aparmasını görür və qəlbinin poetik kəlamını bu beytd
ə bildirir:
Qazaxyolcuların əyrim-üyrüm çayı, Aşdı-daşdı, sel gəldi, yaman çaşdı.
Bu vaxt n ənəsi Leyli nəvəsi Sədniki gözləyir, onun h
ərəkətlərini izləyir, məlahətli səsi ilə dediyi şeiri eşidir və əziz nəvəsini bağrına basıb, üzünd ən öpüb deyir: “Allah səni mənə oğlum K ərimə əvəz göndərib. Oğlum Kərim “Quran” a baxıb hey deyərdi: “ Sənin bu nəvən gələcəkdə şair və alim olacaqdır”. S əmərəli əməyi və fəaliyyəti nəticəsində istedadlı şair və görkəmli alim olan, filologiya elml
ər doktoru, professor Sədnik Paşa bu hadi- s ələri şərh edərək yazır: “Tale məni nənəmin isti qucağından ayırdı. Qardaşına görə məni də gül- l ələyəcəklər deyib, atam anamı məhkəməyə çək- di. Gücl ə xatırlayıram, anamın qucağında idim. Anam ağladıqca, onun göz yaşları dodaqlarımın üstün
ə düşürdü. Həmin vəziyyəti şeirlərimdə sonralar xatırlamışam: 688
N ə biləsən sən ananı əməndə, M ən anamın göz yaşını içmişəm”. Əməksevərliyi, çalışqanlığı, səmərəli müta- li əsi, Azərbaycan şifahi və klassik ədəbiyyatını çox h əvəslə öyrənməsi Sədnik Paşayevi filolo- giya elml əri doktoru, professor Sədnik Paşa Pirsultanlı səviyyəsinə yüksəltdi, əməkdar müəl- lim,
əməkdar mədəniyyət işcisi, mahir pedaqoq, istedadlı şair səviyyəsinə yüksəltdi, ona ümumxalq m əhəbbəti qazandırdı. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Qazaxıstan, Orta Asiya, Rusiya, Almaniya, Türkiy ə, İran və başqa ölkələrə elmi səfərlər etmiş, zəngin folklor n əğmələri toplamış, görkəmli alimlər, elm və m ədəniyyət xadimləri, mahir pedaqoqlar, sinə- d əftər və əməksevər insanlarla görüşmüş, parlaq uğurlar qazanmış, nəticədə, “Aşıq Bəsti” (1969), “Ya
şayan əfsanələr” (1973), “Yurdumuzun əfsa- n ələri” (1976), “Nizami və folklor” (1976), “Ya- nardağ əfsanələri” (1978), “Azərbaycan xalq əfsanələri” (1985), “Xalqın söz mirvariləri” (1999), “G əncəbasar lətifələri” (2005), “Azər- baycan türkl ərinin xalq əfsanələri” (2009), “Az ərbaycan yazarlar aləmində əfsanə inciləri” (2010) v ə s. kitablar nəşr etdirib oxuculara ərma- ğan vermiş, görkəmli və əməksevər folklorşünas
689
kimi tanınmış dərin hörmət, məhəbbət, sevgi qazanmışdır. Görk əmli şair Sədnik Paşa Pirsultanlının “Öz s əsim”, “Pirsultan bulağı”, “İnciçiçəyim”, “İlahi bir s əs”, “Yuxular olmasaydı”, “Bir içim nəğ- m ə”, “Bir çiçək də Vətəndir”, “Yıldızdağdan əsən külək” adlı şeirlər kitabları çap olunmuş, onu istedadlı şair kimi tanıtmış, ona hörmət qa- zan dırmışdır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı şair kimi f əaliyyətə başlamasının, saza, sözə, şeirə, sənətə d ərin məhəbbət bəsləməsinin, xüsusilə şair kimi f əaliyyət göstərməsinin səbəblərini çox inandırıcı v ə təsirli xatırlayıb şərhini verir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı yazır:”Mən g əncliyimdə şeirə nikbin ruhla gəlmişəm. Ən gö- z əl şeirləri Vətənə, onun dağlarına və Səfurə xanımın məhəbbətinə həsr etmişəm. Lakin Sə- fur
ə xanımın öz dünyasını vaxtsız dəyişməsi şeir- l ərimin başının üstünə qəm buludu gətirmişdir. Körp əlikdə valideyn nəvazişi görməməyim, S əfurə xanımın ölümü, ulu babam Pirsultan Ab- dalın faciəli həyatı istəsəm də, istəməsəm də şeirlərimdən bir sızıltı kimi gəlib keçmişdir. Şeirlərimin içərisində Kəlbəcərə, Qazaxıstana, Almaniyaya, Türkiy əyə və İrana səfərlərim yeni incil
ər yaratmağıma səbəb olmuşdur. Hətta bun- 690
lar g ələcək tədqiqatçılara yaxından kömək edə- c ək və onlara zəngin material verəcək. 4
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı “Bir çiçək d ə Vətəndir” arzusu ilə fəxr edir, humanist sə- n ətkar “Vətəndi” şeirində Vətən sevgisini, mə- h əbbətini poetik dillə cilalayır: Bir çiç
ək də Vətəndi, Bir l
əçək də Vətəndi. Bir budaq d ə Vətəndi, Bir yarpaq da V ətəndi.
Öt ən bülbül Vətəndi, Bir topa gül V ətəndi. Bir yuva da V ətəndi, Bir koma da V ətəndi.
Qurban olum, Bir yanı Dərbənd Vətənə. Qurban olum, Bir yanı qürbət Vətənə.
Qurban olum, T əbrizimə, Göyçəmə, Q əlbim büründü qəmə, Bir q əmim də Vətəndi, Ür əyim də Vətəndi.
4 S
691
Şair-alim Sədnik Paşa Pirsultanlı Azərbay- canlı, Azəri türkləri yaşayan Türk dünyası ilə f əxr edir, ilham alır, yazır və nadir sənət inciləri yaradır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının poeziya dünyasında Şuşa, Laçın, Ağdam, Kəlbəcər, Qa- raqoyunlu d ərəsi, Göyçə mahalı, Qarabağ ağrılı- acılı mövzuya çevrilmiş, onun lirik şeirləri d ərslikləri bəzəmiş, dillər əzbəri olmuş, oxucu- lara b ədii-estetik zövq və Vətənə məhəbbət duyğuları aşılamışdır. S ədnik müəllimin şeirləri dərin məzmuna, t ərbiyəvi mahiyyətə malik olduğuna görə oxu- cunun q əlbini göynədir, ona görə ki, Vətən dərdi, doğma və əziz yurd dərdi çox ağır və kədərlidir. Buna gör
ə də yalnız “Qalıbdı” rədifli qoşmaya diqq
ət edək:
Ağzımın ləzzətli, dilimin tamı, Neç ə ilim Kəlbəcərdə qalıbdı. S ən indi dərdinə dava gəzirsən, Yeddi iqlim K əlbəcərdə qalıbdı.
Keyti, Mehti dağlar verib boy-boya, D əlidağa baxıb gözlərin doya, Çiç əyində min bir naxış, min boya, Bir M əndilim Kəlbəcərdə qalıbdı.
692
Gözüm qalıb baharında, yazında, Qiym
əti var o torpaqda sözün də, Hey inild ər Aşıq Şəmşir sazında, “Göyç
ə gülüm” Kəlbəcərdə qalıbdı.
Hanı xoş dövranım, xoş çağım hanı? Taxta yaylağında yığnağım hanı? Yox süfr
əmdə balım, qaymağım hanı? Ağır elim Kəlbəcərdə qalıbdı.
S
H əyat verim, ömür verim,qan verim, G ərək gedib o dağlarda can verim, Son m ənzilim Kəlbəcərdə qalıbdır.
S
xatırlayıb deyir ki, ömrümün mənalı çağları, ağzımın ləzzəti, dilinin tamı, Aşıq Şəmşirin sa- zında çaldığı “Göyçə gülüm”, Taxta yaylağında- kı xoş dövranım, ağır elim Kəlbəcərdə qalıbdır. Professor S ədnik Paşa böyük arzu, sevinc və inamla deyir ki, mütl əq Kəlbəcər yağılardan, n ankor, haramxor, ziyankar qonşulardan azad olacaq, yen ə də bizim xoşmənalı, sazlı-sözlü əziz K əlbəcərimiz olacaqdır. Ona görə ki, Pre- zidentimiz, Ali Baş Komandan İlham Əliyev de- yir ki, mütl əq müqəddəs torpaqlarımız azad
693
edil əcək, xalqımız öz ana torpaqlarında xoşbəxt yaşayacaqdır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı gənclik ill
ərində Daşkəsən, Kəlbəcər, Goranboy rayon- larında qəzet redaktoru işləmiş, artıq qırx ildir ki, G əncə Dövlət Universitetində gənc nəslin təlim- t ərbiyəsi ilə səmərəli məşğul olur. Ma raqlıdır ki, Professor Sədnik Paşa pe- daqoji f əaliyyəti ilə kifayətlənmir, bəzən də çox m əsuliyyətli folklorşünas və istedadlı şair kimi çalışır, parlaq uğurlar qazanır. Onun “Əməkdar mü əllim” adına layiq görülməsi və “Tərəqqi” medalı ilə təltif olunması fikri bunu təsdiqləyir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı zəngin m ənəviyyatlı, tələbkar və qayğıkeş ailə başçı- sıdır. Sədnik müəllim üç ali təhsilli oğulun, üç ali t əhsilli qızın atasıdır. Onun on iki nəvəsi vardır. S ədnik müəllim bunları özünün yaşıl pöhrələri, Pirsultan n əsil soyunun davamçıları adlandırır, onlarla f əxr edir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı sədaqətli, inc ə, səmimi, xeyirxah və əziz ömür-gün yoldaşı, fitri istedadlı Səfura xanım Pirsultanlıya həsr etdiyi “Verm ərəm” rədifli qoşmasında deyir:
Bil əsən ki, ürəyimi, eşqimi, S ənə verrəm, özgəsinə vermərəm. 694
Bağlardan, dağlardan bənövşə dərrəm, S ənə verrəm, özgəsinə vermərəm. Ulduzlardan boyunbağı istərəm, Gönd ərməsə, Almas dağı istərəm, İlahidən gülşən bağı istərəm, S ənə verrəm, özgəsinə vermərəm. S əhər-səhər bulaqların gözünü, K əkliklərin nəğməsini, sözünü. Müxt əsəri, bu Sədnikin özünü, S ənə verrəm, özgəsinə vermərəm.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı nikbin, əməksevər, vətənpərvər və çox qayğıkeş insan- dır, gözəl tarixi şəxsiyyət, mahir pedaqoqdur. Buna gör
ə də mənalı həyatı, xoşbəxtliyi, övlad- ları, nəvələri, qohum-qardaşları, dostları, yoldaş- ları, Azərbaycan və Azərbaycanın vətəndaşları il ə fəxr edir, onlara azad və xoşbəxt həyat arzulayır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının poe- ziyasında elmi-nəzəri ideyasının tərənnümü çox canlı və təsirli verilmiş, oxuculara əxlaqi keyfiy- y ətlər aşılamışdır. 695
XIV f əsil Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının “Az ərbaycan türklərinin xalq r əvayətləri” adlı kitabının elmi-nəzəri təhlili Görk
əmli folklorşünas alim, mahir pedaqoq, m əsuliyyətli tədqiqatçı, filologiya elmləri dokto- ru, professor S ədnik Paşa Pirsultanlı “Azər- baycan türkl ərinin xalq əfsanələri” adlı tədqiqat əsərinin davamı olan “Azərbaycan türklərinin xalq r
əvayətləri” adlı folklor toplusunu 2011-ci ild
ə Bakıda nəşr etdirib oxucuların mütaliəsinə ərməğan vermişdir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Azərbaycan xalqının zəngin tarixini, etnoqrafiyasını, coğ- rafiyasını, təbiətin gözəlliklərini, vətənin maddi s ərvətlərini, qədim tarixə malik olan folklorunu, çaylar, göll ər, sərin çeşmələr, başı qarlı uca dağlar və yaylaqlar, tarixi abidələr, qəhrəman- ların şərəfli adları ilə bağlı qalalar, mağaralar, bağçalar və bağlar, ümumiyyətlə, tarixə şahidlik ed ən abidələr haqqında səmərəli axtarışlar aparmış, elmi-nəzəri ümumiləşdirmələrlə yekun- laşdırmış, tarixilik, elmilik, müasirlik, müqayi- 696
s əlilik, sadəlik, ardıcıllıq, pedaqoji-metodik prin- sipl ər əsasında təhlil etmişdir. Folklorşünas alim, professor Sədnik Paşa Pirsultanlının “Azərbaycan türklərinin xalq rəva- y ətləri” adlı folklor toplusu zəngin elmi-nəzəri v ə çox məsuliyyətli axtarışların nəticəsi, rəva- y ətlərin mənbəyi, misilsiz xəzinəsidir. M əhz buna görə də bu möhtəşəm abidədən tarixçil ər, ədəbiyyatşünaslar, folklorşünaslar, dil- şünaslar, coğrafiyaşünaslar, etnoqraflar, ziyalılar, publisistl ər, pedaqoqlar, dissertantlar, aspirantlar, t ələbələr və ümumiyyətlə, kütləvi oxucular səmə- r əli istifadə edib biliklərini, dünyagörüşlərini, nitql ərini, mənəvi aləmlərini, parlaq zəkalarını z ənginləşdirə bilərlər. Ümummilli liderimiz Heyd ər Əliyev demiş- dir: “Çox böyük, dahiyan ə abidələrimiz, tarixi əsərlərimiz, tarixi irsimiz var, onlardan istifadə etm əliyik ki, xalqımız bundan sonra bunların ruhu il ə yaşasın, bu dastanlardan, bu əsərlərdən ir əliyə gələn milli-mənəvi dəyərlərlə yaşasın”. Folklorşünas alim Sədnik Paşa Pirsultanlı bu müq əddəs ideyanı rəhbər tutmuş, ulu öndərimiz Heyd ər Əliyevin zəngin və müqəddəs Azərbay- can çılıq ideyasından bəhrələnmiş, onun qarşıya qoyduğu şərəfli problemlərin həyata keçiril- 697
m əsinə səmərəli xidmət etmək üçün bu folklor salnam əsini yazmışdır. M əlumdur ki, əsatir çoxallahlıq dövrünün toteml ərini yadigar kimi yaşadır. Əsatirin əsası, t əsəvvür və fantaziyadır. Ona görə ki, əsatir və əfsanə qətiyyən fantaziyasız ola bilməz. Sirli-sehrli toponiml ərlə bağlı olan rəvayətlər tarixi
əhvalatlarla əlaqədardır, həm də elmin köm
əyi ilə şərh olunur, fantaziya ilə aşkarlanır. Az ərbaycan əsatir, əfsanə və rəvayətlərinin toplanmasında, araşdırılmasında, təhlil olunma- sında və nəşr edilməsində Sədnik müəllimin şərəfli əməyi vardır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı “Yaşayan əfsanələr” (1973), “Yurdumuzun əfsanələri” (1976), “Yanardağ əfsanələri” (1978), “Azər- baycan xalq əfsanələri” (1985) adlı elmi-tədqiqat monoqrafiyalarını yazıb nəşr etdirmiş, orta və ali m əktəblərə dərs vəsaiti kimi hədiyyə vermiş, parlaq uğurlar qazanmışdır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı çox məsu- liyy
ətli işləmiş, pedaqoji fəaliyyəti ilə kifayət- l ənməmiş, 2009-cu ildə “Azərbaycan türklərinin xalq əfsanələri”, 2010-cu ildə isə Anadolu türk- c əsi ilə “Azərbaycan Türklerinin Halk Efsa- neleri” kitablarını Bakıda nəşr etdirmişdir. 698
Dövrü m ətbuat bu kitabları haqlı olaraq yüks ək qiymətləndirmiş və faydalı dərs vəsaiti adlandırmış, onun geniş yayılmasını göstərmiş- dir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı görkəmli və çox m əsuliyyətli folkorşünas alim və tədqiqatçı olduğuna görə, əsatir və əfsanələri toplamaqla kifay
ətlənməmiş, rəvayətləri də toplayıb çap etdirm
əyə çalışmışdır. Şifahi xalq ədəbiyyatının bir nümunəsi olan r əvayətlər tarixi hadisələrin məzmununu ifadə ed ən, xalqın arzu və istəklərini, xatirə və yaddaşlarını real təsvir edən bədii əsərdir. Bu əsərlərdə xalqın fantastik yaradıcılığı çox təsirli ifad əsini tapır. Az ərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında rəva- y ətlər təlim-tərbiyəvi və bədii-estetik mahiyyətli qısa, ancaq məzmunlu və ideyalı bədii əsərlərdir. Daşlar, qayalar, yaylaqlar, bulaqlar, göllər və s. haqqında rəvayətlər bədii əhvalatlar, maraqlı epizodlarla z əngin olduğuna görə oxucuların m ənəvi aləmini zənginləşdirir, onlara əxlaqi keyfiyy ətlər aşılayır, gözəl, tərbiyəvi təsir bağış- layır. “Koroğlu qayası”, “Qızıl qaya”, “Laçın qaya- sı”, “Gəlin qayası”, “Pirsultan dağı”, “Keyti və Mehdi da
ğları”, “Dəli dağ”, “Şah dağı”, “Pirsul- 699
tan ana”, “K əndin qayaları” kimi rəvayətlər tarixi hadis ələri, insanların qədim dünya haqqında müxt əlif və maraqlı, həm də tərbiyəvi mahiyyətli görüşlərini aydın təsvir edir, oxucunun mənəvi al əmini zənginləşdirir, ona yeni duyğular aşı- layır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının topladığı v ə tərtib etdiyi “Bulaqlar haqqında rəvayətlər” bölm əsində “Pəri bulağı”, “Nigar bulağı”, “Dam- cı bulaq”, “Tavad bulağı”, “Maral bulağı”, “M ərcan bulağı”, “Pəri çeşməsi”, “Qız bənövşə”, “Şahbulaq”, “Kərəm bulağı”, “Qoca ovçu”, “Ələsgər su içən bulaq” adlı maraqlı rəvayətlər vardır. Kitabdakı rəvayətlər dərin və mənalı məz- muna, t ərbiyəvi və əxlaqi mahiyyətə malikdir. Mü əllif topladığı rəvayətlərin üzərində çox m əsuliyyətli işləmiş, rəvayətləri sözün həqiqi m ənasında maraqlı bədii əsər şəklinə salmış, hadis ələrin bədii və tərbiyəvi mahiyyətinə xüsusi diqq ət yetirmişdir. “P əri bulağı” adlı rəvayət bulaq, çay və dəniz r əvayətlərinin içərisində məzmun və ideyası ilə seçilir, yüks ək sənət nümunəsi kimi tərbiyəvi mahiyy ət daşıyır. Dünyanın cənnət guşələrindən biri olan, q ədim və zəngin tarixi ilə insanların qəlbini 700
p ərvazlandıran Azərbaycanın bərəkətli torpağı, başı qarlı uca dağlarının şəfalı otları, çiçəkləri, s ərin bulaqları “Pəri bulağı” rəvayətində çox t əsirli cilalanmışdır. R əvayətdə göstərilir ki, sağalmaz xəstəliyə tutulan P əri dərdinə dərman tapmaq, sağalmaq üçün Az ərbaycanın insanın qəlbini təlatümə g ətirib pərvazlandıran yaylaqlarına qaçır. Dağ- ların müqəddəs və şəfalı nemətləri olan bitki- l ərdən yığıb yeyir, sərin sulardan içir, təmiz havadan q əbul edib sağalır. P əriyə şəfa verən, onu sağaldan bulaq elin- obanın dilinin əzbəri olur, “Pəri bulağı” adlanır, aşıqların sazında və sözündə tərənnüm edilir, Az ərbaycanın sərin bulaqlarının insanlara şəfa verdiyi, onların ömrünü uzatdığı cilalanır. Nurani, ixtiyar bir qoca kişi Pərini görür, onun sağalmasına sevinir və iftixarla Pəriyə deyir ki,
əziz qızım, mən bu şəfalı bulağı illər boyu axtar
mışam, ancaq tapa bilməmişəm. Bu şəfalı b ulağı məndən əvvəl sənin tapmağın və adınla bulağın adını möhürləyib “Pəri bulağı” adlan- dırmağın sənin xoşbəxtliyindir, əbədi yaşamaq uğuru qazanmağındır. İllər keçəcək, “Pəri bula- ğı” yaşayacaq, sənin fəxrin olacaq, səni də əbədi yaşadacaqdır.
701
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı çox məsu- liyy ətli və şərəfli fəaliyyəti ilə ciddi axtarışlar aparmış, Azərbaycanın cənnət guşələrini gəzmiş, elin-
obanın ağbirçək anaları, nənələri və ağsaq- qal ataları, babaları ilə səmimi görüşmüş, onlar- dan x əlifələr, hökmdarlar və şahlar haqqında olan r əvayətlərdən toplamış, səliqəli bədii əsər şəklində işləmiş, “Nadir şah və digərləri ilə bağlı r əvayətlər” adı ilə on beş rəvayət oxucuların mütali əsinə vermişdir. “Koroğlu qayası” və “Koroğlu qalası” adlı r əvayətlərdə həyat həqiqətləri real təsvir olunur. Koroğlu qayası Tovuz rayonunun Kirən kən- dind
ə yerləşir. Daşın üzərində Koroğlunun şəkli, qayanın ortasında böyük bir otaq vardır. Daşdan hörülmüş bu qayanın yuxarı hissə- sind
ə Qalaboyun kəndi yerləşir. Bu tarixi abid ə insana çox maraqlı hadisələri, xüsusil
ə Koroğlunun qəhrəmanlıq fəaliyyətini xatırladır, xalqımızın qələbə eşqi ilə yaşamasını vurğulayır. “Koroğlu qalası” rəvayəti maraqlı tarixi hadi- s ələrin bədii ifadəsini verir. Şəmkir çayının yu- xarı hissəsindəki Qala dərəsində Koroğlu qalası yerl
əşir. R əvayətdə göstərilir ki, bu qalada Koroğlu Qırat və Dürat adlı iki atını saxlayırmış. Atların 702
qabağına su novu çəkdiribmiş. Ancaq bu nova g ələn suların mənbəyi indi də məlum deyildir, y əni bu sular hardan gəlirsə bilinmir. Bir gü n Koroğlu atların yanına gələndə görür ki, Qıratın ortasından zəncirlə yuxarı dartırlar. Koroğlu atına kömək edib onu yuxarı qaldırır və atı oğurlayandan soruşur ki, sən Koroğludan qorxmursanmı, onun atını oğurlayırsan? Bu r əvayət Koroğlunun yüksək səviyyədə duran müdrik insan olduğunu, hadisələrə çox ehtiyatla yanaşdığını, insanlara, hətta atının oğrusuna da qayğı göstərməsini, onu düz və halal yola d
əvət etməsini çox aydın göstərir. Koroğlunun haqqındakı hər iki rəvayət gələ- c əyin səmərəli qurucuları olan gənc nəslə, bütün kütl əvi oxuculara çox yüksək əxlaqi keyfiyyətlər aşılayır, Onları humanist, vətənpərvər və əməksevər olmağa çağırır. Mahir folklorşünas alim Sədnik müəllim “Dağlar haqqında rəvayətlər” bölməsində “Pir- sul
tan dağı” adlı maraqlı bir rəvayət verir. R əvayətdə göstərilir ki, Pirsultan ananın iki oğlu olmuş, Kürün üstünə kölgə salmaq üstündə qardaşlar dalaşmış, bir-birini vurmuşdur. Pirsultan ana nın “başı zirvədən yastılanıb, kuhi-p əz olan kiçik oğlunun adına Kəpəz, dərd- 703
d ən bir gecədə başı ağarmış böyük oğlunun adına Qoşqar deyildiyinin şahidi olur. S ədnik müəllim tarixi hadisələri bədii dillə çox m əzmunlu cilalayır, bir rəvayətlə Kəpəz və Qoşqar dağlarının etimologiyası haqqında ma- raq
lı məlumat verir, bu dağların adlarının yaranması tarixini rəvayətlə bağlayır və oxucu- larını razı salır. İstedadlı folklorşünas alim, mahir pedaqoq S ədnik Paşa Pirsultanlı “Azərbaycan türklərinin xalq r əvayətləri” adlı folklor toplusuna “Əsatir, əfsanə və rəvayətlər haqqında düşüncələrim” adlı m əzmunlu ön söz yazmış, əsatir, əfsanə və r əvayətlərin əhəmiyyətini qısa şərh etmişdir. “Az ərbaycan türklərinin xalq rəvayətləri” kitabının əsasını, necə deyərlər, can özəyini toponimik r əvayətlər təşkil edir. Ümumiyyətlə, “Abbasb
əyli”, “Oxcuoğlu”, “Türk qızı Becan”, “H əzrət baba”, “Haça qaya”, “Sultanbud”, “Eşq Abdal” r əvayətlərinin toponimik şərhi oxucuya göz əl təsir edir, onun marağını qüvvətləndirir, onda yeni duyğular əmələ gətirir. “Ovçu Pirim v ə Xan Kəlbi”, “Ovçu Pirimin s ərgüzəştləri”, “Apardı sellər Saranı”, “Yəhya b əy Dilqəm haqqında”, “Şah Abbas məscidi”, “Əhməd baba ocağı”, “Narlı Pir” rəvayətləri kitabda xüsusi yer tutur. 704
Bu r əvayətlərdəki hadisələrin məzmunu və ideyası sehrli-sirli hadisələrin şərhini verir, həm d ə rəvayətlərin tarixə şahidlik etdiyini aşkarlayır. Buna gör ə də həmin rəvayətlərdəki bədiyyat v ə fantaziyalar oxucuya gözəl tərbiyəvi və estetik t əsir bağışlayır, oxucu bu gözəl sənət incilərini münt əzəm mütaliə etmək istəyir. Kitabdakı rəvayətlər Azərbaycanın cənnət guşələrindəki namuslu, zəngin mənəviyyatlı, qoçaq v ə qeyrətli oğul və qızların, aqil babaların v ə namuslu nənələrin fəaliyyətini göstərir, oxucuya Az ərbaycan xalqının qəhrəman, igid, z əngin və parlaq hafizəli, bədii cəhətdən mükəm- m əl, bilikli, müdrik xalq olduğunu təsdiqləyir. Az ərbaycan xalqının “şair xalq”, “alim xalq”, “igid xalq”, “mübariz xalq” oldu ğunun “İlan və bağban”, “Haqq ağacı”, “Qurd Zöhrə”, “Qız və ilan” r
əvayətləri poetik dillə maraqlı şərhini verir v ə oxucuya gözəl təsir bağışlayır, folklorşünas alim ə parlaq uğurlar qazandırır. Ulu önd ərimiz Heydər Əliyev demişdir: “Dağlıq Qarabağ Azərbaycan torpağıdır”. Az ərbaycan torpağı olan Dağlıq Qarabağ c ənnət diyarıdır, qəhrəmanlar, şəhidlər, igidlər yetişdirən, dünya şöhrəti qazanan və dillər əzbəri olan müq
əddəs guşədir. 705
Dağlıq Qarabağ haqqında Azərbaycan şifahi xalq
ədəbiyyatında zəngin sənət inciləri yara- dılmış, Qarabağa və bu mahalın əhalisinə dərin m əhəbbət tərənnüm edilmişdir. Ona görə ki, müq əddəs mahal qəhrəmanlar və sənətkarlar v ətənidir. “Ald ədə və Bəxtiyar dağı” rəvayətində Aldə- d ənin fəaliyyəti göstərilir. Aldədə oğluna deyir ki, m ənim ilxımdan Qəmərnişan atı tutarsan, c ənazəmi onun belinə sarıyarsan. “Vətən haranı m əsləhət bilsə, sevimli atım orada dayanacaqdır, m əni həmin yerdə dəfn edərsən”. Q əmərnişan Kür çayını keçir. Bir dağ dilə g əlib deyir: “V ətənini göz bəbəyi kimi qoruyan Aldədənin yeri m ənim qoynumdur. Mən onu qoynuma aldığıma görə özümü bəxtiyar sayıram”. Ald
ədəni dağın zirvəsində dəfn edirlər. Dağa B əxtiyar dağı deyirlər. Bu rəvayətdə Vətənə və xalqa şərəfli xidmət edən vətənpərvər, əməksevər v ə qayğıkeş insanların əbədiyaşar olduqları göst ərilir.
“Ald ədənin şümşad əsası” rəvayətində Bağ- dad x əlifəsi ifşa olunur. “Aldədə əlindəki şümşad əsasını daşa vurur, əsa dönüb bir qızıl ilan olur, q oşuna aman vermir”. Buna görə də ərəblər Bağdada qaçırlar. 706
Bu r əvayətdə vətənə və xalqa məhəbbət b əsləyən, onun keşiyində duran müdrik insan- ların parlaq uğurlar qazandığı və xalqın qəlbində əbədi yaşayacaqları göstərilir. Ona görə ki, bu müq əddəs vətənin övladları əməksevər və humanist insanlardır. “Şah Abbas məscidi” rəvayətində Şah Ab- basın başqa bir şahın qızını almaq istəməsindən b əhs edilir. Qızın atasının göstərişi ilə Şah Abbas bir saray tikdirir. Qızı alır. Qız gecə saraydan qaçır. Şah Abbas qızın atasını öldürür. O vaxtdan h əmin saraya Şah Abbas Sarayı deyilir. Bu r əvayətdə sevgisinə, məhəbbətinə sadiq olmayanlar ifşa edilir. Qızın atası da fırıldaqçı olduğuna görə hamının nifrətini qazanır və məhv olur. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı “Azərbay- can türkl ərinin xalq rəvayətləri” kitabında hadis
ələrin düzgün şərhini verir və yazır: “Əsərdə Aldədə, Dədə Günəş və Günəş Ata haqqında silsilə rəvayətlər vardır. Fərhad, Dədə Qorqud, Nuh, Ad əm Ata, Xızır bunlar türkdilli xalqlarda müştərək obrazlardır. Lakin yurdu- muzun şərq bölgəsində Aldədə adlanan bir obraz, yalnız və yalnız Azərbaycan türklərinə məxsus obrazdır.
707
Bir sözl ə, milli zəminə, coğrafi əraziyə bağlı olan bu obraz yurdumuzda çinar kimi ucalmış, torpağımızın hər bir guşəsinə kök atmış, kökü üstünd ə pöhrələr yaratmışdır. Sanki, o çinar deyil, yurda keşik çəkən nurani bir qocadır. Biz bunun h əqiqi təsdiqini “Aldədə” və “B əxtiyar dağı” rəvayətlərində daha dərindən duyur v ə hiss edirik. Bizə görə “Bəxtiyar dağı” odlar yurdu Az ərbaycanın rəmzidir. Aldədə isə onun sahibidir, hamisidir”. Ald
ədə Tovuz bölgəsinin Ağdam kəndinin yaxınlığındakı qəbristanlıqda dəfn edilmişdir. Ald ədənin qadını “aybəniz” mənasını verən Mahpeyk ərdir.
Koroğlu haqqında mahir pedaqoq və istedadlı folklorşünas, filologiya elmləri doktoru, pro- fessor S ədnik Paşa Pirsultanlı tarixi hadisələri və şifahi xalq yaradıcılığını, klassik ədəbiyyatı və arxiv materiallarını səmərəli axtarmış, tədqiq etmiş və Koroğlunun xalq qəhrəmanı olduğunu t əsdiqləyib yazmışdır: “Az ərbaycan türklərinin Koroğlusu əsatir, əfsanə, nağıl və rəvayət mərhələlərindən keçmiş, milli z
əmində boy atmış, formalaşmış, yaranmış milli q
əhrəmandır”. Xalq yazıçısı Mehdi Hüseyn qeyd edir ki, Koroğlu dünyanın harasında görünür-görünsün
708
onun başlanğıcı Azərbaycan torpağındadır. “Az
ərbaycan Koroğlusu” adlı monimental, əzə- m ətli bir əsərin yazılıb ortaya qoyulması üçün z əngin material vardır. Filologiya elml əri doktoru, professor Sədnik Paşa Pirsultanlının “Azərbaycan türklərinin xalq r əvayətləri” folklor toplusunda Azərbaycan xalqının yaratdığı sənət inciləri toplanmış, təhlil edilmiş və yekunlaşdırılmışdır. Maraqlıdır ki, müəllif həqiqətin əsasını vurğulayır və göstərir ki, bu topluda xalq incil ərini təhlil və tədqiq etmək imkan xaricind ədir. Ona görə ki, xalqın yaratdığı sənət incil əri çox zəngin və misilsiz bir xəzinədir. Bu x əzinə haqqında mütləq faydalı axtarışlar aparılacaq və tədqiqat əsərləri yazılacaqdır. Folklorşünas alim, professor Sədnik Paşa Pirsultanlının “Azərbaycan türklərinin xalq rəva- y ətləri” adlı folklor toplusu bundan sonra yazı- lacaq əsərlərin mənbəyidir, zəngin və misilsiz elm x əzinəsidir. Buna gör ə də bu toplu dövrü mətbuatda yüks ək qiymətləndirilir, xalqın təlim-tərbiyəvi, b ədii-estetik və yüksək əxlaqi keyfiyyətlərini t əmin edir, xalqa gözəl təsir bağışlayır, orta və ali m əktəblərdə dərslityə olan tələbi ödəyir. Görk əmli folklorşünas, professor Sədnik Paşa 709
Pirsultanlının “Azərbaycan türklərinin xalq rəva- y ətləri” adlı folklor toplusu rəvayətlər aşağıdakı s ərlövhələr (mövzular) əsasında qrup- laşdırılmışdır: “Dünyanın yaranması və müqəddəslər haq- qında rəvayətlər”, “Daşlar haqqında rəvayətlər”, “Qayalar haqqında rəvayətlər”, “Yaylaqlar haq- qında rəvayətlər”, “Dağlar haqqında rəvayətlər”, “Bulaqlar haqqında rəvayətlər”, “Göllər haqq- ında rəvayətlər”, “Çaylar haqqında rəvayətlər”, “Körpül ər haqqında rəvayətlər”, “Quşlar haq- qında rəvayətlər”, “Heyvanlar və qeyri-bəşəri mövzular haqqında rəvayətlər”, Ağaclar və güllər haqqında rəvayətlər”, “Toponimik rəvayətlər”, “Nadir şah və digərləri ilə bağlı rəvayətlər”, “Aşıq ədəbiyyatı rəvayətləri”, “Nağılvari rəva- y ətlər”, “Astronomik rəvayətlər”, “Müxtəlif mövzulu r əvayətlər”. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı çox haqlı olaraq yazmışdır: “Əsatirlərin, əfsanələrin və r əvayətlərin toplanması, nəşri və araşdırılması bir folklorşünas kimi mənim taleyimə yazılmışdır”. Tarixi h
əqiqətdir ki, 1929-cu ildə Daşkəsən rayonunun Qazaxyolçular k əndində anadan olmuş Sədnik Paşa Pirsultanlı 1955-ci ildə, yəni iyirmi altı yaşında “Xalq ədəbiyyatı nümunələri
710
n ə vaxt nəşr ediləcəkdir?” adlı məqaləsini yazmış v ə taleyini folklorla bağlamışdır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı əlli ildən artıqdır ki, canlı folklorla səmərəli məşğul olur. Onun uzun ill ər ərzində topladığı, tədqiq etdiyi əfsanə və epik janrlarla məşğul olması gözəl n əticə vermiş, əfsanəşünaslıq görüşlərini inkişaf etdirmiş, məşhur folklorşünas olduğunu təsdiq- l əmiş və ona parlaq uğurlar qazandırmışdır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlıya Azər- baycan şifahi xalq yaradıcılığı, xüsusilə, folk- lorşünaslıq gözəl təsir etmiş, onun alovlu qəlbini p ərvazlandırmış, ona yaşamaq, yaratmaq, vətənə v ə xalqa şərəfli xidmət etmək eşqi vermişdir. Görk əmli folklorşünas alim Sədnik müəllim əfsanə, əsatir və rəvayətlər haqqında elmi-nəzəri probleml
əri özünəməxsus dahiyanə tarixilik, elmilik v ə pedaqoji-metodik prinsiplər əsasında çox sad
ə və aydın dildə şərh etmişdir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı əfsanənin h əyati məzmunu, ideya mahiyyəti, xəlqiliyi, b ədii quruluşu, əsatirlə əlaqəsi, tarixən dəyişməsi v ə həqiqətlə əlaqəsi məsələsini ətraflı təhlil edib ümumil əşdirmişdir. M əlumdur ki, əfsanə məzmunu reallıqdan alır, bu da məzmunu dərinləşdirir və təsir qüvvə- sin
ə təkan verir. Müəllif əfsanənin xüsusiy- 711
y ətlərini elmi mənbələr əsasında şərh edir, onun m əzmun və ideyasını, xüsusilə təlim-tərbiyəvi və b ədii estetik mahiyyətini ətraflı şərh edir. Az ərbaycan folklorşünaslıq elminin görkəmli nümay əndəsi, mahir tədqiqatçısı, professor Səd- nik Paşa Pirsultanlının folklorşünaslıq görüşləri çox z
əngin və bəşəri əhəmiyyətlidir. T ədqiqatçı alim, professor Sədnik Paşa Pirsul- tanlı folklorşünaslığı orijinal araşdırır, real- laşdırır, qruplaşdırır və tarixlə əlaqələndirib ya- zır: “Az
ərbaycan folklorunun müstəqil janrla- rından sayılan əfsanə və rəvayətlər özünəməxsus yaranma, formalaşma və yayılma mərhələləri keçmişdir. Bu janrlar ideya-m əzmun tutumuna görə yüzillikl ərə yoldaşlıq etmiş, cəmiyyətdə baş ve- r ən ictimai-siyasi hadisələrə biganə qalma- mışdır”. Dem
əli, mifoloji-tarixi gerçəkliyə malik olan əfsanə və rəvayətlər epik növ ilə təkmilləşmə prosesind ə olmuş, maraqlı təkamül yolu keçmiş, milli epik düşüncənin əsasını təşkil etmişdir. Folklorşünaslıq və ədəbiyyatşünaslıq dərslik- l ərindən məlumdur ki, əfsanə və rəvayətlər ozan- aşıq sənətindən gələn epos-dastan yaradıcılığının m ənbəyidir. 712
Az ərbaycanda epos-dastan yaradıcılığı forma- laşmasında əfsanə və rəvayətlərdən bəhrələn- mişdir. Buna görə də həmin əsərlərin ideya və m əzmunu bir-biri ilə vəhdətdədir, tərbiyəvi mahiyy ətlidir, dərin məzmunlu və parlaq ideya- lıdır. Epos v
ə dastanlar bir mənalı əsərıərdir. Əfsanə və rəvayətlər epos yaradıcılığının tərkib hiss əsidir. Dastanlar, nağıllar, əfsanə və rəvayət- l ər epik janrın tərkibinə daxildir. Ona görə ki, epos m ətn səviyyəsində dastan, nağıl, əfsanə, əsatir, rəvayət və s. epik janrlardan təşkil olunur. Mahir folklorşünas Sədnik müəllim çox düzgün göst ərir ki, əfsanə və rəvayətlər dastan- ların poetik quruluşuna daxil olur. Kollektiv yaradıcılıq məhsulu olan əfsanə və rəvayətlər şifahi xalq yaradıcılığının müstəqil və ən qədim janrlarıdır, tərbiyəvi mahiyyətlidir, oxucuya b ədii-estetik zövq və yüksək əxlaqi keyfiyyətlər aşılayır. İstedadlı folkorşünas, professor Sədnik Paşa s əmərəli axtarışlarına və faydalı tədqiqatlarına əsaslanaraq elmi-nəzəri fikrini düzgün şərh ed ərək yazır: “Əfsanə, əsatir və rəvayətlər arasında yaxınlıq tipoloji yox, genetik xarakterd ədir. Rəvayət daha çox real h əyat həqiqətlərinin təhkiyə formasın-
713
dakı bədii ifadəsidir. Rəvayətdə olmuş, baş vermiş həyat hadisələri yığcam şəkildə inkişaf edib b ədii ifadəsini real tapır. Lakin əhvalatlar inkişaf etdikcə təhkiyənin də keçid m ərhələləri dəyişir. Bu zaman o törəndiyi yerd ən özgə bir yerə, əraziyə keçir, nəyisə itirir v ə ya nə isə yeni bir əhvalat, hadisə ona əlavə olunur. Bütün bunlarla yanaşı, rəvayətlərdəki reallıq daha çox t arixi şəxsiyyətlərin həyatı və hünərləri il ə bağlı olduğu üçün bu və ya digər tərzdə özün əməxsusluğu qoruyub saxlayır”. Mahir pedaqoq, professor S ədnik Paşa Pirsultanlının bu müdrik kəlamı çoxillik elmi araşdırmalarının nəticəsidir. Aydındır ki, bu janr- ların poetik mahiyyətini ətraflı təhlil etmək və g ənc nəslə mənimsətmək müasir dövrün pedaqoji fikrin qarşısında qoyduğu zəruri problemlərdən biridir. Ona gör ə ki, bu janrları birləşdirən əsas meyar onların quruluşu, məzmun və ideyasıdır. Əfsanə, əsatir və rəvayətlər vahid epos sistemin
ə aiddir, vahid epos sisteminin müxtəlif s əviyyələrini təşkil edir. Rəvayət janrı tarixi şəxsiyyətlərlə daha çox əlaqədardır. Əfsanələr mahiyyət etibarilə əsatirlə çox yaxındır. Əsatirlər insanların təbiət və həyat hadis
ələrinə baxışını xəyali şəkildə əks etdirən 714
hekay ələrdir. Əsatir və əfsanələrin əsasını möcü- z əli hadisələr təşkil edir. Əfsanələr janr səviyyəsi cəhətdən əsatirlərin v ə rəvayətlərin arasında yerləşir. Azərbaycan folk lorşünaslığında, şifahi xalq ədəbiyyatında əfsanə, əsatir və rəvayətlərin öz yeri, dərin məz- munu,
əxlaqi mahiyyəti və tərbiyəvi təsiri vardır. S ədnik müəllim tədqiqat əsərlərində göstərir ki, Az ərbaycan əfsanə və rəvayətləri bəşəri- hümanist mahiyy ət daşıyır, insanpərvərlik, əmək- sev ərlik ideyalarına sadiqdir, milli Azərbaycan m ədəniyyətinin və dünya mədəniyyətinin faydalı incil əridir. Az ərbaycan eposu əfsanə və rəvayətlərlə bağlıdır. Dastanların poetik quruluşu əfsanə və r əvayətlərin quruluşu ilə əlaqəlidir. Dastan ən iri v ə çox faydalı epik janrdır. Dastan dərin məzmu- na, t ərbiyəvi mahiyyətə malikdir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı 1976-cı ildə “Nizami v ə folklor”, 1983-cü ildə “Nizami və xalq əfsanələri” adlı tədqiqat monoqrafiyalarını çap etdirib oxucuların mütaliəsinə vermişdir. Bu monoq
rafiyaları dövrü mətbuat yüksək qiymət- l əndirmişdir. Professor S ədnik müəllim bu monoqrafiyaları arxiv materialları, tarixi mənbələr, dahi Nizami G əncəvinin “Xəmsə”si, dərsliklər, tədqiqat mo- 715
noqra fiyaları, şifahi xalq ədəbiyyatı, ozan-aşıq yaradıcılığı materialları, rəsmi dövlət sənədləri əsasında yazmışdır. H əmin monoqrafiyalarda Nizami Gəncəvinin Az ərbaycan əsatir, əfsanə və rəvayətlərindən s əmərəli faydalandığı, poemalarında Azərbaycan folklo rundan, xalqın ictimai fikir tarixinin salnam əsi olan əfsanə, əsatir və rəvayətlərdən s əmərəli istifadə etdiyi mənbələr əsasında şərh olunur. Bu da oxucuya çox göz əl tərbiyəvi və estetik t əsir bağışlayır. “Nizami v ə xalq əfsanələri” haqqında faydalı t ədqiqat əsəri yazan Sədnik müəllim Nizami G əncəvinin yaradıcılığını yüksək qiymətləndirir v ə yazır: “Əfsanə, rəvayət və yazılı ədəbiyyat əlaqə- l ərinin öyrənilməsinə Nizami yaradıcılığı daha z əngin material verir. Azərbaycanda Nizaminin h əyat və yaradıcılığı ilə bağlı yer adları, kəndlər, qalalar, arxlar v ə bunlarla bağlı çoxlu əfsanə və r əvayətlər indi də mövcuddur. Bunlar Nizami G əncəvinin yaradıcılıq yolunun bir çox cəhət- l ərini aydınlaşdırmaq işində əhəmiyyətli rol oynayır” Folklorşünas, filologiya elmləri doktoru, professor S ədnik Paşa Pirsultanlının folklor- şünaslıq görüşləri çox zəngin və rəngarəngdir.
716
Onun folklor şünaslıq görüşlərinin zənginləş- m əsində “Azərbaycan türklərinin xalq əfsanələri” (2009) adlı dərslik mahiyyəti daşıyan, Azərbay- can Milli Elml ər Akademiyası Folklor İnstitutu Mifologiya şöbəsinin müdiri, professor Seyfəd- din Rzasoyun yüks ək qiymətləndirdiyi bu mo- noqrafiya əsas örnək olmuşdur. Folklorşünas alim, professor Sədnik müəllim bu monoqrafiyasında göstərir ki, Azərbaycan türkl ərinin əsatir və əfsanələri çox zəngin, q ərinələr, əsrlər boyunca uzun bir tarixə ma- likdir. Əfsanə əsatirdən məzmunu və ideya mahiyy
əti ilə fərqlənir. Tarixd
ən məlumdur ki, Azərbaycan türk- l ərinin əfsanələrinin öyrənilməsi bizim eradan əvvəl Heradotla başlanır. Heradot ilk dəfə “Astiaq” v ə “Tomris” əfsanələrini toplamışdır. Bunlar tarixi q əhrəmanlıq əfsanələridir. Yaxın və Orta Şərq folklorunda əfsanələr və r əvayətlər yüksək qiymətləndirilmiş və toplanıl- mışdır. Sədnik müəllim bu səmərəli işin Azər- baycanda mütl əq başlanılmasını və şərəfli şəkil- d ə həyata keçirilməsini rəsmi sənədlər əsasında göst ərmiş, həm də şəxsən özü bu məsuliyyətli işdə fədakar fəaliyyətini əsirgəməmiş və indi də əsirgəmir. 717
Folklorşünas, professor Sədnik müəllim prob- lemin şərhi və əhəmiyyəti haqqında dövrün t ələblərini çox real vurğulayır və yazır: “Tarixi r əvayətlərlə yanaşı, yerli toponimlərə bağlı rəvayətlər dil tarixini, ayrı-ayrı sözlərin lüğəvi mənasını öyrənməkdə toponimik rəva- y ətlər böyük əhəmiyyətə malikdir. Rəvayətlər g ələcəkdə xüsusi tədqiqat mövzusuna çevril- m əlidir. R əvayətlərin məziyyəti ondadır ki, tarixi şəxsiyyətlər haqqında xalqın qənaətlərini bədii şəkildə özündə ifadə edir. Əsatirlərin, əfsanələrin v ə rəvayətlərin toplanması, nəşri və araşdırılması bir folklorşünas kimi mənim taleyimə yazıl- mışdır”. Xoşbəxtlikdən Sədnik müəllim bu çox məsu- liyy
ətli və çətin işin icrasına başlamış, “Yaşayan əfsanələr” (1973), “Yurdumuzun əfsanələri” (1976), “Yanardağ əfsanələri” (1978), “Azər- baycan xalq əfsanələri” (1985), “Azərbaycan xalq söyl əmələri” (1992), “Xalqın söz mirvaril
əri” (1999), “Eldən-obadan eşitdiklərim” (2006), “Az ərbaycan türklərinin xalq əfsanələri” (2009), “Az ərbaycan türklərinin xalq rəvayətləri” (2011) adlı kitablarını nəşr etdirmişdir. Əməkdar mədəniyyət və qabaqcıl təhsil işçisi, professor S ədnik müəllimin “Azərbaycan türklə-
718
rinin xalq r əvayətləri” kitabındakı “Dünyanın yaran ması və müqəddəslər haqqında rəvayət- l ər”dən bir neçə rəvayətlərin şərhini vermək çox faydalı və əhəmiyyətlidir. “Musa v
ə ozan” rəvayətində deyilir ki, Allahla Musa peyğəmbərin arasında olan kəlam- ları bir ozanın oxuduğunu eşidən Musa pey- ğəmbər müqəddəs Tanrıya deyir: “Ozan bizim söhb əti nəzmə çəkmişdir”. Allah-təala deyir: “- Musa, bil v ə agah ol. Sənin məndən, m ənim də Ozandan gizli sirrimiz yoxdur”. “Allah v ə Musa” rəvayətində Allahın bu mü- q əddəs kəlamı verilir: “Peyğəmbər Allahın vəhy- l ərini düzgün yerinə yetirməli, varlını varlıdan, toxu acdan üstün tutmamalıdır”. Musa bu müq
əddəs kəlama əməl etmədiyinə görə Allah- t əala onun qonağı olmur. “Allahı tanıyanı od yandırmaz” rəvayətində Allahı tanıyan İbrahimxəlil ilə Saranı od yan- dırmır. Onların hər ikisini tonqala atırlar. Ancaq İbrahimxəlil düşən yerdə yaşıl çəmənlik yaranır, Saranın ayağı dəyən yerdən bulaq qaynayır. Onları tonqala atan Firon möcüzəyə heyran qalır v ə etdiyi riyakar, yaramaz əməllərdən utanıb peşiman olur. “Davud peyğəmbər” rəvayəti zəngin tərbiyəvi mahiyy ətlidir. Davud peyğəmbərlə Əminəxatuna 719
Allah-t əala on iki oğul verir. Səkkiz hörüklü Əminə xanım xeyirxah insan idi. Dərya kənarın- dakı güllü-çiçəkli evlərində xoşbəxt yaşayırdılar. Bir gün Şeytan Davud peyğəmbərlə Allahın arasına girir və deyir: “Ey Allah, məni də sən ya- ratmısan, amma mənə heç nə verməmisən. Dün- yada yaxşı nə varsa hamısını Davud peyğəmbərə vermis ən. On iki oğlu, gözəl ailəsi, yarı, qoyun sürüsü, at ilxısı, dəvə karvanı, nə lazımdırsa hər şeyi var. Ona görə o sənə şükür edir. Onun oğlanlarını əlindən al, gör sənə şükür edirmi?” Allah-t
əala Davud peyğəmbərin oğlanlarını əlindən alır. Amma peyğəmbər Allahdan dön- mür, h əmişə “Şükür Allaha” deyir. Şeytan Allaha deyir ki; “Onun evi v ə arvadı var”. Külək onun evini uçurur. Əminəxatun saçları ilə Davud pey- ğəmbəri kürəyinə bağlayır və bir düzəngaha çı- xa rır. Əminəxatun yaxın kəndlərdə paltar yuyur, xidm ətçi olur, bir tikə çörək qazanır, bununla dolanırlar. Əminəxatun səkkiz hörüyünün birini kəsib yoxsul kişiyə verir. Davud peyğəmbərlə Əminə- xatunun yaşı doxsan olmuşdur. Allah onlara köm ək edir, peyğəmbərə Süleyman adlı bir oğul verir, Davud peyğəmbər on doqquz, Əminəxatun on s
əkkiz yaşında olur. Oğlanları Süleyman 720
peyğəmbər üç yüz il ömür sürür. Ata və anası oğlanları Süleyman peyğəmbərlə fəxr edir. R əvayətin sonu bu müdrik kəlamla qurtarır: “Bu dünya g əlimli-gedimli dünyadır. Atalar deyib ki, Süleyman peyğəmbərə qalmayan dün- ya, heç kim ə qalmayacaq”. R əvayətin sonu oxucunun yaddaşına “Kitabı- D ədə Qorqud” dastanındakı “Gəlimli-gedimli dün ya, axırı ölümlü dünya” müdrik kəlamını salır. Buradan aydın olur ki, dastanların mənbəyi r əvayətlər olmuşdur. Ədəbiyyatın “ən yüksək növü”, “incəsənətin ta cı” eposdur, eposun lüğəti mənası söz, rəvayət dem əkdir. Eposların, “Kitabi-Dədə Qorqud” epo- sunun m əzmun, sujet və ideyasını dünyanı mifo- loji, sehrli v ə mübaliğəli hadisələr şərtləndirir. Dünya xalqlarının əsatir, əfsanə və rəvayətləri fikir v
ə düşüncənin ilk nümunələridir. Bu dövrl ərdə həyat şeir və nəsr kimi iki c əhətə ayrılmamışdır. Ona görə ki, xalqın tarixi yalnız rəvayətlər halında olmuş, dini təsəvvür- l ərdən ibarət yaranmışdı. Eposlarda h əyat geniş təsvir edilir, xalqın adət v ə ənənəsi bədii ifadəsini tapır. Eposların m əzmunu xalqların qəhrəmanlıq mübarizələrinin t əsviri və tərənnümüdür. 721
Az ərbaycan xalqının qəhrəmanlıq keçmişi “Kitabi-D ədə Qorqud” dastanında, XVI-XVII əsrlərin tarixi hadisələri “Koroğlu” dastanında b ədii ifadəsini tapmış, bu dastanın yaranmasına t əkan vermişdir. Hər iki dastan qiymətli sənət incisidir. Şifahi xalq ədəbiyyatının ən qədim janrla- rından biri olan əsatirləri ibtidai insanların təsəv- vürü yaratmış, təbiət hadisələri, səma cismləri əsatirlərdə bədii ifadəsini tapmışdır. Deməli, əsatirlər əsas “bəşəriyyətin uşaqlıq dövründə ya- ran mışdır”. Az ərbaycanda əsatir dövrünün təsviri bədii ifad əsini miflərdə, rəvayət, əfsanə, nağıl və xalq şeiri janrlarında tapmışdır. Buna görə də bədii yaradıcılıqla əsatir və əfsanələrdən səmərəli istifad ə olunur. M əlumdur ki, əsatir, əfsanə və rəvayətlər şifahi xalq ədəbiyyatının nadir inciləridir, dərin m əzmuna və təlim-tərbiyəvi mahiyyətə malikdir. Ədəbiyyat nəzəriyyəsindən məlumdur ki, əsatir əfsanəyə, əfsanə də rəvayətə oxşamır. İnkişaf prosesində bunların biri o birinə çevrilə bilir v
ə zənginləşir. Xalq şairi Səməd Vurğun (1906-1956) yazır ki: “Əfsanələrdə işıqla qaranlığın, xeyirlə şərin,
722
doğma ilə yadın, düzlüklə əyriliyin mübarizəsi verilir”. Az ərbaycan xalqının əfsanələrindən biri “As- tiaq” əfsanəsidir. Onun məzmunu Midiya hökm- darı Astiaq və onun qızı Mandanın fəaliyyətilə bağlıdır. Bundan sonra “Tomris” əfsanəsi onun davamı kimi yaradılmışdır. “Tomris” əfsanəsində Midiya hökmdarı Kir Şimali Azərbaycanı ələ keçirməkdən ötrü Tom- risl ə evlənmək istəyir. Zəngin mənəviyyatlı qa- dın Tomiris aldanmır, dinclik arzusu ilə yaşayır. Tomirisin qüvv əsi artır, qələbəsi göstərilir. Professor S ədnik müəllim göstərir ki, Azər- baycan
ədəbiyyatında əsatir, əfsanə, rəvayət və nağıldan çox istifadə olunmuşdur. Nizami Gən- c əvi ağız ədəbiyyatından istifadə etməyin ənə- n əsini yaratmışdır. Bundan sonra bu ənənə s əmərəli inkişaf etmişdir. Şifahi xalq ədəbiyyatında nağıl geniş yayılmış janrdır. Böyük rus tənqidçisi V.Q.Belinski yazır ki, “nağıllarda xalq üçün ümumi olan cəhət- onun dünyanı, kainatın sirlərini, anlayışı, cəmiy- y ətə baxışı, tarixi-milli xüsusiyyətləri, yaşayışı v ə adət-ənənəsi təsvir edilir, nağıl söyləyənin düşüncəsi, təəssüratı, hiss və duyğusu əsas alınır”. 723
Nağıllar məzmununa, ideyasına, ifadə və t əsvir vasitələrinin müxtəlifliyinə görə fərqlənir. Nağıllar heyvanlar haqqında, sehrli nağıllar, tarixi nağıllar, ailə-məişət nağılları və satirik nağıllar adlanır. Dastan şifahi xalq ədəbiyyatının böyük həcm- li olan formasıdır. Məzmun və təsvir olunan hadis
ələrə görə dastanlar qəhrəmanlıq və məhəb- b ət adlı iki yerə bölünür. Məhəbbət dastanlarında əsatir və əfsanələrdən istifadə olunur. “Kitabi-D ədə Qorqud” dastanında Bayandır xan, Qazan xan, Qaraca Çoban Oğuzların ləya- q ət və şərəfini qoruyur. “Koroğlu” dastanında Ç ənlibel vətənin nümunəsi kimi verilir. Bu dastanlarda v ətənpərvərlik, qəhrəmanlıq, müba- rizlik qüvv ətli bədii ifadəsini tapır. M əhəbbət dastanları ustadnamələrlə başlayır v ə duvaqnamələrlə tamamlanır. Sədaqət və sevgiy ə məhəbbət ətraflı bədii ifadəsini tapır. İctimai tərbiyənin qüvvətli vasitəsi olan ədə- biyyat z
əngin xəzinədir. Şifahi xalq ədəbiy- yatının tərkib hissəsi olan əfsanə, əsatir və r əvayətlərdə, həm də dastan və nağıllarda tərbi- y əvi mahiyyət qüvvətlidir. İnsanda qəm və fərəh, ağlamaq və gülmək əlaməti vardır. Ədəbiyyatda ciddi və tənqidi gülüşdən istifad ə edilir. Bu xüsusiyyətlər əfsanə, əsatir və 724
r əvayətlərə də aiddir. Ona görə ki, bunlar əslində b ədii əsərlərdir. Bu xüsusiyyətlərin ətraflı şərhini professor S ədnik müəllim tədqiqat əsərlərində ətraflı şərh etmiş, ümumiləşdirmiş və yekunlaş- dırmışdır. Filologiya elml əri doktoru, professor Sədnik Paşa Pirsultanlı tədqiqat əsərlərində təbiət hadis
ələri, təbiət qüvvələri, tarixi hadisələr və dini
əfsanələrin ətraflı şərhini verir, elmi-nəzəri v ə bədii-estetik xüsusiyyətlərini təhlil edir. C əfər Cabbarlının “Qız qalası”, Səməd Vurğunun “Qız qayası” poemalarının qəhrəmanı ikisi d
ə namuslu, zəngin mənəviyyatlı, ismətli qadınlardır. Bu azərbaycanlı qadınlar əməksevər, namuslu, t ələbkar, qayğıkeş, incə, lətif insan- lardır. Buna görə də sevilirlər və parlaq uğurlar qazanırlar. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı “Azərbay- can türkl ərinin xalq rəvayətləri” kitabında “Aşıq ədəbiyyatı rəvayətləri” mövzusunda yeddi rəva- y ət verir. “Apardı Sellər Saranı” rəvayətində göst ərilir ki, Soltanın qadını Gülnar ölür və qızı Saranı ona tapşırır. Sara Xançobanla evlənir. Yadelli bir şah doğma yurda basqın edir, Saranı almaq ist əyir. Bu çətin vaxtda Soltan Saranı çaya tullayır.
725
Zaman keçdikc ə obanın qızları bu mahnını dağlara tərəf uçan quşlara baxıb oxuyurdular:
Gedin deyin Xançobana, G əlməsin bu il Muğana. Muğan batıbdır al qana, Apardı sellər Saranı, Bir uca boylu balanı.
“Əsli-Kərəm” rəvayətində Qara Keşiş ifşa olunur, ona nifr ət yağdırılır. Ona görə ki, iki sevginin h əyat qurmasına imkan vermir, həm də Qara Keşiş qəbirlərin tən ortasında qaratikan kolu
əkir, qəbirlərin üstə bitən güllərin birl
əşməsinə mane olur. Bu r
əvayət dərin məzmunlu, parlaq ideyalı, t ərbiyəvi mahiyyətli bədii hekayə təsiri bağış- layır. Oxucu Qara Keşişə nifrət edir, onun sevginin düşməni olduğunu təsdiqləyir və ona nifr ət yağdırır. Mahir pedaqoq S ədnik müəllim “Xarın ölsün ay bülbül”, “Oxuyan sünbüll ər”, “Yəhya bəy Dil- q əm haqqında”, “Sulduzlu Bayram”, “Qaraca Çoba nın çətən evi” və “Uğuzun təəccübü” rəva- y ətlərinin nadir sənət incisi olduğunu və tərbi- y əvi mahiyyət daşıdığını, yüksək əxlaqi key-- fiyy ətlər aşıladığını düzgün və ətraflı şərh edir. 726
Az ərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında əfsa- n ələr, əsatirlər və rəvayətlər xüsusi əhəmiyyətə malik olmuş, bir sıra sənətkarların yaradı- cılıqlarına təkan vermişdir. Əsatirə görə guya dirilik suyu mövcuddur, onu iç
ən şəxs əbədi olaraq ölmür. Xalqın yaratdığı bu əfsanə hər dövrün başçılarını, sər- k ərdələrini düşündürmüş, onlar əbədi yaşamaq x əyalı ilə dirilik suyunu axtarmışlar. Xalq şairi Səməd Vurğun 1935-ci ildə yazdığı “Bulaq
əfsanəsi” poemasında oxucunu düşün- dür
ən bu problemdən bəhs etmişdir:
Ölüm...o mat əmin pərişan səsi, İnsanın ilk dərdi, ilk fəlsəfəsi, Açarsız, qapısız dəniz kimi lal, Üstünd
ə çırpınıb, döyünmüş xəyal... Onun d
əhşətini duyduğu zaman, Şaşırmış cəbhədə bəzən qəhrəman.
Xalq şairi Səməd Vurğun bundan sonra qədim Şamaxıda olan bir bulaqdan bəhs edir, bulağın suyunu iç ənin ölmədiyini göstərir. Xızır pey- ğəmbər həmin bulağın suyundan içir və qeyb olur. Guya Xızır peyğəmbər deyir ki, islamın dar gününd
ə gələcək və öz köməyini əsirgəməyə- c əkdir. 727
Xalq şairi Səməd Vurğun bu poemasında həm d ə “İsgəndər Kəbirin axtarışları”nı təsvir edir. Oxucu poemada hadis ələrin çox təsirli verildiyini v ə tərbiyəvi mahiyyət daşıdığını şüurlu dərk edir. Xalq şairi Səməd Vurğun 1936-cı ildə Mosk- vada Az
ərbaycan ədəbiyyatı və incəsənəti nüma- y əndələrinin konfransındakı çıxışında əfsanədən çox m əzmunlu, mənalı istifadə etmiş və demişdir: “Əziz yoldaşlar, bizdə olan əfsanəyə görə Az ərbaycanın Şamaxı rayonunda bir zaman əbədilik çeşməsi var imiş. Guya bu çeşmənin suyunu iç ən adam ölməzmiş. Xızır peyğəmbər bu çeşmənin suyundan içmiş, lakin bütün peyğəmbərlər kimi o dəxi xudp
əsənd olduğuna görə bu çeşməni başqa- larından gizlətmiş və bu rayondan uçub gedərək demişdir ki, islamın ağır günlərində yenə də qayıdacaqdır. Əsrlər keçmiş, azəri xalqı işğalçıların zülmü altında uzun zaman inləmiş, əfsanəvi yalançı isə qeyb olaraq g əlməmişdir. Bu əfsanəvi çeşmə h əmin rayondan keçən işğalçıların atlarının ayaqları altında tapdanıb itmişdir. Lakin
əməkçi bəşəriyyət məzlum aləmin h əqiqi xilaskarlarını, bütün dünya gəmisinin h əqiqi və sadiq kapitanları marksizm-leninizm 728
banil ərini öz arasından, öz qanı və südü ilə yetirmiş və yaratmışdır”. Xalq şairi Səməd Vurğunun bu dərin məz- munlu v ə ideyalı çıxışı istifadə etdiyi, səmərəli b əhrələndiyi əfsanənin maraqlı, ideyalı olduğunu t əsdiqləyir. Az ərbaycan türklərinin xalq əfsanələrindən “Tomris” əfsanəsi çox məzmunlu və maraqlıdır. “Astiaq” əfsanəsinin mabədi olan “Tomiris” əfsanəsində Kirin aqibəti və fəlakəti təsvir olunur. O, Şimali Azərbaycanı işğal etmək üçün bu ölk
ənin hökmdarı Tomrisi almaq istəyir. Tomris bu fırıldaqçını ifşa edir. Tomiris vətənin və xalqın taleyini müdafiə etməkdən ötəri öz balasını qurban verməkdən çəkinmir. Xalq şairi Səməd Vurğun XX əsrin düşmənlərini, xalqın və Vətənin cəlladlarını ifşa ed ərək deyir: C əllad! Mənim dilimdədir bayatılar, qoşmalar, De, onları heç duydumu sənin o daş ürəyin? H ər gəraylı pərdəsində min ananın qəlbi var... H ər şikəstəm övladıdır belə müqəddəs diləyin, De, onları heç duydumu sənin o daş ürəyin?
Bir varaqla tarixl əri, utan mənim qarşımda, Anam Tomiris k əsmədimi Keyxosrovun başını?
729
Ko roğlunun, Səttarxanın çələngi var başımda. N əsillərim qoymayacaq daş üstündə daşını, Anam Tomris k əsmədimi Keyxosrovun başını?
Az
ərbaycanın görkəmli sənətkarı C.Cabbarlı, S.Vurğun, M.Rahim və Mikayıl Müşfiq gözəl s ənət inciləri olan poemalarında Bakı ilə əlaqədar əfsanələrdən səmərəli istifadə etmiş, oxuculara ərməğan vermişdir. Folklorşünas Sədnik paşa Pirsultanlı rəva- y ətlər haqqında çox ciddi və səmərəli axtarışlar aparmış, dünyanın yaranması, daşlar, qayalar, yaylaq
lar, dağlar, qalalar, bulaqlar, göllər, çaylar, körpül
ər, quşlar, ağaclar, güllər, heyvanlar haq- qında rəvayətləri araşdırmış, toplamış, diqqətlə n əzərdən keçirmiş, redaktə etmiş və “Azərbaycan türkl ərinin xalq rəvayətləri” adlı kitabında toplamışdır. Əməkdar mədəniyyət işçisi, mahir pedaqoq S ədnik müəllim kitabın qeyri-bəşəri mövzular, toponimik r əvayətlər, “Nadir şah və digərləri ilə bağlı rəvayətlər”, “Nağılvari rəvayətlər”, “Astro- nomik r
əvayətlər” və “Müxtəlif mövzulu rəva- y ətlər” ilə zənginləşdirmiş, kitabın girişində bu r əvayətlərin şərhi haqqında faydalı elmi-nəzəri t əhlil vermiş, oxucunun rəvayətləri şüurlu dərk etm əsi üçün faydalı metodik yollar göstərmişdir. 730
“Com ərdi Qəssab və Həzrəti-Əli” rəvayətində G əncə şəhərində Comərdi Qəssabın Həzrəti- Əlini sevməsindən bəhs edilir. Bir gün Həzrət- Əli onun evinə qonaq gəlir, oğlu qonağa gözəl xidm ət edir. Gəncədə yəhudilərin padşahının oğlu xəstələnir. Münəccimlər padşaha deyirlər ki, s
ənin oğlun sağalmaq üçün yalnız Comərdi Q əssabın oğlunun qanı lazımdır. Padşah qoşunun böyüyünü Comərdi Qəssabın evin
ə göndərir. O, məsələni danışır. Comərdi Q əssab oğlunun başını kəsib qanını şüşəyə yığıb ona verir. Bu zaman H əzrət-Əli onun qonağı idi. Qonaqlara mane olmamaq üçün bu h ərəkəti edir. H əzrət-Əli qonaqlıq qurtarandan sonra deyir ki, m ən uşağı görməmiş getməyəcəyəm. Həzrət- Əli oğlanın otaqda başı kəsildiyini görür və onun başını bədəninə bitişdirir. Bu zaman uşaq durub qonağın ətəyindən yapışır. Həzrəti-Əli gələn həftə qonaq gələcəyi günü bildirir. Com ərdi Qəssab bütün hazırlığı görür, süfr ələri bəzənir. Həzrət-Əlinin yolunu gözl əyirlər. Bu vaxt bir dil ənçi gəlir, yoldaşım xəstədir, m ənə kömək edin deyib yalvarır. Comərdi Q əssab deyir ki, biz əziz qonağımızı gözləyirik. H əmin adam peşiman qayıdır. 731
Com ərdi Qəssab Həzrət-Əlini səslə çağırır. H əzrət-Əli uca səslə cavab verir: “Ey Comərdi Q əssab, mən gəlmişdim, sən heç nə vermədin”. Aydın olur ki, gələn dilənçi paltarında Həzrət-Əli olmuşdur. Com ərdi Qəssab və qonaqları çox peşiman olur. Com ərdi Qəssabın hərəkəti onu ifşa edir, çünki, qapısına gələn dilənçiyə kömək etmir. H əzrət-Əli onu sınaqdan keçirir. Əməkdar müəllim Sədnik Paşa Pirsultanlı h əqiqəti vurğulayır, ədalətin, xeyirxahlığın, qay- ğıkeşliyin, həqiqətin və insanlığın keşiyində durur, yüks ək əxlaqi keyfiyyətlərin müdafiəsini t ələb edir. Kitabdakı “Haça qaya” rəvayəti Tovuz rayo- nunun Şamlıq kənd sakini Əlinin qayaya qılınc vurması və qayanın iki hissəyə bölünməsi, Əlinin d ə keçib getməsi və “Cənab Əli Allahın adamı olduğu üçün həmin qayaya Hacıqaya deyilir. “Düldül
ayağı” rəvayətində Peyğəmbərimizin Seyf
əlidən keçəndə yel atının ayağının izinin orada qalmasına görə oraya yer ocağı deyilir. Dem əli, bura müqəddəs ocaqdır, ziyarət- gahdır. “Daşlar haqqında rəvayətlər” bölməsində “Əli p əncəsi”, “Əli daşı”, “Kotançı daşı”, “Daş qız”, “Oğlan qız daşı”, “Ayı və insan” rəvayətləri top- 732
lanmışdır. Bu rəvayətlərdə vətənə və xalqa m əhəbbətin şərhi verilir. “Qayalar haqqında rəvayətlər” mövzusunda iyirmi dörd r əvayət toplanmışdır. “Koroğlu qa- yası” və “Laçın qayası” adlı rəvayətlərdə vətən m əhəbbəti yaddaşlara həkk olunmuşdur. Tovuz rayonundakı Qalaboyun kəndinin yanındakı qa- ya da Koroğlunun şəkli var. “Laçın qayası” Ağdərə rayonunun Ortapəyə kəndində yerləşmiş qayanın adı Laçın qayasıdır. Keçmişdə qızıl quş balalayan bu qayanı Laçın qayası adlandırmışlar. İndi də ziyarətgahdır. Dünyanın hər yerindən, xüsusilə, Türk ölkələ- rind
ən buraya ziyarətə gəlirlər. Buradakı “Zeynəb qayası”, “Gəlin qaya”, “Sir li qaya”, “Yaslı qaya”, “Gəlin ölən” “Qanlı qaya”, “Maral qayası”, “Didvan”, “Kəndir qaya- ları”, “Molla qayası” adlı rəvayətlər məzmunlu v ə poetikdir: Əzizinəm daşa dönər, Bu yol çatar daşa dönər. Bala d ərdi çəkən ata, Yol üstünd ə daşa dönər.
Əzizim daşa dönər, Yol çatar daşa dönər.
733
D ərd çəkən yazıq ata, Ağlayar, daşa dönər.
“Qızıl qaya” rəvayətində Poladlı kənd sakini Əli bəyin qızı Tellini çoban Hilal sevir. Qız da onu sevir. Əli bəy bunu bilir və çoban Hilalı qovur. Hilal çöll ərə düşür, bir qayanın başında yaşamağa başlayır. Əli bəy qızını başqa oğlana vermək istəyir. Telli Hilal il ə görüşür və əl-ələ tutub qayanın başına qaçırlar. Hadisənin məzmunu xeyli də- yişir.
Bu hadis əni bilən Əli bəy qoşun toplayıb qayanı mühasirəyə alır və Hilalı güllə ilə öldürür. Telli bu d ərdə dözmür və deyir:
Əzizim qanlı qaya, Qanlı yer, qanlı qaya. Bu nec
ə zəmanədir, Yar ged
ə qanlı qaya?
Bu poetik misralar insanın taleyini həll edir, ona çox sarsıdıcı zərbə vurur. Bu da Tellinin m əhvinə təkan verir. Telli özünü qayadan atıb ölür. Həmin qayaya camaat o zamandan “Qanlı qaya” deyir. İndi də “Qanlı qaya” milyonlarla insanların tamaşa yeridir. 734
Folklorşünas, alim Sədnik Paşa Pirsultanlı qaya
əfsanələrinin şərhini tarixilik, elmilik və pedaqoji-metodik prinsipl ər əsasında təhlil edir, qadına, anaya, ana vətənə məhəbbəti ulu önd ərimiz Heydər Əliyevin müqəddəs azərbay- cançılıq ideyası ilə bağlı aşkarlayır, oxucuya yüks
ək əxlaqi keyfiyyətlər aşılayır və parlaq uğurlar qazanır. Görk əmli folklorşünas, əməkdar müəllim, filologiya elml əri doktoru, professor Sədnik Paşa Pirsultanlının əsərləri yalnız Azərbaycanda deyil, Amerika Birl əşmiş Ştatlarında, Almaniya, Hol- landiya, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkmənistan, Avstriya, İran, Türkiyə ölkələrinin dövrü mət- buatında dərc olunur, oxucuların mütaliəsinə verilir v ə müəllifə ümumxalq məhəbbəti qazan- dırır. Bu göst
ərilən tarixi məlumatlar yalnız Sədnik mü əllimə deyil, Azərbaycan ədəbiyyatına, mədə- niyy ətinə, xüsusilə şifahi xalq yaradıcılığına d ərin məhəbbətin bədii ifadəsidir. Az ərbaycan şifahi xalq yaradıcılığında əfsanələrin, əsatirlərin və rəvayətlərin ilk mahir toplayıcısı və tədqiqatçısı, professor Sədnik Paşa Pirsul tanlının şərəfli yaradıcılıq yolu Türkiyənin “D ədə Qorqud” ensiklopediyasında, Moskvanın “Günd əlik” ensiklopediyasında, Azərbaycanın 735
“Görk əmli elm və mədəniyyət” toplusunda ət- raflı şərhini tapır, ona parlaq uğurlar qazandırır. Əməkdar müəllim Sədnik Paşa Pirsultanlının z əngin mənəviyyatlı, səmimi, incə, ləyaqətli ömür- gün yoldaşı Səfurə xanım Pirsultanlı v ətənpərvər, əməksevər, istedadlı şair olmuş, “Seçilmiş şeirlər” kitabı nəşr edilib kütləvi oxuculara ərməğan verilmişdir. Həmin kitaba on s əhifə ön söz yazmışam, Səfurə xanımın fitri istedadlı şair olmasını, zəngin mənəviyyatlı, humanist, əməksevər və qayğıkeş, müdrik, erk
əktinətli qadın olmasını göstərmişəm. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı və Səfurə xanım Pirsultanlı altı ali təhsilli övlad, on üç n əvə, yeddi nəticə valideynidir. Görk əmli folklorşünas, filologiya elmləri doktoru, əməkdar müəllim, mahir pedaqoq, professor S ədnik Paşa Pirsultanlının şərəfli əmək f əaliyyəti və zəngin ədəbi-bədii yaradıcılığı ona d ərin hörmət, parlaq uğurlar qazandırır və yüzill ər boyu qazandıracaqdır, ona görə ki, fitri istedadlı sənətkar, əməksevər, vətənpərvər, əbədiyaşar tarixi şəxsiyyətdir, gözəl insandır.
Yüklə 2,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|