“Tasdiqlayman” O’quv ishlari bo’yicha prorektor prof. A. Soleev

IV. MA’RUZA MATERIALLARI
 
1-MAVZU: KASBIY KAMOLOT TUSHUNCHASI 
Reja: 
1.
Kasb tanlashga ta’sir etuvchi omillar (qiziqishlar, layoqat, qobiliyat) 
2.
Insonlarga yordam berish xizmatqilish burchi, kasbning sosial nufuzi). 
3.
Kasb tanlash asoslari. Psixologiya bo’limlarida o’qishdan kutilmalar. 
Kasbiy yo’l tushunchasi. 
4.
Qadriyatlar tizimida kasbiy faoliyat o’rni. 
1. Kasb tanlashga ta’sir etuvchi omillar (qiziqishlar, layoqat, qobiliyat) 
Jahon psixologiyasi fanining boy tajribasida amaliy psixologlar tayyorlash 
bo’yicha nazariy va amaliy ahamiyatga molik ijobiy, tatbiqiy ma’lumotlar muayyan 
darajada umumlashtirilgan. Yigirmanchi asrning 60-yillaridan boshlab AQSh, 
Angliya va boshqa shu kabi rivojlangan mamlakatlarda psixologik muammolarga 
juda katta e’tibor qaratila boshlandi. Hozirgi kunga kelib har bir sohada psixologlar 
jalb qilingan. Har bir sohada psixolog maslahatiga ehtiyoj sezilmoqda
1
.
Inson qalbini qanday tushunmoq kerak? Nima uchun insonlar turli xil 
qobiliyatlarga egalar? Rux nima va uning tabiati qanday? Bunday savollar insonlarni 
asrlar davomida qiynab kelgan ular o’zlarining savollariga javob topa boshlashgan.
Dunyoni o’rganishga bo’lgan qiziqish orta boshlagan va shu bilan birga 
insonnni bilishga bo’lgan qiziqish ham ortgan. Bu holatni o’rganish uchun albatta 
insonning holatlarini tahlil qilish talab qilinadi. ko’pgina olimlar insonning tarkibiy 
tuzilmasini tahlil qilishga katta e’tibor qaratganlar. Psixologiya fanida inson haqidagi 
nazariy qarashlar ham albatta mavjuddir.
Kasb tanlashga ta’sir qiluvchi omillarni tahlil qilishdan avval kasb 
tushunchasiga ta’rif berilishi kerak. 
Taniqli psixolog Ye.A.Klimov kasbning turli xil holatlarini tahlil qilib chiqqan: 
1
Myers D.G. Psychology.Ninth Edition. – Worth Publishers, 2010. – 910 p 3 б 

---

32 
1.
Kasb bu insonlarni ma’lum bir holatlaridagi bir xilligidir. To’g’ri turli xil 
kasb egalarining yashash sharoitlari turlicha bo’lishi mumkin. Hattoki bitta kasbda 
ham yashash darajasi turlicha bo’lishi mumkin. Bunda ularning oldiga qo’ygan 
maqsadlari ham muhim o’rin tutadi, biroq kasblaridagi boshlang’ich qadriyatlar bir 
biriga yaqin bo’ladi.
2.
Kasb insonlarning xatti –harakatlarini ajratadigan holatdir. Bunda psixolog 
mutaxassis sifatida o’zini qanday namoyon qilishi ko’zda tutilgan. Ma’lumki 
psixologiya sohasi xali ham o’rganilayotgan va qarimaydigan sohalardan biri 
hisoblanadi. Ularning usullari ham takomillashib bormoqda. 
3.
Shaxs xususiyatlarini aks ettiradigan kasb faoliyatidir. Biz ko’pgina 
holatlarda psixolog qandaydir xizmatlar ko’rsatishini sezib, uni o’zini 
shakllantirishda kerak ekanligini unutib qo’yamiz.
4.
Kasb bu tarixiy rivojlanuvchi tizim hisoblanadi. “professiya” so’zi 
lotinchadan olingan bo’lib barchani oldida gapirmoq so’zini beradi. Kasbning o’zi 
insonlarning yashash sharoitlariga qarab o’zgaradi. Asosan psixologiya kasbi 
mashhur bo’lgan shaxslarning hayoti bilan bog’liq holda amalga oshirilgan.
5.
Psixologiya kasbi reallikdir, bu subyektning o’zini shakllanish imkoniyatini 
yaratadi. Demak psixologiya kasbida insonlarning xatti-harakati orqali xulosaga 
kelishi mumkindir. Bunda yo’riqnomalar ish bermasligi mumkin. Psixologiya 
sohasida insonlarga yordam berish holati eng ustun jihatlardan biri bo’lib 
hisoblanadi
2
. Kasb tushunchasidan tashqari yana bir nom mavjud bu mutaxassislik 
hisoblanadi. Masalan psixologiya sohasi ijtimoiy psixologiya mutaxassisligi bo’lishi 
mumkin. Umuman olganda kasb o’z ichiga quyidagi tavsiflarni kiritadi:
1.
Bu mehnatning chegaralangan ko’rinishi bo’lib, psixolog uchun boshqa 
mutaxassislar bilan hamkorlik qilish maqsadga muvofiqdir. 
2.
Bu kasb doimiy maxsus tayyorgarlikni talab qiladigan holat bo’lib, bunda 
mutaxassislar doimiy tarzda malakalarini oshirishlari talab qilinadi. 
2
Myers D.G. Psychology.Ninth Edition. – Worth Publishers, 2010. – 910 p 10б 

---

33 
3.
Bu ma’lum bir maqtovlar, taqdirlash usullari kerak bo’lgan kasblardan biri 
hisoblanadi. 
4.
Jamiyat uchun foydali bo’lgan kasblardan biri hisoblanadi.
5.
Bu kasb insonlarga ma’lum bir statusni berishi mumkin.
Hammaga ma’lumki, ko’pgina insonlar o’zlarini yaxshi psixolog deb 
hisoblashadi, ularning bu fikrga kelganliklariga sabab ular insonlar bilan muloqot 
qilishadi, boshqalarga xamdard bo’la olishadi. Hayotiy psixologiya insonlarning 
xayotida kerak bo’lgan sohalardan biri hisoblanadi, xattoki haqiqiy psixologlar ham 
bir necha bor hayotiy psixologiyaga murojaat qilishadi. Biroq mutaxassislar ilmiy va 
hayotiy psixologiyani bir biridan ajratishadi. Yu.B.Gippenreyter ular orasidagi 5 ta 
farqni ko’rsatgan: 
1.
Hayotiy bilimlar amaliy bo’lib, ma’lum bir aniq hayotiy vaziyatlar bilan 
bog’liqdir, bu insonlarning xatti- harakatlariga tayangan holda amalga oshiriladi.
2.
Xayotiy bilimlar intuitiv xarakterga egadir, psixologiya sohasida esa psixik 
ko’rinishlarning nazariy jihatdan tahliliga asosiy e’tibor qaratiladi, bu holatlar esa 
ularni yaxshi tushunish imkoniyatini yaratadi. 
3.
Hayotiy bilimlar juda cheklangan variantlarda beriladi, ilmiy bilimlar esa 
maxsus yig’ilgan tajribalar tizimi orqali uzatiladi. 
4.
Hayotiy psixologiyada olingan bilimlar kuzatish usuli orqali amalga 
oshiriladi, bunda inson o’z tajribasidan kelib chiqqan holda maslaxatlar berishi 
mumkin. Ilmiy psixologiyada esa olingan bilimlar maxsus tadqiqotlar o’tkazish 
yordamida aniqlanadi, bunda ilmiy tafakkur idrok usullaridan juda keng 
foydalaniladi.
5.
Ilmiy psixologiya ma’lumotlarning boyligi, rang barangligi bilan xayotiy 
psixologiyadan tafovutlanadi. Hayotiy psixologiyada bu holatlar yaqqolroq namoyon 
qilinmasligi mumkin. Ilmiy bilimlarning umumiy xarakteristikasi uning tizimli va 
tartibli ekanligidadir. Bu esa mutaxassis psixolog uchun bilimlarini kengaytirish 
imkoniyatini yaratadi.

---

34