Tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti

 
 
25. Yuridik fakt nima?
Yuridik faktlar – o‘ziga xos hayotiy holatlar bo‘lib, qonun va huquqiy 
normalar ularni yuridik oqibatlarning vujudga kelishi o‘zgarishi yoki bekor 
qilinishi bilan bog‘laydi. 
Har bir yurist amaliy faoliyatining asosiy vazifalaridan biri yuridik faktlarni 
aniqlash va tasdiqlashdir. Yuridik faktlarsiz qonunlarni to‘g‘ri qo‘llash, fuqarolar 
va tashkilotlarning huquqlarini himoya qilish, nizolarni hal etish, qonunbuzarlik 
sodir etgan shaxslarni javobgarlikka tortish mumkin emas. 
Yuridik faktlarni hodisalar va harakatlarga bo‘lish mumkin. 
Hodisalar insonning hohish-irodasiga bog‘liq bo‘lmagan holda vujudga keladi. 
Masalan, tabiiy ofatlar, bolaning tug‘ilishi, insonning vafot etishi, muddatning 
o‘tishi va h.k. Aytaylik, insonning vafot etishi merosning ochilishini vujudga 
keltiradi hamda huquqiy layoqatni tugatadi. Mol-mulkning nobud bo‘lishiga olib 
keladigan, yong‘in, suv toshqini – mol-mulk sug‘urta qilingan bo‘lsa – sug‘urta 
pulini to‘lash uchun asos bo‘ladi. 
Harakatlar insonning hohish - irodasi asosida vujudga keladigan normalarga 
amal qilish munosabatiga ko‘ra, huquqiy va huquqqa zid harakatlarga bo‘linadi 
(bitim, shartnoma, zarar yetkazish, ma'muriy hujjat chiqarish, kashfiyot yaratish). 
 
26. Huquqbuzarlik nima? 
Huquqbuzarlik – jamiyat uchun xavfli bo‘lgan qilmish (harakat yoki 
harakatsizlik). Bunday qilish qonun bilan muhofaza qilinadigan ijtimoiy 
munosabatlarga zarar yetkazishi yoki zarar yetkazish xavfini tug‘dirishi mumkin. 
Huquqbuzarlikning asosiy belgilari quyidagilardan iborat: 
1) ijtimoiy xavflilik; 
2) huquqqa zidlik; 
3) ayblilik; 
4) jazolanish. 
Ijtimoiy xavflilik shuki, bunda huquqbuzarlik jamiyatning qadriyatlariga 
tajovuz qiladi, xususiy va ijtimoiy manfaatlarni poymol etadi. Huquqbuzarlikning 
zararliligi yoki xavfliligi shundan iboratki, u jamiyat hayotining maromiga salbiy 
ta'sir etadi. 
Huquqqa zidlik deganda, harakat qilish oqibatida qonunning, muayyan 
huquqiy normaning buzilishi tushinilmog‘i lozim. Ya'ni, huquqbuzar qonunda yoki 
huquq normasida belgilab qo‘yilgan ta'qiqni buzadi. 

---

18 
Ayblilik – bunda, huquq normasini yuridik javobgarlikni zimmasiga olishga 
qodir bo‘lgan shaxs buzadi va shaxs bu harakatni qasddan yoki ehtiyotsizlik 
oqibatida sodir etadi. 
Ayb – shaxsning huquqqa xilof ravishda sodir etgan harakatiga va uning 
zararli oqibatlariga ruhiy munosabati. 
Jazolanish – bu huquqbuzarlik sodir etgan shaxsning vakolatli davlat organi 
tomonidan javobgarlikka tortilishini bildiradi. 
Huquqbuzarliklar qonunchilikning qaysi sohasiga tegishliligiga qarab bir qancha 
turlarga bo‘linadi: 
1) fuqarolik – huqukiy (majburiyatni bajarmaslik, moddiy zarar keltirish); 
2) ma'muriy (mayda bezorilik, yo‘llarda harakatlanish qoidalarini buzish va h.k.) 
3) intizomiy (ishga kelmaslik, kech kelish); 
4) jinoiy, ya'ni jinoyatlar (odam o‘ldirish, o‘g‘rilik). 
Huquqbuzarlikning turiga qarab davlat majburlov choralari ham o‘zgarib 
turadi. Ularning eng og‘irlari jinoyat sodir etilganda qo‘llaniladi.