TƏBİƏt elmləRİ VƏ Tİbb seriyasi series of natural sciences and mediCİNE

Türkeş  çökəkliyi.  Bu  çökəklik  Badamlı  çökəkliyi  ilə  yanaşı  yerləşir.  Maili  düzənliyi 
xatırladır.  Mütləq  yüksəkliyi  1400  m,    şərqdə  isə  1100  metrdir.    Ərazi  allüvial  -prolüvial 
çöküntülərdən  ibarətdir.  Tez-tez  gələn  sellər  ərazidə  yeni  çöküntü  qatı  yaradır.  Parçalanma  zəif 
gedibdir. 
Torpaqları  açıq  şabalıdı  dağ  torpaqlarıdır.  Təbii  bitki  örtüyü  içərisində  yovşan,  kəklikotu,    nanə,  
gəvən,   karvanqıran,  taxılkimilər  üstünlük  təşkil  edir.  Əsasən otlaq  kimi  istifadə  edilir. 
Tirkeş  çökəkliyində  Tirkeş  və  Sələsüz  kəndləri  yerləşir.  Vaxtilə  əkinçiliyə  yararlı  torpaqlardan  
dəmyə  əkinçilikdə  istifadə  edilirdi.  Suvarma  sisteminin  yaradılması  ərazini  suvarma  suyu  ilə  təmin 
etdiyindən  tütünçülük  və  meyvəçilik  inkişaf  etdirilmişdir.  Sələsüz  kəndinin  110  ha,  Tirkeş  kəndinin 
isə  162  ha  əkin  sahəsi  mövcuddur.  «Vayxır  dəryaçası»  istifadəyə  verildikdən  sonra  əkin  sahələrinin 
bir  qisminin  suya  olan  tələbatı  təmin  edilmişdir.  Yeni  qurğular  yaradılarsa  əkinə  yararlı  torpaq 
sahəlrini  artırmaq  olar.  Torpaq  islahatı  aparıldıqdan  sonra  yem  bitkilərinin  əkini  sürətlənmişdir. 
Çökəklikdə  olan  əkin  sahələrinin  tam  istifadəsi  üçün  «quru  arx»  suvarma    sistemi  bərpa  olunmalı  və 
yeni  nasos  stansiyaları  yaradılmalıdır.  Bu  sistem  bərpa  edildikdən  sonra  1200-1500  ha  torpaq 
sahəsinin  su təminatı  yaxşılaşmış  olar  (4 səh.  31). 
  
Şahbuz  çökəkliyi.  Bu  erozion-tektonik  çökəklik  1200-1300  m  mütləq  yüksəklikdə  yerləşir. 
Çökəklik  IV  dövr  çöküntüləri  ilə  örtülüdür.  Yarğan  və  dərələrdə  orta  eosenin  vulkanogen  -  çökmə 
suxurları  üzə  çıxıbdır.   
Çökəkliyin  mərkəzindən  Naxçıvançay  keçir.  Çayın  sağ  sahilində  çay  terrasları  aydın  görünür. 
Onların  hündürlüyü    6-10  metrə  çatır.  Daha  hündür  sahələrdə  isə  terras  qalıqları  nəzərə  çarpır.    Bu 
terras  qalıqları  çay yatağından  30-40 m hündürlükdə  yerləşir.   
Çökəklik  orta  dərəcədə  parçalanbdır.  Ərazidə  açıq  şabalıdı  torpaqlar  yayılıbdır.  Bitki  örtüyü  keçid 
yovşanlı  -  friqanoidlərdən  ibarət  olub  yovşan,  müxtəlif  növ  gəvən,  kəklikotu,  taxılkimilər,  qərənfil, 
efirli  bitkilər,  südləyən,  itburnu  və  s.  yayılıbdır  (1  səh.  119).  Çökəklikdə  əsasən  üzümçülük,  tütün, 
taxıl,  yem  bitkiləri  becərilir.  Təsərrüfatlarda  götürülən  məhsula  görə  üzümçülük  fərqlənir.  Ona 
görədə  üzümçülüyün  inkişaf  etdirilməsi  daha sərfəlidir. 
Son  illər  Naxçıvançayın  sağ  sahilində  terraslarda  ərik  bağları  salınmışdır.  Rayon  bundan  xeyli  gəlir 
əldə  etmişdir.  Ancaq  torpaq  islahatı  keçirildiyi  müddətdə  bu  bağlar  diqqət  mərkəzindən  kənarda 
qaldığından  suvarılma  aparılmamış  və  ağacların  əksəriyyəti  qurumuşdur.  Bu  ərik  bağları  bərpa 
edilməli  və  təcrübədən  istifadə  edilərək  yeniləri  salınmalıdır.Burada  yamaclarən  əksəriyyətindən 
bağçılıqda  istifadə  edilə  bilər.  Problem  dağ  yamaclarında  suvarma  suyunun  olmamasıdır.   
Şahbuz  rayonunda  olan  1613  ha  suvarılan  torpaq  sahəsinin  əksəriyyəti  bu  çökəklikdə  yerləşir.    Bu 
çökəklikdə  12  ha  tütün,  841  ha  dənli  bitkilər,  134  ha  yem  bitkisi,  179  ha  çoxillik  bitki  əkini  sahəsi 
var (4 səh.32).  
Gal  çökəkliyi.  Bu  çökəkliyin  təbii  xüsusiyyətləri  Şahbuz  çökəkliyinin  xüsusiyyətlərinə 
oxşardır.  Erozion-tektonik  mənşəli  bu  çökəklik  üçbuçaq  formalı  olub  şimal-qərbdə  ensiz,  cənub-
şərqdə  isə  enlidir.  İlanlı  dağdan  başlayıb  şimal-şərqdə  antiklinal  tirə  ilə,  cənub  və  cənub-şərqdə  isə 
kuestlərlə  sərhədlənir.  Toğluca  tirəsi  (1200  m)  Gal  çökəkliyinin  mərkəzində  kümbəzvari  formada 
yüksəlir.   
Paradaş  çökəkliyi.  Dəniz  səviyyəsindən  1200-1400  m  hündürlükdə  yerləşən  bu  düzənlik 
quru  dərələrlə  parçalanıbdır.  Ərazidə  açıq  şabalıdı  torpaqlar  yayılıbdır.  Su  təminatı  yaxşı 
olduğundan  əksəriyyət  hissəsi  şumlanıbdır.   
Təbii  bitkilərdən  yovşan,  taxılkimilər,  efemer  bitkilər,  dəvə    tikanı,  sirkan,  kəvər,  qanqal  və  s. 
yayılıbdır.  Çay  yataqlarında  sel  çöküntüləri  üzərində  dəvəqırana  nadir  hallarda  isə  yulğuna  rast 
gəlinir. 

- 98 - 
Düzənliyin  oturaq-düzənlik  hissələrində  taxıl  əkilir.  Üzümlüklər  nisbətən  az  sahə  tutur.  Çökəkliyin 
qalan  hissələrindən  otlaq  kimi  istifadə  edilir.  Su  təminatını  yaxşılaşdırmaqla  əkin  sahələrini 
artırmaq  olar  (4 səh.  33). 
Əbrəqunis  çökəkliyi.  Çökəkliyin  mərkəzindən  Əlincəçay  keçir.  Ərazi  allüvial  və  qismən  də 
sel  çöküntüləri  ilə  örtülüdür.  Çay  sahillərində  subasarlar  inkişaf  edibdir.  Çay  boyunca  allüvial 
torpaqlar,  qalan  sahələrdə  isə  şabalıdı  torpaqlar  yayılıbdır.  Ərazinin  maillik  dərcəsi  az  olduğundan 
əkinçilikdə  istifadə  edilir  (1 səh.  123). 
Əlinjəçay  boyunca  tuqay  meşələri  subasarlarda  söyüd,  yulğun,  xatınbarmağı  kolluqları  yayılıbdır. 
Söyüd  kolluqları  Ləkətağ  kəndinə  qədər  uzanrı.  Haliyədə  taxıl,  tütün  əkini  öz  yerini  yem  bitkiləri 
əkininə  verir.   
Ərəzin  çökəkliyi.  Çökəkliyin  torpaq-bitki  örtüyü  qonşu  Əbrəqunis  çökəkliyi  ilə  eynidir.  Bu 
çökəklikdə  üzümçülük  inkişaf  etdirilir.  Qonşu  çökəklikdən  fərqli  olaraq  bu  çökəkliyin  su  təminatı 
pisdir.  Ərazinin  su  təminatını  yaxşılaşdırmaq  üçün  Əlinjəçay  üzərində  hidrotexniki  qurğu 
yaradılmalıdır.  Belə  bir  tədbir  həyata  keçirilərsə  5000  ha  torpaq  sahəsinin  su  təminatı  yaxşılaşar, 
1500 ha torpaq sahəsi  isə  əkinçiliyin  ixtiyarına  verilmiş  olar.   
Ərazinin  təbii  bitkiləri  hündür  sahələrdə  və  quru  dərələrin  yamajlarında  qalmışdır.  Təbii  yem  bazası 
və əkinçilik  əsasında  heyvandarlığın  sürətli  inkişafı  üçün  təbii  şərait  mövcuddur.   
 
Nəticə 
 
Naxçıvan  MR  ərazisi  nəinki  su  qıtlığı,  hətta  torpaq  qıtlığı  regionunda  yerləşir.  Əhalinin  təbii 
artımının  cox  olması  adambaşına  düşən  topraq  sahələrinin  ilbə-il  azalmasına  səbəb  olur.  Torpaq 
islahatının  həyata  keçirldiyi  bir  neçə  il  ərzində  ərazisidə  kənd  təsərrüfatı  sürətlə  inkişaf  etmiş, 
məhsil  bolluğu,  xüsusən  taxıl  bolluğu  yarandı.  Həmin  dövrdə  k\t-nın  sürətli  imkişafının  bir  sıra 
obyektiv  və  subyektiv  səbəbləri  var  idi.  Bu  səbəblərdən  biri  iş  yerləri  olmadığından  ,  hətta  şəhər 
əhalisi  kənd  yerlərindən  torpaqları  icarəyə  götürüb  məhsul  istehsalına  qoşuldular.  Respublikamızda 
sosial-iqtisadi  inkişafın  sürətlənməsi  yeni-yeni  iş  yerlərinin  açılması  məhsuldar  qüvvələrin  şəhər 
məskənlərinə  miqrasiyasına  səbəb  oldu.  Çünki,  sənaye  müəssisələrindən  gələn  gəlir  k\t-dan  gələn 
gəlirdən  bir  neçə  dəfə  coxluq  təşkil  edirdi.  Bu  prosesin  sürətlənməsi  torpaqların  istehsal 
dövrüyyəsindən  çıxmasına,  örüş  –otlaq  sahələrinə  çevrilməsinə  səbəb olmuşdur. 
Bu  gün  icra  mülkiyyətinə  verilmiş  torpaqların  birləşdirilməs,  onların  iri  təsərrüfatlar  halında 
birləşdirilməsi  zərurəti  yaranmışdır.  Belə  təsərrüfatlar  dövlət  nəzarətində  olarsa  yeni  aqrotexniki 
qaydalar-  yaşıl  inqilab  tətbiq  etməklə  neftdən  asılı  olmayan  təsərrüfat  sistemi  yaratmaq  olar. 
Naxçıvan  MR  ərazisində  torpaqlardan  istifadənin  yaxşılaşdırılması  üçün  ilk  növbədə  su  problem 
həll  edilməlidir. 
                                                   
ƏDƏBİYYAT 
 
1. Babayev  S. Y. Naxçıvan  Muxtar  Respublikasının  fiziki  coğrafiyası.  Bakı-  1999 
2.Алиев Г.А., Зейналов А.К. Почвы Нахичеванской АССР. Баку  - 1988 
3.  N.Q.Aslanov  “Torpaqların  meliorasiyası”   Bakı.  2004 
4 .  Ə.M. Həsənov.   Naxçıvan  MR-in  təbii  sərvətləri  və onlardan  istifadə  yolları 
Bakı-2001 
5.  Quliyev    Ə.,    Həsənov  Ə.M.,(2012),  Bazar    iqtisadiyyati    şəraitində    Naxçivan    MR-də    torpaq 
ehtiyatlarindan    səmərəli    istifadə.  Azərbaycan  torpaqşünaslıq  elminin  görkəmli  nümayəndəsi,  kənd 
təsərrüfatı  elmləri  doktoru,    prof.  M.  R.  Abduyevin  (www.abduyev.info)  85  illik  yubileyinə  həsr 
olunmuş      “Azərbaycan  torpaqları:  genezis,  coğrafiya,  meliorasiya,  səmərəli  istifadə  və  ekologiya”    
mövzusunda  beynəlxalq  konfrans  materialları  . Bakı,  2012.s.445-448.  
6.Quliyev    Ə.,    Həsənov  Ə.M.,  (2012),  Arazboyu  və  dağətəyi  torpaqlarinin  еkomеliorativ 
qiymətləndirilməsinin  əsas  prinsipləri.  Azərbaycan  torpaqşünaslıq  elminin  görkəmli  nümayəndəsi, 
kənd  təsərrüfatı  elmləri  doktoru,    professor  M.R.  Abduyevin  (www.  abduyev.info)  85  illik 
yubileyinə  həsr  olunmuş      “Azərbaycan  torpaqları:  genezis,  coğrafiya,  meliorasiya,  səmərəli  istifadə 
və ekologiya”     mövzusunda  beynəlxalq  konfrans  materialları  . Bakı,  2012. S.453-455. 

- 99 - 
7.Quliyev  Ə.G.,  Naxçıvn  MR  Arazboyu  və  dağətəyi  torpaqlarının  ekoetik  problemləri  və  onlardan 
səmərəli  istifadə  yolları.  Torpaqşünaslıq  və  Aqrokimya  institutu  əsərlər  toplusu,  XVII  cild,    Bakı, 
2007 səh.203-205. 
8.  Quliyev  Ə.  G.,  Həsənov  Ə.M.,(2011).  Naxçıvan  MR-in  torpaq  ehtiyyatlarından  səmərəli  istifadə 
yolları.Torpaqşünaslıq  vəAqrokimya  institunun  əsərləri.  XX cild,  2011, səh.301-305. 
 
 
ABSTRACT 
                                                                                                             A.Guliyev,   A. Hasanov 
Economic  and geographical  assessment of using  intermountain  depressions  
               in the agriculture  in  Nakhchivan  Autonomic  Republic 
 
In the  article  it  is noted  that  ecomeliorativ  and ecogeography  evaluation  have  been 
conducted  for using 
the  land.  But  the  positive  factors  that  leat  to use of land  and the  negative  factors  that  impeding 
haven  t been assessed. 
 
In the  article  it  is noted  the  theoretical  bases of the  evaluation  of  these  factors.  Intermountain 
depressions  land  and their  economic  and geographical  evaluation  have  been conducted. 
 
РЕЗЮМЕ 
А. Кулиев, А.Гасанов 
Экономико-географическая оценка использования межгорных впадин 
Нахчыванской АР  в сельском хозяйстве                                                                                                            
В статье говорится о том, что для пользования этими землями производят их 
экомелиоративную, экогеографическую  и другие оценки. Но не оцениваются  создающие для 
использования землями положительные и создающие  трудности отрицательные факторы. 
В статье эти факторы  опубликованы, проведена  економико-географическая  оценка 
использования земель межгорных впадин. 
 
 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  28  aprel  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  № 09) 
         Məqaləni  çapa təqdim  etdi:  Coğrafiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 
N.Bababəyli 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

- 100 - 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 3 (68) 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 3 (68) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 3 (68) 
 
SƏXAVƏT  SALAHOV 
[e-mail] 
Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi  Milli  Geoloji Kəşfiyyat Xidməti 
Kompleks Hidrogeologiya  və Mühəndis Geologiyası Ekspedisiyası 
UOT:911.2 
 
ORTA KÜR ÇÖKƏKLİYİNDƏ  TERMAL SULARIN  PERSPEKTİVLİYİ 
 
 
Açar  sözlər:  Çökəklik, yod, balneoloji, tərkib, perspektiv , termal, kompleks, struktur, 
göstərici, ehtiyat. 
 
 
Termal  sular  respublikamızda  bu  3  kriteriya  əsasında  istifadəyə  yararlı  hesab  oluna  bilər. 
Əlbəttə ki, burada digər amillər  də (relyef, ekzogen, texnogen və s.) nəzərə alınmalıdır. 
Respublikamızda  regionların  iqtisadi  inkişaf  proqramı  çərçivəsində  termal  suların 
enerjisindən  istifadə  daha  zəruridir.  Müasir  intrastrukturu  tənzimləyə  biləcək  tükənməz  enerji 
potensialı  resusrları  ekoloji  baxımdan  daha  rentabelli  hesab  olunmalı,  bu  sahəyə  diqqət 
artırılmalıdır.  Bu  baxımdan  alternativ  enerji  potensialı  hesabına  yeni yaradılacaq unikal resurslar 
haqqında  dövlət  proqramına  əsaslanaraq  tədqiqat  rayonunda  termal  suların axtarışı  və kəşfiyyatı 
işlərinin  genişləndirilməsi  vacibdir. 
  Tədqiqat  rayonu  ərazisində  termal  sular  geniş  yayılmışdır.  Yüksək  su  sərfi,  müxtəlif 
kimyəvi  və  qaz  tərkibi,  habelə  əlverişli  coğrafi  mövqeyinə  görə  xalq  təsərrüfatının  müxtəlif 
sahələrində  yararlı  hesab  olunan  termal  sular    həm  də  müalicəvi  məqsədlər  üçün 
əhəmiyyətlidir(1,3). 
 
Orta  Kür  çökəkliyində  termal  sular  müxtəlif  vaxtlarda  Mezokaynozoy  çöküntülərində 
axtarış-kəşfiyyat  və  təcrübi  sınaq  işləri  ilə  öyrənilmişdir.  Bu  baxımdan  alternativ  enerji  mənbələri 
haqqında  Dövlət  proqramına  uyğun  olaraq  hidrotermal  resurslardan  səmərəli  istifadə  edərək  xalq 
təsərrüfatının  inkişafını  bu istiqamətə  yönəltmək  vacibdir. 
  
 Termal  suların  perspektivliyinin  qiymətləndirilməsi  zamanı  ilkin  parametr  kimi  temperatur 
göstəricisi  əsas götürülür. 
  Digər  bölgələrdə  də  termal  suların  əsas  göstəriciləri  nəzərə  alınmış,  müvəqqəti  və  daimi 
kondisiya  əsaslandırmaları  tərtib  olunmuşdur.  Texniki  iqtisadi  əsaslandırmalar  zamanı  termal 
suların  keyfiyyəti  və  kəmiyyəti  nəzərə  alınmış,  proqnoz  və  istismar  ehtiyatların  hesablanması  üçün 
ayrı-ayrı  su yığıcılarda  təbii  iqlim  şəraiti  seçilmişdir.      
 
Tədqiqat  rayonu  ərazisində  inkişaf  tapmış  termal  sular  dağətəyi  və  dağarası  artezian 
hövzələrində,  həmçinin  dağqırışıq  zonalarında  çat-damar  tipli  yataqlar  şəklindədir.  Küryanı  bölgədə 
termal  su  yataqları  geoloji  quruluşuna  görə  bir  sıra  pozulmalarla  səciyyələnir  və  müxtəlif  tektonik 
bloklara  bölünürlər.  Bu  blokların  hidrogeoloji  xüsusiyyətləri  ayrı-ayrı  sahələr  üzrə  öyrənilmişdir(2).         
Tədqiqat  sahəsində  ayrı-ayrı  strukturlarda  termal  sular  perspektivlidir  və  yer  səthində  yüksək 
temperatur  göstəriciləri  ilə  xarakterizə  olunur.  Yüksək  termik  kriteriyalara  təsir  göstərən  əsas 
parametrlər  sırasına  dərinlik  qırılmaları  da  daxildir.  Kür  bölgəsində  termal  suların  əmələ  gəlməsi  və 
formalaşması  əsasən  məsaməli-çat  tipli  hesab  olunur  və  litoloji  tərkibinə  görə  müxtəlif  fasial 
xarakterlidir.  Ona  görə  termal  suların  perspektivliyini  qiymətləndirərkən  mürəkkəb  şəraitə  malik  bu 
bölgədə  bütün  faktiki  materialların  korrelyasiyası  aparılmış,  lokal  və  regional  strukturlarda 
perspektivlik  qiymətləndirilmişdir.   
Termal  suların  perspektivliyini  qiymətləndirərkən  2  cür  ehtiyyatlar  :ekzogen  və  endogen 
suların  müxtəlif  horizontların  məsamələrində  və  çatlarında  yığılan,  bir-birilə  hidravliki  əlaqədə  olan 
termal 
sular 
nəzərə 
alınmışdır. 
Belə 
ehtiyyatlar 
respublikamızın 
müxtəlif 
regionlarında 
Mezokaynozoy  çöküntülərində   qiymətləndirilmişdir.                                                                                                                                            

- 101 - 
Təbii  ehtiyyatlar  laylara  vurulan  və  ya  ayrı-ayrı  laylardan  süzülən  sular  hesabına  əmələ  gəlir 
ki, bunlar  da tarazlaşmış  və  tarazlaşmamış  hidravlik  şəraitlə  xarakterizə  olunurlar. 
İrimiqyaslı  kompleks  geoloji-hidrogeoloji  tədqiqatların  aparılması  nəticəsində  termal  su 
yataqlarının 
genezisi 
məsələlərinə 
baxılmış, 
müxtəlif  hidrotermal  hövzələrin  perspektivliyi 
qiymətləndirilmişdir(4). 
Əsasən  xloridli-natriumlu  tərkibə  malik  termal  sular  müalicəvi  əhəmiyyətə  malik  olub, 
mərkəzi  əsəb  sisteminə,  ürək-qan-damar  sisteminə,  habelə  dəri  və  s.  xəstəliklərin  müalicəsində 
əhəmiyyətlidir.  Bununla  yanaşı,  mədə-bağırsaq,  maddələr  mübadiləsinin  fəallaşmasında  və  başqa 
sahələrdə  bu suların  rolu  böyükdür. 
Sənaye-termal  suların  tərkibində  kükürd  komponenti  aktiv  kimyəvi  təsirə  malikdir  və  termal 
sulardan  istifadə  zamanı  daha təsirlidir. 
Termal  suların  qaz  tərkibində  radonlu  sular  müalicəvi  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Bu  sular  ürək-qan-
damar  sistemi,  maddələr  mübadiləsi,  əsəb  sistemi  və  digər  xəstəliklərin  müalicəsində  fizioloji  təsirə 
malikdir.    
Termal  suların  elmi-nəzəri,  habelə  praktiki  əhəmiyyətini  nəzərə  alaraq  onun  aşağıdakı  istifadə 
sahələrini  göstərmək  olar:   
1. Sanatoriya-kurort  komplekslərində. 
2. Kimyəvi  sənayedə. 
3. İstilik  enerji  mənbəyi  kimi  ayrı-ayrı  sahələrdə. 
Tərkibində  yod  və  brom  komponenetinin  çox  olması  bu  sulardan  müdafiə  sənayesində,  atom 
energetikasında,  radioaktiv  izotop  sənayesində,  kənd  təsərrüfatının  müxtəlif  sahələrində  və  digər 
məqsədlər  üçün  istifadə  etməyə  imkan  verir. 
Yüksək  metan  komponeneti  ilə  səciyyələnən  termal  suların    sənayedə  əhəmiyyəti  böyükdür. 
Respublikamızın  müxtəlif  sahələrində  yayılmış  termal-sənaye  suların  tərkibində  olan  metan 
qazından  yanacaq-enerji  mənbəyi  kimi  istifadə  etmək  mümkündür(4,5). 
Hal-hazırda  isti  suların  enerjisindən  xalq  təsərrüfatının  müxtəlif  sahələrində  geniş  istifadə 
etmək  mümkündür.    Respublikamızda,  Bərdə  ,  Tərtər,  Ağcabədi  ,  və  başqa  ərazilərdə  yüksək  həcmli 
termal  su  resursları  mövcuddur.  Tədqiqat  rayonunda  termal  suların  potensial  ehtiyatları  böyükdür. 
Bu  sulAdan  sanatoriya-kurort  müəssisələrinin    istilik  sistemlərində,  müalicə-sağlamlıq  və  idman 
obyektlərində,  kommunal  müəssisələrdə,  parniklərdə,  habelə  tərəvəz  və  digər  kənd  təsərrüfatı 
məhsullarının  yetişdirilməsində  istifadə  etmək  olar. 
          Respublika  ərazisinin  xarakterik  xüsusiyyətlərindən  biri  də  yer  təkinin  yüksək  temperatura 
malik  olması  və  bununla  əlaqədar  olaraq  termal  suların  qeyri-bərabər  paylanmasıdır.  Əksər 
bölgələrdə  termal  sular  yer səthinə  öz axını  ilə  çıxır,  yəni  təzyiqli  sulardır(6).   
       Lazımi  tədbirlərin  həyata  keçirilməsi  nəticəsində  bu  bölgələrdə  yaşıllıq  zolağının  qorunması, 
əlverişli  şəraitin  yaradılması  və  yeraltı  sulardan  məqsədyönlü  istifadə  olunmasına  imkan 
yaranacaqdır.  Aparılmış  texniki-iqtisadi  hesablamalar  göstərir  ki,  termal  sulardan  istifadə  olunması 
təbii  qaza,  elektrik  enerjisinə,  neft  məhsullarına  qənaət  edilməsinə  imkan  verəcəkdir. 
     
Termal  sulardan  neft  quyularının  təkrar  işlədilməsində  də  (quyuların  parafindən  təmizlənməsi, 
neft  çıxarılan  laylarda  təzyiqin  yaradılması)  istifadə  etmək  mümkündür. 
Tədqiqat  rayonu  ərazisində  yayılmış  termal  sulardan  xalq  təsərrüfatının  müxtəlif  sahələrində 
istifadə  edilməsi  respublika  iqtisadiyyatına  çox  böyük  səmərə  gətirə  bilər.  Onu  da  qeyd  etmək 
vacibdir  ki,    yeraltı  termal  sular  yüksək  minerallaşmaya  malik  olduqda  bu  suların  yüksək  geotermik 
xüsusiyyətlərinə  baxmayaraq  onlar  perspektivlik  baxımından  bir  o  qədər  də  əhəmiyyət  kəsb  etmir. 
Bunun  üçün  texniki  iqtisadi  hesablamalar  aparmaqla  perspektivli  sahələr  ayrılmalıdır. 
Yüksək  perspektivli  sahələr:  Küryanı  bölgəsində  termomineral  sular  yüksək  perspektivlidir. 
Yüksək  perspektivli  sahələrdə  termal  suların  temperaturu  quyu  ağzında  70-94
0
C  təşkil  edir.  Burada 
suyun  sərfi  576-15000 m
3
/gün-dür(7).   
      
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  təsvir  olunan  sulu  komplekslərin  arasında  ən  perspektivli  Üst 
Təbaşir  və  Üst  Məhsuldar  qat  sulu  kompleksləri  hesab  olunur.  Suların  kimyəvi  tərkibinə, 
hidrodinamik,  geotermik  xüsusiyyətlərinə,  yatma  dərinliklərinə  və  texniki-iqtisadi  göstəricilərinə 
görə Üst  Məhsuldar  qat sulu  kompleksi  əsas istismar  obyekti  kimi  hesab olunur.   

- 102 - 
         Yevlax-Ağcabədi  çökəkliyində  iki  tip  termal  sular  müəyyən  edilmişdir:  Lay  və  dərinlik  suları. 
Lay  termal  suları  sahə  və  kəsiliş  boyu  daha  geniş  yayılmaqla  nisbətən  daha  yaxşı  öyrənilmişdir, 
ancaq  belə  hidrogeologi  obyektlər  az  debitli  və  aşağı  temperaturlu  olmaları  səbəbindən  çox  da 
maraq  doğurmur.  Lay  termal  sularından  istifadə  baxımından  Üst  Təbaşir  karbonat  kompleksi  daha 
perspektivli  obyekt kimi  qiymətləndirilir. 
       Orta-Kür  çökəkliyində  3    termal  su  kompleksi  müəyyən  edilmişdir:  bu  komplekslər  çox  su  sərfi  
və  yüksək  istilik  enerji  potensialı    ilə  səciyyələnir  (231).  Bu  çökəklik  3  mərtəbəli  termal-artezian 
hövzəsindən  ibarətdir:  burada  Üst  Təbaşir  çöküntüləri  ən  qədimidir,  üst  hissədə  isə  Eosen  və 
Maykop  termal  su  kompleksləri  yerləşir.  Bu  strukturda  12  termal  su  yatağı  müəyyən  edilmişdir. 
Onlardan  üçü  üzrə  geotermal  suların  proqnoz-istismar  ehtiyatları  800  x  10
3
  m
3
/gün  həcmində 
hesablanmışdır  ki, bu da ildə  3,5 x 10
6
 ton şərti  yanacağa  bərabərdir. 
    
Bu  sahədə  termal  suların  temperaturu  quyu  ağzında  40-70
0
C  arasında  təşkil  edir.  Burada 
suyun  sərfi  200-576 m
3
/gün-dür. 
 
Axtarış-kəşfiyyat  məqsədilə  aparılmış    tədqiqat  işləri  zamanı  Şirvanlıda  Zümürxan,  Tərtərdə  
Dəmirlər  və  İsmayılbəyli  sahələrində  istiliyi  yer  səthində  50
0
C-dən  çox  termal  sular  alınmışdır. 
Ağcabədi  sahəsində  dərinliyi  2707  m  və  Tərtər  sahəsində  dərinliyi  2714  m  olan  quyulardan 
gündəlik  su sərfi  1100 m
3
-ə çatan  termal  suların  istiliyi  quyu  ağzında  56
0
C olmuşdur.   
        Əgər  nəzərə  alsaq  ki,  yüksək  perspektivli  sahələrdə  dərinlik  qırılmaları  qranit,  hətta  bazalt 
qatına  qədər  təsiredici  gücə  malikdir,  onda  respublikanın  ayrı-ayrı  regionlarında  termal  su 
hövzələrinin 
genezisi 
məsələlərinin 
araşdırılması 
zamanı  dislokasiya  proseslərinin  dərinlik 
dərəcəsindən  asılılığını  qeyd  etmək  daha  dolğun  olardı.  Bu  mənada  tədqiqat  rayonunun 
perspektivliyinin  qiymətləndirilməsi  zamanı  termal  su  hövzələrinin  Orta  Kür  çökəkliyində  məhz 
müxtəlif  istiqamətli  dərinlik  qırılmalarının  geometrik  göstəricilərindən  asılılığı  öndəmdə  olmalıdır. 
Ona  görə  də  Ümumqafqaz,  eninə,  ortoqonal  istiqamətlərdə  dərinlik  qırılmaları  kristallik 
fundamentin  üst  hissəsinə  qədər  təsir  göstərir,  bu  da  flyüdlərin  inversiyası  və  konveksiyasına  səbəb 
olur  ki,  nəticədə  ayrı-ayrı  bölgələr  üzrə  dərin  strukturlardan  istilik  daşıyıcıları  yer  səthinə  doğru 
miqrasiya  edir  və nəticədə  termal  su  hövzələri  üçün  əlverişli  şərait  yaranır. 
 Mezokaynozoy  yaşlı  çöküntülərin  termal  sularının  perspektivliyini  qiymətləndirərkən  belə 
məlum  oldu  ki,  respublika  ərazisində  müasir  infrastrukturu  tənzimləyə  biləcək  yüksək  potensiala 
malik  su  ehtiyatları  mövcuddur.