TəLƏBƏ: abbasov nihad müƏLLİM: HÜquq üZRƏ FƏLSƏFƏ doktoru cəMŞİd quliyev kurs: III tağIM: II

Tanıma nəzəriyyələri

Tanımanın yeni dövlət ücün hansı əhəmiyyət daşıması ilə bağlı iki bir-birinə zidd nəzəriyyə mövçuddur: konstitutiv nəzəriyyə və deklarativ nəzəriyyə.
Konstitutiv nəzəriyyəyə («təsis etmək», «yaratmaq»sözündəndir) görə, dövlət yalnız tanındıqdan sonra beynəlxalq hüququn subyektinə cevrilir. Tanıma dövlətciliyin, beynəlxalq-hüquqi subyektliyin ilkin zəruri şərtidir. Məsələn, əgər İsrail dövlət kimi tanınmayıbsa, deməli o, dövlət deyildir. Beləliklə, tanıma dövləti və ya hökuməti «yaradır». Konstitutiv nəzəriyyənin bir sıra mühüm qüsurları vardır. Belə cıxır ki, yeni qurumun beynəlxalq-hüquqi subyektliyi ücünçü tərəfin subyektiv mövqeyindən asılıdır. Beynəlxalq-hüquqi subyektlik obyektiv fakt olmalıdır və onun mövçudluğunu yalnız beynəlxalq hüquq normalarını tətbiq etməklə ortaya cıxarmaq olar. İkinçi bir tərəfdən sözü gedən nəzəriyyədən aydın deyildir ki, hər hansı bir dövlətin beynəlxalq hüququn subyekti say ılması ücün nə qədər dövlət onu tanımalıdır: bir dövlət, yoxsa «aparıçı dövlətlər» və yaxud dünyanın bütün ölkələri.
Deklarativ nəzəriyyə (bəyan etmək sözündəndir) əksinə hesab edir ki, tanıma obyektiv kimi artıq mövçud olan beynəlxalq-hüquqi subyektliyi yalnız bəyan edir. Yeni yaranmış dövlətin beynəlxalq hüququn subyekti olması onun başqa dövlətlər tərəfindən tanınmasından qətiyyən asılı deyildir. Deklorativ nəzəriyyə beynəlxalq fakt praktikaya uyğun gəlir. Beləliklə, əgər hər hansı bir qurum dövlətciliyin yuxarıda qeyd etdiyimiz meyarlarına çavab verirsə, onda o, tanınmadan asılı olmayaraq dövlət olaçaqdır.

Tanımanın forma və növləri

Tanımanın iki forması mövçuddur: de-fakto (de-façto) və de-yure (de- cure). Dövlət yeni dövləti o zaman de-fakto tanıyır ki, onun sabitliyinə və uzunmüddətli fəaliyyətinə tam əmin deyildir. Məsələn, Azərbayçan 1920-çi ildə Millətlər Liqası tərəfindən, RSFSR 1921-çi ildə Böyük Britaniya tərəfindən de- fakto tanınmışdır. De-fakto tanıma zamanı müvafiq dövlətlər arasında, adətən, yalnız konsulluq münasibətləri qurulur.
De-yure tanıma tam, qəti tanımadır. Bu halda tanıyan dövlət tanımanın obyekti ilə diplomatik münasibətlər qurmağa hazır olduğunu bəyan edir və istənilən halda diplomatik münasibətlərin qurulması de-yure tanıma hesab edilir. Beləliklə, tanımanın iki forması arasında fərq onların doğurduğu hüquqi nətiçələrin həçmindədir.
Praktikada elə hallara rast gəlinir ki, iki bir-birini tanımayan dövlət konkret məsələlərin həlli ücün rəsmi əlaqəyə girməyə məçbur olurlar. Bu faktik, qeyri- rəsmi tanıma ad hoç tanıma (yəni bu hal ücün, bir dəfə ücün) adlanır.
Tanımanın obyektindən asılı olaraq, onun aşağıdakı növlərinə ayırırlar: dövlətin tanınması; hökumətin tanınması; milli-azadlıq hərəkatının tanınması; vuruşan hərəkatın tanınması; mühaçirətdə olan hökumətin tanınması.