Termiz davlat universiteti

1.3. Xorijiy investitsiyalarni jalb etishning xalqaro amaliyoti

Xorijiy investitsiyalarni jalb etuvchi mamlakatlar iqtisodiyotiga toʻg‘ridantoʻg‘ri va portfel investitsiyalar turlicha ta‘sir koʻrsatadi. Ushbu holat bu turdagi investitsiyalarni iqtisodiyotga jalb etishda kulaylik yaratuvchi omillarning turli mamlakatlarda bir-biridan farqlanishiga olib keladi. Shu bilan birga ushbu omillar umumiy belgilarga ham egadir.
Mamlakatning toʻg‘ridan-toʻg‘ri xorijiy investitsiyalar uchun jozibadorligini ta‘minlab beruvchi omillar asosida J.Danning tomonidan ishlab chiqilgan va «eklektik paradigma» nomini olgan kontseptsiya yotadi. Ushbu kontseptsiya quyidagilarga asoslanadi:

• 
  mulkchilik xuquqi sohasidagi qiyosiy afzalliklar (xususan, boshqaruv bilan bog‘liq oʻz texnologiyalari yoki afzalliklarning boʻlishi);
  
• 
  mamlakatda mahalliy afzalliklarning boʻlishi (masalan, ichki bozor sig‘imining kattaligi, ishlab chiqarish xarajatlarining pastligi, infratuzilmaning rivojlanganligi, ishchi kuchi malakasi va qiymati);
  
• 
  firma ichki aloqalaridagi maksimal afzalliklar, mustaqil investorlar va retsipientlar oʻrtasida raqobatning mavjudligi.
  

Birinchi va uchinchi shart firma xususiyatlarini ifodalasa, ikkinchi shart mamlakatdagi investitsiya muhiti bilan bog‘liq xususiyatlarni aks ettiradi. Qabul qiluvchi mamlakat faqat birinchi afzallikka ega boʻlsa, investor ichki bozorga kirish uchun litsenziyalash yoki patentlarni sotish strategiyasini tanlaydi. Agar birinchi va uchinchi shartlar bajarilsa, qabul qiluvchi mamlakat uchun toʻg‘ridantoʻg‘ri xorijiy investitsiyalar kapital qoʻyilmalarning eng afzal shakli hisoblanadi va ushbu xilda ikkinchi omil ham hisobga olinadi.
Jahon amaliyoti koʻrsatishicha, turli mamlakatlar oʻrtasida milliy iqtisodiy va siyosiy shart-sharoitlarda ma‘lum farqlar mavjud. Shuning uchun mamlakatning investitsiya muhiti quyidagi omillar harakati asosida shakllanadi:

• 
  makroiqtisodiy omillar;
  
• 
  iqtisodiyotni tartibga solishning xuquqiy rejimi; – tadbirkorlik muhiti.
  

Xorijiy investitsiyalarni qabul qiluvchi mamlakat iqtisodiyotining jozibadorligini belgilovchi muhim omil mamlakatning turli xil tabiiy resurslar bilan ta‘minlanganlik darajasi hisoblanadi. Shu vaqtga qadar transmilliy korporatsiyalar asosan toʻg‘ridan-toʻg‘ri xorijiy investitsiyalar yordamida emas, balki noaktsiyadorlik shartnomalari tuzish asosida resurslar qazib olishda ishtirok etib kelmokda. Shu bilan birga XX asr 90-yillarining ikkinchi yarmida qazib olish sanoatiga yoʻnaltirilgan toʻg‘ridan-toʻg‘ri xorijiy investitsiyalarning hajmi biroz qisqardi.
Transmilliy korporatsiyalar oʻrtasida oʻtkazilgan soʻrovnomalar koʻrsatishicha, mamlakatdagi investitsiya muhitini belgilovchi eng muhim omillardan biri - qabul qiluvchi mamlakat ichki bozorining sig‘imi hisoblanadi.