Tibbiyot institutlari talabalari uchun o’quv adabiyoti u. Z. Qodirov A. A. Abdumadjidov

Buyrak usti bezining mag’iz qismi. Buyrak usti bezining mag’iz qismi,
gipofizning orqa bo’lagi kabi, nerv to’qimasidan kelib chiqqan. Bu bo’lakni
uzun preganglionar tola nervlagan ixtisoslashgan simpatik gangliy, deb
hisoblasa bo’ladi.
Preganglionar tolaning oxirlari bezdagi xromaffinn hujayralar bilan sinapslar
hosil qilgan. Tola qo’zg’alganda, xromaffinn hujayralar sekretor zarrachalardan
gormonlarni bevosita qonga ajratadi. Bu gormonlarning asosiy qismini (80-90 %
ini) adrenalin va oz qismini (10-20 % ini) noradrenalin tashkil qiladi. Adrenalin,
noradrenalin va ularning o’tmishdoshi dofamin tirozin aminokislotasidan
sintezlanadi. Bu katexolaminlar guruhini tashkil qiluvchi fiziologik faol
moddalardan adrenalin organizmda gormon vazifasini bajarsa, dofamin va
noradrenalin asosan mediator sifatida xizmat qiladi.
Adrenalin va noradrenalin organizmning hamma faoliyatlariga kuchli ta’sir
qiladi. Bu gormonlar ta’sirida miya, yurak va qon aylanishi, hazm tizimi,
bachadon, ko’z, bronxlarning silliq muskullari, skelet muskullari faoliyatida,
issiqlik ishlab chiqarilishida yuzaga chiqadigan o’zgarishlar shunchalik xilma-
xilki, ularning har birini ta’riflash uchun alohida so’z yuritish kerak. Undan
tashqari, katexolaminlarning a’zo va tizimlar faoliyatiga ta’siri to’g’risidagi
ma’lumotlar tegishli boblarda berilgan. Shu sababdan buyrak usti bezi mag’iz
qismi gormonlarining xususiy samaralari to’g’risida bu yerda gap yuritmaymiz.
Umuman, simpato-adrenal tizim faollashishini mashxur fiziolog-olim
Kennon “kurashish va chekinish” (havfdan qochib qutulish) reaksiyasini
ta’minlovchi omil, deb ta’riflagan. Chindan ham, bu tizimning faollashishi
organizmning bor kuch va imkoniyatlarini favqulotda sharoitga bardosh berish
uchun safarbar etadi. Avval aytilganidek, bola tug’ilishi bilan yangi favqulotda
sharoitga tushadi va bu sharoitga bola organizmining moslashishida
kortikosteroid gormonlar bilan bir qatorda katexolaminlar ham muhim
ahamiyatga ega.
Chaqaloqlarda mag’iz qism deyarli to’la rivojlanmagan. Xromaffinn
hujayralar soni 3-4 yoshdan 7-8 yoshgacha bo’lgan davrda tez ko’payadi. Bola
hayotining birinchi yetti yili davomida mag’iz moddaning massasi 2,5 marta
ortadi. O’n yashar bolalarda mag’iz qismining massasi po’stloq qisminikidan
ko’p bo’ladi.
Mag’iz modda simpato-adrenal tizim tarkibida bola tug’ilishi bilanoq faoliyat
ko’rsata boshlaydi. Chaqaloq hayotining birinchi kunlaridanoq stressor
ta’sirotlarga (masalan, asfiksiyaga), qonga katexolaminlar sekretsiyasini
kuchaytirish bilan javob beradi. Undan tashqari, chaqaloqlarda katexolaminlar
nomiogen termogenezda ishtirok etib, past haroratda oksidlanish jarayonlarini
jadallashtiradi. Bir yoshgacha bo’lgan bolalarda yaqqol namoyon bo’ladigan
noqisqaruv (muskullar qisqarishi bilan bog’liq bo’lmagan) termogenez jarayoni
mitoxondriyalarga boy qo’ng’ir yog’ to’qimasi faoliyati bilan bog’liq. Chaqaloq
tanasi massasining 2 % ini tashkil qiluvchi bu to’qima faqat efirlanmagan yog’

---

kislotalari manbaigina bo’lib qolmay, ularning oksidlanishini ta’minlaydigan
a’zo vazifasini ham bajaradi. Qo’ng’ir yog’ to’qimasi kuraklar oralig’ida, bo’yin
va ensa sohasida, hamda ichki a’zolar atrofida joylashgan. Past haroratda asosan
noradrenalin ta’sirida bu to’qimadan erkin yog’ kislotalari qonga o’tadi va
issiqlik ishlab chiqarilishini jadallashtiradi.
Bola hayotining birinchi yili davomida katexolaminlar sekretsiyasi va siydik
tarkibida ularning ekskretsiyasi ortadi. Bir yoshdagi bolalarning bir kecha-
kunduzgi siydigida 62 nmol noradrenalin va 7 nmol adrenalin ajraladi.
Uch yoshgacha bo’lgan davrda katexolaminlar ekskretsiyasining kun va
tungi, hamda fasllarga bog’liq sikli shakllanadi. Kechasi adrenalin juda oz
ajraladi. 
Bahor 
faslida 
katexolaminlar 
ekskretsiyasi 
kuchayadi. 
Bu
gormonlarning ajralishi bolaning harakatchanligiga, hissiyotlarning kuchiga va
boshqa omillarga bog’liq.
Bolalarda ko’proq uchraydigan feoxromatsitoma (xromaffinn to’qimadan
rivojlangan o’sma) organizmda katexolaminlar ko’payib ketishiga sabab bo’ladi.
Bu holatda arterial qon bosimi turg’un ko’tariladi, ko’z tubidagi tomirlar devori
tez o’zgaradi, to’r parda shikastlanadi, bolaning ko’rish qobiliyati keskin susayib
ketadi. Tutqanoqsimon xurujlar, akashak bo’lishlar kuzatiladi. Bu kasallikka
uchragan bolalarning deyarli hammasiga diareya – ich ketish xos.
Tabiiy sharoitda katexolaminlar yetishmovchiligi kuzatilmaydi.
ME’DA OSTI BEZINING ENDOKRIN FAOLIYATI