Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

O‘zni qutqarmoq uchun yeldim-yugurdim har sori, 
Oh vovayloki, bora-bora oshiq bo‘lmisham. 
Manzilu ko‘yu, aloyiq bandidin ozodman, 
To tariqi Xojai Ahrora oshiq bo‘lmisham 
[5:21] 
. 
Uning Haqqa oshiqlik silsilasida naqshbandiya tariqatining mashhur vakili 
Xoja Ahror valiyning e’tirof etilishishiyoq shoiraning ishqi va irfoni haqidagi 
tasavvurlarimizni oydinlashtiradi. Samar bonu esa ma’naviy karvonda ulug‘lar 
himmatidan imdod kutadi: 
Ilohi sayyidi qul Xoja Ahmad, 
Aningdek yaxshilardin bo‘lsa behad. 
Ilohi hurmati ul Xoja Hofiz, 
Menam bo‘lsam ruboiy ichra mahfuz. 
Ilohi hurmati Amir Alisher, 
Bahaqqi So‘fi Olloyordek er. 
Ilohi hurmati ul Shamsi Tabriz, 
Meni bu yerda rasvo qilmagaysiz. 
[5:106].
 
Turk piri Xoja Ahmad Yassaviy, rindi Sheroz Xoja Hofiz, ma’rifat ummoni 
Mir Alisher, irfon eri So‘fi Olloyor, oshiqlar sultoni Shamsi Tabrizlarning shonli 
hayoti va hikmatli ijodi bilan tanish hamda ularga ixlosmand bo‘lgan shoiraning 

---

535 
adabiy-estetik qarashlarini belgilashda bularni inobatga olish zarur. Qo‘qon adabiy 
muhitida o‘zining erk va haq kuychisi ekanligi bilan alohida hodisa hisoblangan 
Anbar Otin ham: 
Agar san ustodi adabni istasang, Anbar Otin, 
San Navoiy ta’limin doim, mutolaa qil, – 
[1:35]
 
deydi. San’atkorlikda ma’naviy ustozlari kabi mazkur shoiralar ham 
she’riyatining bosh mavzusi sifatida ishqni tanlashadi. Bu bandalariga mehr-
muhabbatli, shafqatli bo‘lishga, hamisha to‘g‘rilikni yoqlashga undagan 
Yaratganga bo‘lgan ishqdir. Bir so‘z bilan aytganda bandalik, qullik muhabbatidir. 
Samar bonuning ushbu misralari bu qarashimizni to‘la oqlaydi:
Bonuyo, har subhidam ohing Xudog‘a tuhfa et, 
Qulki bexizmat kelubdur xo‘jag‘a darkor emas 
[5:121]
.
Ularning ohu faryodi, giryai nolasi qalblar Xojasi – Alloh taolaga bo‘lgan. 
Mana shunday nuri rahmat, fayzi ma’rifat bilan dunyoga nazar solishgan. Bir so‘z 
bilan aytganda “jahona kelish maqsadi”ni to‘g‘ri anglab, hayot tarzini belgilashga 
harakat qilishgan. Oshiqlik tarixi ham tasavvufiy adabiyotning bosh mavzusi 
sanalgan “Miysoq” – “Ahdlashuv” kuni bilan bog‘lanadi: 
Qay kuni ishqing havosi topdi ko‘nglumda haror,
Ul sababdindurki, ahli Marg‘ilona tushdi o‘t. 
Vaysiy, suyding ishq, kuymaslig‘ ilojin istama,
Avvalo qolu baloda oshiqona tushdi o‘t
[4:24]
.
Uvaysiyning ishqda kuyish va o‘rtanish olovining sabr-toqat ila 
o‘chirilishiga sabab bu ishqning “balo bazmi” bilan bog‘liqligidandir. Ya’ni bu 
ishqning egasi butun olamlarning Robbisi – Robbul olamiyn ekanligida. Ishqning 
ta’rif-tavsifi, oshiqlik ta’nayu malomati har bir shoira ijodida o‘ziga xos, rang-
barang ifodaga ega. Biroq bu davr she’riyatida tariqatga moyillik qancha bo‘lsa, 
undan uzoq bo‘lishga da’vat ham shunchalikdir. Bu fikr-qarashlar, ayniqsa, 
Dilshodi Barno va uning shogirdi Anbar Otin ijodida yaqqol ko‘rinadi. Dilshodi 
Barno tarjimai holida o‘z ijodini baholab shunday deydi: “…Men kamina notavon 
asar yozishida ko‘pincha rind shoirlarga ergashib o‘shal vahdat ahli va 
tasavvufchilarga qarshi hamda hukmron tabaqani maqtashga berilgan maddoh 
shoirlarga qarshi maydonga ot surdim” [1:9]. Shubhasiz, tasavvufshunos I.Haqqul 
ta’kidlaganidek: “So‘fiylar tanqidi – alohida bir tarix. Uni maxsus o‘rganmay, 
mamlakat va millat o‘tmishida so‘fiylikdan yetgan foyda, ziyon va zarar 
nimalardan iboratligini har jihatdan aniq bilmay turib, sufiyparastlikka berilish 
mahdudlik barobarida xavfliroq harakat hamdir. Har bir tarixiy hodisa qanday 
bo‘lgan bo‘lsa, o‘sha holda, o‘sha mohiyatda o‘rganilib, to‘g‘ri baholanmas ekan, 
chala haqiqat urchiyveradi” [6:78]. Ammo erkka tashna shoiraning rindparastligini 
tushungan holda uning bu hurlikdan “ahli vahdat” va “tasavuvufchi”larni ajratishi 

---

536 
ajablanarli. Zero, haqiqiy hurlik din va uning amaliy hayoti bo‘lmish tariqat bilan 
ekanligi haqiqatdir. So‘fiylar ozod shaxsiyat ekanligi ham sir emas. Qolaversa, 
mayxona ahli – rindlar ham mazmun-mohiyatda aslida so‘fiylardir. O‘sha 
paytlarda Xoja Ahmad Yassaviy hikmatlarida ta’riflangan “soxta mulla”, “riyokor 
shayx”lar ko‘paygan, dinning bid’atu xurofot, tariqatning botilu yolg‘on bilan 
aralashuvi avj olgan. Xalq ikki tomonlama zulm ostida ezilgan bu zamonning 
shiddati, mafkura o‘yinlari tafakkurda bir qorong‘ulik paydo qilishi tabiiy edi. 
Xalqning dardu g‘ami, millatning kelajagi uchun qayg‘urgan shoiralar zamondosh 
dindoru so‘fiylarga bo‘lgan nafrati kuchidan yangi davlatni din va tariqatdan yiroq 
bo‘lishini istab, targ‘ib-tashviq qiladi: “Podshoh buyurg‘on har farmon zulmdin 
xoli ermas. Agar o‘ris shohi darhaqiqat odil bo‘lsa va aning xohishi qaram xalqlar 
ham o‘ris misoli ozod bo‘lsin va borcha xaloyiq o‘ris birla barobar bo‘lib, ro‘zg‘or 
kechursin desa, amorat va hukmronliq qonunlarini adl birla tahrir qilsun, 
hukmronliq qonuni din qoidalaridan mustasno vujudg‘a keltursin, din ahlini 
hukumat orasida odil bilib, din ahlini ibodat borasida homiy bilib, davlat va 
bilimdonliqni xalq ro‘zg‘oridin kashf qilsin”. Anbar Otin “Qarolar falsafasi”da 
mazkur fikrlarini davom ettiirib yana shunday deydi: “Davlat ishini dini islomdan 
yiroq tuting va fuqarog‘a takya qilmoq ila yo‘l tutmagan hukmron bod fursatda 
halokatg‘a duchor bo‘lmog‘i muqarradur. Vaholanki, bu zamona hukmronlarig‘a 
faqat din ahli homiy emas, balki boz mosuvoi naqshbandiy va yassaviy silsilarini 
shayx va so‘filari ham luqma solib, xalq boshig‘a og‘irroq, zulm solishg‘a fatvo 
bersalar, boz bechora xalqni zolim zulmiga rozi bo‘lib, toqat qilmoqqa, faqat Olloh
demoqg‘a nasifat qilurlar, chunonchi Yassaviy aytur: 
Zolim agar zulm aylasa, Olloh degil, 
Bosh yorg‘uncha kaltaklasa valloh degil” 
[1:105]
.
Anbar Otin “Yamon soatda keldim man dunyoga”, deganda haq edi. O‘sha 
mudhish davrning farzandi o‘laroq qo‘liga qalam oldi va millatni ogohlikka 
chorladi. U voqelikning faol ishtirokchisi edi. Ammo biz olis o‘tmish haqiqatlarini 
zakiy tomoshabini o‘laroq baho berish imkon va imtiyoziga egamiz. Shu bois 
bag‘rida tarixni yashirgan badiiy asarlar tahlil va talqinida bularni inobatga 
olishimiz zarur.
Qo‘qon adabiy muhiti namoyandalari ijodi ham badiiy, ham tarixiy jihati 
bilan qimmatli. Darhaqiqat, ushbu davr tom ma’noda ma’rifatparvarlik 
adabiyotidir. Bu irfon zamirida tariqatlarning ham sezilarli ta’siri bor. Va aytish 
mumkinki, millat ozodligi va shaxs erki uchun jon fido qilgan jadid adabiyoti 
namoyandalarining dunyoga kelishida ma’rifatparvar shoirlar ijodiy merosi
muhim ahamiyatga ega. Hatto erksevar shoiralar ijodida baxt va iztirob, ma’sumlik 
va mahzunlik, himmat va jasoratning o‘ziga xos, yangicha bir talqini mavjud. 

---

537 
Bunda ayol ishqi, irfon va idroki va uning ifoda tarzi bugungi adabiyot uchun ham 
ibratdir.
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.
Anbar Otin. She’rlar. Risola. – Toshkent: G‘afur G‘ulom, 1972. 
2.
Dilshodi Barno. Tanlangan asarlar. – Toshkent: G‘afur G‘ulom, 1972. 
3.
Nodira-Komila. Devon. . – Toshkent: Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi 
nashriyoti. 2001. 
4.
Uvaysiy she’riyatidan. – Toshkent: O‘zbekiston KP Markaziy Komitetining 
nashriyoti, 1980. 
5.
Sharqning yetti yog‘dusi. – Toshkent: Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi 
nashriyoti, 1999. 
6.
Ibrohim Haqqul. Ijod iqlimi. – Toshkent: Fan, 2009.