Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

Adabiyotlar:
 
1.Усмон Азим. Танланган асарлар. 1 жилд. –Тошкент: Ғафур Ғулом 
номидаги НМИУ, 2016. – Б. 31. 
2.Усмон Азим. Сайланма. –Тошкент: Шарқ, 1995.-Б. 62. 
 
XONNING NAVOIYGA BOG‘LAGAN TAZMINI 
 
Nuriddin RAHMONOV 
O‘zbekiston davlat jismoniy 
tarbiya va sport universiteti Farg‘ona 
filiali o‘zbek tili fani o‘qituvchisi 
(O‘zbekiston) 
Annotatsiya:
Mazkur maqolada Alisher Navoiyning “Ey sabo” deb 
boshlanuvchi g‘azaliga Xonning tazmin bog‘lagan she’ri e’lon qilinmoqda. 
Qolaversa, ushbu g‘azalning asl matni qaysi muzeylardagi qo‘lyozmalarda 
saqlanayotgani, she’rning g‘oyaviy-badiiy tahlili haqidagi ma’lumotlar mavjud. 
Kalit so‘zlar:
Qo‘qon adabiy muhiti, oltin beshik, tazmin, adabiyot, tarix, 
qaytarish, raddul qofiya, g‘oyaviy-badiiy tahlil, legitimatsiya, muraddaf, she’riyat, 
antologiya. 
Аннотaция: 
В данной статье публикуется репаративная поэма Хана к 
газели Алишера Навои, начинающаяся с «О Сабо». Кроме того, имеются 
сведения об оригинальном тексте этой газели, какие рукописи хранятся в 
каких музеях, об идейно-художественном анализе поэмы.
 
Ключевые слова:
Кокандская литературная среда, литература, история, 
тазкира, идейно-художественный анализ, поэзия, антология. 
 
Annotation: 
In this article, one can feel Khan's reparative poem to Alisher 
Navoi's ghazal, beginning with "About Sabo". In addition, there is initial 
information about the text of this ghazal, which manuscripts exist in which 
museums, and about the ideological and artistic analysis of the poem.
 

---

608 
Keywords:
Kokan literary environment, golden cradle, tazmin, literature, 
history, return, raddul rhyme, ideological-artistic analysis, legitimization, 
muraddaf, poetry, anthology.
 
Ko‘plab manbalarda Qo‘qon xoni Muboriziddin Muhammad Alixon ijodida 
Fuzuliy ta’siri kuchli ekanligi aytiladi. Albatta bu fikrni rad etib bo‘lmaydi. 
Shuning bilan bir qatorda Xon Alisher Navoiy ijodini juda ham qadrlagani 
ma’lum. 
Y
ana shoir Navoiy ijodiyotini keng miqyosda targ‘ib qilgan.1838- yilda 
maxsus farmon bilan “Xazoyin ul-maoniy” 300 nusxada ko‘chirtirilib, turli 
shaharlarga jo‘natgan.
Olimlar tomonidan “Oltin beshik davri adabiyoti” deya tan olingan, Alisher 
Navoiy davridagi Hirot adabiy muhitidan keyin qayta tirilgan adabiy muhit – 
Qo‘qon adabiy muhiti 
asoschisi 
Amir 
Umarxon 
va 
Nodirabegimning 
farzandi shoh va shoir 
Muboriziddin 
Muhammad 
Alixon, 
xonlik 
tахtigа 
o‘tirgаndаn so‘ng Abulmuzaffar val Mansur 
Sayyid Muhammad Ali g‘oziy Bahodur xon 
binni 
Sayyid 
Muhammad 
Umarxon 
valna’mi tarzida yozib kelingan. [1.29] Xalq 
orasida Ma’dalixon nomi bilan mashhur 
[2.292] 
Muhammad 
Alixon 
mumtoz 
adabiyot tarixida alohida o‘rin egallagan 
shoir bo‘lgan.
Aftandil Erkinov Xon ijodiy merosi to‘g‘risida “Sharqshunoslik” jurnalining 
2011- yil 15- sonida “Temuriylar-Qo‘qon xonligi sulolaviy legitimatsiyasi uchun 
model sifatida” mavzusidagi (XIX - XX asr boshi saroy bayozlari misolida) 
maqolaning yozilishiga 2003- yili Parijdagi Fransiya milliy kutubxonasi 
qo‘lyozmalar fondidagi hozirgacha tarkibi noto‘g‘ri tavsiflanib kelingan kichik bir 
bayoz sababchi bo‘lgani, bayozda Xonning ikki g‘azali, xattoti Dabirning 
Muhammad Alixonga bag‘ishlangan forsiy qasidasi va Abdurahmon Jomiyning 
Husayn Boyqaroga bag‘ishlangan forscha qasidasi joy olganligini, juda ko‘p 
sohalarda Qo‘qon xonligi o‘zining faoliyatini Temuriylar hukumronligi bilan 
tenglashtirgani va legitimatsiya (ergashish) bo‘lganligini faktlarda isbotlab, mazkur 
bayoz maxsus Muhammad Alixon uchun tayyorlangani haqida ilmiy asoslanadi va 

---

609 
Xon ijodini davom ettirdi. Maqolada, 4-ilova hamda mazkur rasm orqali shu 
narsa anglashiladiki, Hirot adabiy muhiti va Qo‘qon adabiy muhiti shoh va 
shoirlari legitimatsiyasini bayoz tuzuvchilar isbotlagan va aslida ham shunday. 
Hirot adabiy muhitida esa hazrat amir Alisher Navoiy o‘rni beqiyos. Navoiy 
ijodining ta’siri 
Qo‘qon adabiy muhiti, jumladan Xon ijodida katta ahamiyat kasb 
etadi.
Rossiya FA Sankt-peterburg Sharq qo‘lyozmalari instituti fondi, D400 
raqamli qo‘lyozma [4.] da Navoiy, Fuzuliy va Xon she’rlaridan saylanma 
qilingan. Bu manbada Xonning o‘zbekcha 20 ta g‘azali va 2 muhammas, forscha 1 
ruboiy va 2 fard o‘rin olgan. Debochaning 3 b varog‘ida shoir tilidan Navoiy va 
Fuzuliyni ko‘p o‘qigani haqida ma’lumot berilgan.
Mazkur qo‘lyozma debochasida bunga doir fikrlar keltirilgani ta’kidlanadi. 
Xon “Navodir un-nihoya”dagi mashhur 93-g‘azal: Ey sabo, holim borib sarvi 
xiromonimg‘a ayt… misrasini tazmin sifatida o‘z she’rida keltiradi.
O‘zR FA Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondi, 1808-raqamli 
qo‘lyozma “Devoni xon Muhammad Alixon”da ham mazkur tazmin g‘azal (Ta’kid 
o‘zimizniki) [5. 2b, 3a]mavjud. 
Tazmin (lug‘atda: bir narsani bir narsa orasiga qo‘ymoq)Tazminning 
mohiyati quyidagicha : Shoir biror she’rdan bir misra, bir yoki bir baytni o‘z she’ri 
tarkibida muayyan maqsadda (oriyatga qarz olgandek) keltiradi. Keltirilgan she’r 
mashhur bo‘lmasa o‘g‘rilikda ayblamaslik uchun, uning muallifiga ishora qilish 
lozim. [6.197]Mazkur ta’rifdan xulosa qilishimiz mumkinki, Muhammad Alixon 
Alisher Navoiyning aynan 1- misrasini tazmin sifatida o‘z she’rida keltiradi. 
Alisher Navoiy g‘azali matlasi 
Ey sabo, holim borib sarvi xiromonimg‘a ayt,
Yig‘larimning 
shiddatin 
gulbargi 
xandonimg‘a 
ayt 
[7] 
– V–– –– / – V–– ––/ – V–– ––/ – V–