Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti
Yüklə 7,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
A:y tolun bolsa, eligin imlämäs
. Ya’ni: “To’lin oy qo’l bilan ko’rsatilmaydi. Chunki u har kimga aniq ko’rina beradi”. Biz bu noyob asarni bolalarimizga kengroq o’qitib o’rgatishimiz, sharh va izohlarini yaratishimiz kerak. Aynan shu asarga bag’ishlangan xalqaro anjumanlar, konferensiyalar o’tkazishni muntazam yo’lga qo’ysak, maqsadga muvofiq bo’lardi. “Devonu lug’ati-t-turk” har bir o’zbekning uyiga kirib borishi, har bir o’quvchining qulovuz kitobiga aylanishi kerak. “Devonu lug’ati-t-turk”ni o’qiylik, o’qitaylik, o’rganaylik, o’rgataylik! Toki bundan ming yillar narida ham yuksak taraqqiy etgan saltanatimiz, ulug’ millatimiz yashaganini farzandlarimiz ham idrok etib, shunga munosib bo’lishga bel bog’lasinlar. 261 G’AZALDA MA’NO VA MAHORAT MASALALARI Sobira Jo’rayeva, O’zMU jurnalistika fakulteti o’zbek adabiyotshunosligi kafedrasi katta o’qituvchisi, filologiya fanlari bo’yicha falsafa doktori (O‘zbekiston) Adabiyot tarixidan yaxshi ma’lumki, Sharq she’riyati ma’no, shakl, badiiy xususiyatlari o’ziga xos bo’lgan bir necha janrlarni qamrab olgan. Ammo ular orasida g’azal hamma asr va zamonlarda ham oldingi o’rinlarda turgan. Chunki g’azal janrida qalam tebratish, birinchidan, davr adabiy muhitida iste’dod imkoniyatlarni namoyon etishning tan olingan tajribasi bo’lsa, ikkinchidan, shoirlik mahoratining bir ko’zgusi hisoblangan. Bundan tashqari eng ilg’or va hayotiy adabiy an’analar keng miqyosda aynan g’azal shaklida davom ettirilgan. Ulug’ Ozarbayjon shoiri Fuzuliy: G’azal bildirur shoirning qudratin, G’azal orttirur nozim shuhratin. Kungul, garchi ash’ora cho’q rasm vor, G’azal tavzin et jumladin ixtiyor. deganda yuqoridagi haqiqatlarni ham e’tiborga olgan. Fors-tojik g’azalchiligi juda katta va ibratli tarixga ega bo’lganidek, turkiy tilda ijod qilgan shoirlarning g’azaliyoti ham alohida nufuzga loyiqligi professor A.Hayitmetov 16 , N.Mallaev 17 , Y.Ishoqov 18 , R.Orzibekov 19 , O.Nosirov 20 kabi o’nlab olimlarimiz tadqiqotlarida atroflicha yoritib berilgan. Ustoz M.Shayxzoda esa g’azalni oshiqona, orifona, rindona turlarga ajratgan. Shu tasnifning o’ziyoq g’azalning tasavvuf ta’limoti bilan bog’langani, unda diniy, irfoniy g’oyalar ham muhim o’rin egallashidan guvohlik beradi. Darhaqiqat, g’azal janrini jo’shqin bir daryo deb, tasavvur etadigan bo’lsak, uning bir sohili majoz, ikkinchisi ilohiy ishq sohiblariga tegishlidir. Adabiyotshunos Y.Ishoqov ayni masaladan so’z yuritar ekan, g’azal mulkining sultoni A.Navoiy she’riyatida dunyoviy muhabbat ilohiy zid qo’yilmaganligini ta’kidlab: ”Majoziy ishq ishqiy haqiqiyning bir ko’rinishi yoki 16 Ҳайитметов. А. Навоий лирикаси. – Тошкент: Фан, 1961; Орзибеков Р. Ўзбек лирик поэзиясида ғазал ва мусаммат. – Тошкент: Фан, 1976. – Б. 6. 17 Маллаев.Н. Сўз санъатининг гултожи. – Тошкент: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1991. 18 Исҳоқов Ё. Навоий поэтикаси. – Тошкент: Фан, 1983. – Б. 25. 19 Орзибеков. Ўзбек лирик поэзиясида ғазал ва мусаммат. – Тошкент: Фан, 1976. – Б. 6. 20 Носиров.О. Ўзбек адабиётида ғазал. – Тошкент: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1972. 262 haqiqiy ishq yo’lidagi o’ziga xos bosqich sifatida baholanadi. Ruhan pok, ma’naviy komil inson uchun majozning o’zi ayni haqiqatdir” 21 . Abdushukur Shukuriy XVIII asr oxiri XIX asr boshlari o’zbek mumtoz adabiyotining yirik vakili, zullisonayn shoirdir. U o’zining salaflari – Navoiy, Fuzuliylar yo’lidan borib, she’rlarida oshiqlik va oriflik bilan bir qatorda, halollik, poklik, insonparvarlik, kamtarlikni ulug’ladi. U fors-tojik va o’zbek tillarida betakror asarlar yaratdi. Nozik ta’b shoir ekani XIX asrda yozilgan Vozeh, Hashmat, Sadri Ziyo, Sadriddin Ayniylarning tazkiralaridagi e’tiroflarida ko’rinadi. G’azalning nainki g’oyaviy, balki badiiy sir-asrorlarini o’zlashtirishda Shukuriy turkiy tilda g’azal bitgan ustozlari bilan birga fors-tojik adabiyotining dunyoga mashhur Sa’diy, Jomiy, Bedil kabi shoirlari asarlarini qunt va ilhom bilan o’qib o’rgangan. Ammo uning ustozlari, betakror ilhomchilari Alisher Navoiy va Fuzuliy edi. Salaflaridan u faqat g’oya, mazmun, ifoda usullarini qo’llashda emas, balki rang va rang turlari orqali inson ichki dunyosidagi ma’naviy holat, ruhiy o’zgarishlarini tasvirlashga izdoshlik qilgan. Bu jihatdan uning Navoiy va Fuzuliy an’analarini munosib ravishda davom ettirgani tahsinga loyiqdir. SHoir devonini kuzatar ekanmiz, g’azallarining sarlavhasi “Payravi Amir Navoiy”, “Payravi Fuzuliy” deb nomlangan. Bu esa albatta, ulug’ ustozlarining ijodidan bahramandlik hissi bo’lsa ajabmas. SHuningdek, ulug’ ozar shoiri bo’lgan Fuzuliy ta’sirida “bilmaz”, “bengzattim”, “chu” radifli g’azallar bitadi. Biroq bu tatabbular o’ziga ilhom bergan g’azallar bilan vazn, qofiya va radif jihatidan mushtaraklikka ega bo’lsa-da, ularning mavzu, fikr va tashbehlari mutlaqo yangichadir. Fuzuliyning devonidan o’rin olgan mazkur g’azaliga Shukuriy tatabbu qilib, go’zal tashbehlar yaratdi. SHu o’rinda Fuzuliyning g’azalini to’liq keltirishni lozim topdik: Tanimda zaxmi tig’ing chashmi xunafshona bengzattim, O’qingkim, saf-saf atrofida mujgona benzattim Baqoyi ruhimi bildim zuloli la’li nobingdan, Hayotimdur, dedim,bag’rima bosdim, qona bengzattim. So’kilmish ko’ksimikim, to’ludur g’amzang hayoli-la, Haromilar yotog’i –manzili vayrona bengzattim. Tanimdan injinib chiqmish ravon jon kabi paykoning, Nachuk injimasun, etdikda zavqin, jona bengzattim. 21 . Исҳоқов Ё. Навоий поэтикаси. – Тошкент: Фан, 1983. – Б. 25. 263 Ko’zimda baslanib, qiymat bo’lan paykoningi ko’rdim, Sadafda gavhar o’lon qatrayi borona bengzattim. Fuzuliy, o’ldirar hardam mani ahli nazar ta’ni Ki, nechun yor la’lin chashmai hayvona bengzattim. (195b) Bunday mazmun va shakl hamohangligi qator baytlarda ko’zga tashlanadi. Jumladan, Shukuriy devonida shunday baytlar uchraydi: Ko’rub ko’zguda o’tlug’ ko’z ila ashki ravonimni, Alarni chun tannuri xom ila to’fona bengzattim. Shukuriy xasta dil hukmi ila har sorig’a ozimdur, Ani bir benavo muflis, muni sultona bengzattim. Yüklə 7,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|