Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

Keywords and expression: 
historical truth, artistic tissue, historical novel, 
historical personality, skill, progress. 
XX asr o‘zbek romanlaridagi tarixiy shaxslar talqinida hayotiylik, 
haqqoniylik asosiy mezon hisoblanadi. Shuningdek, ularda tarixiy haqiqat badiiy 
haqiqatga qay darajada aylanganligi, avvalo, yozuvchilarning mahoratiga, 
dunyoqarashi va manbalarga yondoshish uslubiga bog‘liqdir. O‘zbekiston xalq 
yozuvchisi Odil Yoqubov qayd etganidek: “Tarixiy romanda ilmiy haqiqat bilan 
badiiy haqiqatning munosabati g‘oyat nozik va munozarali masala. Adabiyot 
tarixida shunday asarlar borki, ular ilmiy jihatdan asoslangan tarixiy faktlarga to‘la 
mos keladigan xujjatlarga tayanib yozilgan... Ayni zamonda shunday tarixiy 
asarlar ham borki, ularda umuman hayotiy haqiqatga tayanilgani holda yozuvchi 
xayoloti – fantaziyasi orqali tarixiy faktni qayta idrok etish muhim o‘rin tutadi, 
tarixiy hodisalar, shaxslar muallif badiiy niyati asosida o‘zgacha talqin etiladi. 
Adabiyot tarixida bunday misollar ko‘p. Navoiy dostonidagi Iskandar tarixiy shaxs 
Aleksandr Makedonskiydan keskin farq qiladi. Mariya Styuartni Shiller o‘zgacha, 
Volter Skott boshqacha, Stefan Sveyg yana o‘zgacha talqin etadi... Shaxsan men 
tarixiy asarda yozuvchi xayoloti – fantaziyasiga to‘la erk berish, “tarixchi olim ishi 
tugagan joyda yozuvchi ishi boshlanadi”, degan qarash tarafdoriman”[1,57-58]. 
H.G‘ulom, Shuhrat, X.Begmatov romanlarida yozuvchilarning tarixiy shaxslarga 
yondoshuvlarida ham ushbu so‘zlarning nechog‘lik to‘g‘ri ekanini ko‘ramiz.

---

489 
Hamid G‘ulomning “Mashrab” romanidagi Bozor oxund obrazi quyidagi 
talqinini topgan: “Bozor oxundning yoshi qirqqa yaqinlashib qolgan bo‘lsa ham, u 
uylanmagan, butun umrini ilmu ma’rifatga bag‘ishlagan, hatto bundan keyin ham 
xotin olmay xokisorgina tanho yashamoq niyatini diliga tugib qo‘ygan ekan. Uning 
bunday fidoyiligini o‘z og‘zidan eshitgan qavmlari tarkidunyo qilgan eshonning 
ahvoliga achinib, ko‘p afsus-nadomatlar chekdilar va u ko‘chib kirgan yangi 
hovliga ayniqsa shahar aslzodalari tez-tez tashrif buyurib, har gal suhbat asnosida 
oilaviy hayotning lazzatiyu fazilatlari haqida luqma tashlab, naql aytib, “Kalila va 
Dimna”, “Ming bir kecha” va hokazo risolalardan ibratli misollar keltirib turdilar. 
Garchand Bozor oxund o‘zi ochgan madrasada tahsil ko‘rayotgan ba’zi xushsurat 
mullabachchalar vasli – suhbatini xotin bilan yashashdan afzal bilsa ham, to‘y 
harajatlarini o‘z zimmalariga olishni va’da qilgan boyu bayonlar qistoviga zo‘r-
bazo‘r Isoxo‘jaboyning Mastura ismli yolg‘iz singlisini o‘z nikohiga olishga 
rozilik berdi” [2,128]. Uning tashqi qiyofasi “bo‘yi ikki yarim gaz, barvasta 
yelkalari keng, qo‘l-oyoqlari uzun, devsifat, ayni kuch-quvvatga to‘lgan, mabodo 
burni chertilsa bir chelak qon oqadigan barzangi bir odam” tarzda tasvirlanadi. 
Lekin uning farzandsiz ekanligi, xotini Masturaning basavlat er qosh-qovog‘iga 
qarab, itoatda, go‘ristonday jim-mit xonadonda cho‘ri ahvolda diqqinafas bo‘lib 
kun kechirishi yozuvchining bu shaxsga bo‘lgan taalqinidagi salbiy bayonni 
yanada kuchaytirgan. Ayniqsa, uning shayxulislom noma yo‘llab so‘rab olgan 
talabasi Muhiddin Latifiydan hufiya sifatida foydalanib, Mashrabning har bir 
qadamidan ogoh bo‘lib, uning asarlaridagi fikrlarni “kufr”ga yo‘yishi ham ushbu 
obraz talqinidagi salbiy jihatlarni quyuqlashtirgan. Isoxo‘jaboyning kuyovi 
bo‘lmish Bozor oxund Koshg‘ardan Ofoqxo‘janing qavmlaridan keladigan 
tushdilarni ozayib, musulmonlarning o‘z farzandlarini uning xizmati 
muboraklariga yubormay qo‘yganliklaridan noliganini aytmoq uchun xonadoniga 
kirganidagi holati nafaqat islomiy odob-axloq qoidalariga bepisand shaxs, balki 
axloqsiz ekanini ham ko‘rsatadi: “Bozor oxund mehmonxonaga oyoq uchida 
yurgancha salom berib kirgan va xontaxtaga dasturxon yozib, issiq nonu patirlar, 
likoplarda qandu novvotlar terayotgan To‘tixonning alifday kelishgan qaddi-
bastiga suqlanib tikilarkan, beixtiyor tamshanib, mallarang kalta soqolini silab 
qo‘ydi. Qizil xonatlas ko‘ylakda, pochasi hoshiyasiga guldor jiyak sirilgan atlas 
lozimda, boshiga oq shohi ro‘mol tashlagan qizcha ishini epchillik bilan bajarib, 
choynak bilan piyolalarni Maymoqning yaqiniga surib qo‘ygach, mehmonxonadan 
orqasi bilan yurib chiqib ketdi.
-
Bozor oxundning baroq qoshlari ostidan xira ko‘zlari nechundir yoshlandi, 
tupugini yutunib: 
-
Vo darig‘... deb qo‘ydi”[2,335].
Kasalga chalingan, o‘zidan omad yuz burib boyliklariga putr yetayotgan 
Isoxo‘jaboydan ushbu kulfatlardan qutulishning yagona yo‘li qizi To‘tinisoni 
Ofoqxo‘ja eshonga nazr etish ekanligini Bozor oxund uqtiradi. Shu tariqa 
Boborahimning sevgilisidan judo etilishiga ilk qadam qo‘yiladi.

---

490 
H.G‘ulom romanidagi Bozor oxund talqinida sho‘ro davri mafkurasining 
ta’siri dinni qoralash, dindorlarni “fosh etib”, salbiy bo‘yoqlar bilan talqin etish 
ruhi ustunlik qiladi.
Shuhratning “Mashrab” [3,599] romanidagi Bozor oxund obrazi esa 
shogirdlariga g‘amxo‘r, “ko‘zi to‘q”, kamtarin, ilm va iste’dodni qadrlaydigan, el-
yurt o‘rtasida katta obro‘ga ega ustoz sifatida talqin qilingan. Uning Mashrabga 
o‘gitida donishmand qiyofasi gavdalanadi: “Bu olami munavvarda besh mo‘tabar 
zot bor, bo‘tam. Biri ism qo‘ygan ota, biri allalagan ona, biri ta’lim bergan ustod, 
biri vafodor xotin va yana biri qadrdon do‘stdir. Besh narsadan odam zotiga ziyon-
zahmat yetadi. Biri yolg‘onchilik, biri bevafolik, biri tilni tiymaslik, biri hasislik va 
yana biri sabr-toqatsizlik. Unutmang, bo‘tam, ulug‘likka erishmoq uchun yillar 
kerak bo‘lsa, paskashlik uchun lahza kifoya! Ilm odob bilan, boylik saxovat bilan, 
kuch-qudrat bahodirlik bilan qadrlanadi. Hayosizlik bilan ko‘p so‘zlash, kirlanish 
bilan boylik kishini beburd qiladi. Chiroyli kiyim-bosh kishining husnini ochsa 
ham, aqlga ziynat berolmaydi, bo‘tam. Nafsini tiya bilgan, harom-harishdan xazar 
qila olgan odam eng kuchli va dono odam. Bir nodon daryoga sochgan marvaridni 
yuz dona terib ololmaydi. Aql-farosat bilan ish tutib, mulohaza bilan yashamoq 
kerak. Idroksiz bosh – suvi qurigan baliq, axloqsiz yigit – egar-jabuhsiz ot, hayosiz 
xotin – tuzsiz taom, ilmiga amal qilmagan ulamoyi fozil – hidi yo‘q savatgul. 
Johilning do‘sti, hasadchining rohati, firibgarning muruvvati bo‘lmaydi. Saxovatlik 
zotning qozoni muzda ham qaynaydi, bo‘tam!” [3,643] 
Romanda Bozor Oxund shogirdi Mashrabning chiroyli xusnixatini, she’r 
yozish iste’dodini yuksak qadrlovchi shaxs sifatida talqin etilgan. Unga 
kutubxonasidan Navoiy kitobini taqdim qilar ekan, o‘z qog‘ozlaridan bir daftar 
tuzib berishni, toki xonasining bezagi bo‘lib mehmonlarga ko‘rsatib faxrlanib 
yurishini ta’kidlaydi. Asarda biz Bozor Oxund va Mashrab o‘rtasidagi 
munosabatlarda ustoz-shogird maqomini doim saqlagan mehrli insonlarni 
ko‘ramiz. 
Xayriddin Begmatovning “Devona Mashrab” romanida esa tijoratchi otasi 
Murodullo maxsumning kasbiga qiziqmasdan bolaligidan kitobga ixlosi baland 
bo‘lgan Ubaydullo qiyofasi shunday tasvirlanadi: “Tijorat ishlari uni qiziqtirmas, 
fe’lida halovatga moyillik, devonavash jozibaga o‘chlik kabi xislatlar ustuvor edi. 
Ko‘cha-ko‘yda yurganda, o‘zi bilan o‘zi so‘ylashib va yoki she’r o‘qib, o‘zga 
darvozalar tomon o‘tib ketar, tanishlariga salom bermoq muloqotini unutar, yoxud 
bir to‘xtagan joyida necha fursat tin qolib, o‘zni unutgan holda tafakkur ichra g‘arq 
bo‘lar edi” [4,16]. So‘ng Murodullo maxsumning o‘g‘li Ubaydulloning Buxoroyi 
sharifga navbatdagi safarida o‘zi bilan birga olib ketib Ko‘kaldosh madrasasining 
taniqli mudarrisi Bahodir eshon Siddiqiy hazratlaridan o‘g‘lini shogirdlikka 
olishini so‘rashi, madrasada Abdulazizxon huzurida imtihondan o‘tishi, so‘ng 
“oxundlik poyasi” berilishi voqealari batafsil tasvirlanadi. Haqiqatparastligi, 
halolligi, mol-dunyo yig‘ishdan xazar qilishi uning fe’lidagi qaysarlik bilan 
uyg‘unlashib ketganligi tasvirini topgandir. Asarda undagi qaysarlik fe’li haqiqatni 
qaror toptirish, ilm yo‘lida halollik hamda adolatga xizmat qilishi uchun ekani 
qator voqealarda aks etadi. Bozor oxund fikricha “... qozi muttaham kelsa, 

---

491 
she’riyat ustuni titragay, ulamoi ikrom haq yo‘lidan toyar bo‘lsa, binoyi shariat 
qulagay!” [4,26] Ammo Boborahim bilan bo‘lib o‘tgan fikriy to‘qnashuvlar uni 
ikkilantirib qo‘yadi. Chunki “Bu jamoa ichra yoshi Boborahimdur. Ko‘zlari 
o‘ynab, betin labi pichirlab turgan bu bolani turish-turmushi jumboq. Oxund domla 
uni hozir-hozir portlab ketadigan o‘pqon misoli tasavvur etadi” [4,44]. 
Asarda shogirdi Boborahim bilan bo‘lib o‘tgan munozaradan keyingi Bozor 
oxund holati shunday tasvirini topgan: “Talabalari qatori Bozor oxund ham rukui 
tafakkur ichra boshlarini egib qolgan edi. “O‘zini tanimoqning oliy maqomi “anal 
haq” ermasmu? “Men haqmen” deguvchilar rostgo‘ylar sanalib, “xudo hoziq” 
deguvchilar yolg‘onchilar atalmasmu?” kabi qorishiq savollar uni qiynoqqa 
solmoqda edi. Domla o‘z xayolidan o‘zi qo‘rqib ketdi. Tepasida Navoiy hazratlari 
aso o‘qtalib turganday bo‘lib, qo‘llarini paxsa etdi. “Nega ham sharhiga til urdim” 
degan vahm bir o‘y achchiq sim kabi vujudini teshib o‘tganday bo‘ldi. 
Haydamoqqa qancha urinmasin, “Li la’ Allohi” istilohi xayolidan nari ketmay 
qoldi” [4,48]. Tasavvufning maslak va suluklari o‘rtasidagi ayirmalar Bozor oxund 
qarashlaridagi ziddiyatlarni keltirib chiqarayotganini yozuvchi haqqqoniy talqin 
etgan. 
Mashrab obrazi bilan bog‘liq yondosh tarixiy shaxslardan biri Ofoqxo‘ja 
eshondir. Hamid G‘ulomning “Mashrab” romanida tasvirlanishicha Ofoqxo‘ja 
eshon ilk bora Mashrab bilan uchrashganida undan “bul taxallusni kim berdi 
senga?” deya so‘raydi. Shoirdan ushbu taxallusni o‘zi tanlaganligini eshitgach, 
“Mashrab nomi hamisha yor bo‘lsin, xudovandi karim senga madakor bo‘lsin!” 
deya duo qiladi. Uning tashqi qiyofasi “U hali uncha keksa ham emas – baroq 
qoshlari tagida yirik qora ko‘zlari chaqnab, sergo‘sht qizil yuzidan qon tomib 
turganday” [5,116] tarzda aks etgan. Mashrabning sevgilisi To‘tixon joylashgan 
Ofoqxo‘ja harami shunday aks etgan: “Eshoni a’zamning shafqatsizligi haram 
ichra mashhar: ko‘ziga qo‘rg‘oshin quyilgan, tili qirqilgan, qo‘o‘li kesilgan qizlar 
hatto qushlar ham bevaqt sayramaydigan jimjit bog‘da soyaday sudralib yuradilar” 
[5,111]. Soqi oxund tomonidan tuhmatga uchragan Obid vasvasning ikki qulog‘ini 
kesib tashlashi uning qay darajada shafqatsiz shaxs ekanligini ko‘rsatadi. 
To‘tixonni olib qochib ketmoqchi bo‘lgan Mashrab tutilgach, Ofoqxo‘janing o‘zi 
qizdirilgan maxsus temir bilan jazolab, erligidan judo etishi ham uning qahri qattiq, 
yovuz shasligini namoyon etadi. O‘zining bu qilmishini “devonaning kufrini 
kuyydirish kerak” deb izohlaydi. Pirmat va Obid vasvas qirq darra urib 
jazolanadilar. 
Xayriddin Begmatovning “Devona Mashrab” romanida Ofoqxo‘ja eshon 
“ilmihol” egasi, mazlumlar himoyachisi sifatida talqin etilgan. U o‘z dargohiga 
tashrif buyurgan bashang kiyimdagi hushqad Nozimxo‘ja ismli boyvochcha yigitni 
takabburlik va gunohkorlikda ayblaydi. Uning “Gar ul eshon so‘zlarimga quloq 
omasa, qudratiga tan bersamen!” deb kelganligini aytadi va bu so‘zlar bilan elni 
ham, Nozimxo‘jani ham hayratga soladi. So‘ng Ofoqxo‘ja bir chetdagi keksa chol 
arzini tinglaydi. Ma’lum bo‘lishicha, chol ana shu boyvachcha yigitdan qarzdor 
bo‘lib, mahriga uning Nargiz ismli qizini berishini talab qilgan. Chol esa qizini 
o‘zi ko‘ngil qo‘ygan Ofoqxo‘janing bir cho‘poni bilan qochirib yuborgan. “Ato 

---

492 
rozi – xudo rozi” deya Ofoqxo‘ja huzurida hozir bo‘lgan yigit va qizni baxtli 
bo‘lishini aytib duo qiladi. Ushbu voqealar Boborahim va Setoriyning Ofoqxo‘ja 
eshonga bo‘lgan ixloslarini yanada oshiradi. Ofoqxo‘ja ishqiyo suluki rahnamosi 
sifatida shunday fikrlarni bayon qiladi: “Biz Olloh vaslinga tafakkur ichra yeta 
bilmadik!.. Sababkim, aqliiz qosirlik ila ruhimizga xiyonat etdi. Ojiz tanimiz 
o‘trusinga majoz jilvasini qo‘yib, quloqlarimizga “dunyo – foniy, umr – g‘animat” 
sozini chaldi. Vasli vahdatga yetmak yo‘li ko‘ngil yo‘lidir. Ko‘ngil mir’otul 
azimdurki, xislatingizda har neki bor, anda tajalli topur. Kimningkim dili chashma 
yanglig‘ pok ersa, aning tili ravon, yo‘li yorug‘ bo‘lgay!.. Shimoldin shariat, 
janubdin tariqatdur. Mag‘rib ila mashriqdan ma’rifat birla haqiqat zohir erur. 
Shariat Olloh zikri birla turmak, tariqat suluk ichra yurmak, ma’rifat haq jamolini 
izlamak, haqiqat ersa vaslidin darak topmak manzillaridur. Shariat zohiri kalom, 
tariqat mahsuli yo‘l, ma’rifat izhori ishq, haqiqat ersa kamoli holdur. Haqqa 
yetishmish banda “Insoni komil” atalib, ul ilmi hol egasi bo‘lur. Haq vaslinga bul 
tahlit ehtiyoj Qul Ahmad ismi birla ovoza topishkim, tariqi zikri jahriyadur. Biz ul 
rohni ahli dil yo‘li tanlab, sulukimiz arkoniga qo‘shdik. Oshiqona suluki Ishqiyo 
o‘zligini jahr ovozi bilan e’lon etur” [4,87-88].
Ofoqxo‘janing Bozor oxund haqidagi fikri quyidagicha: “Bozor oxund vali 
ilmda ustuvordur, illo tobedurlar. Iqtidorlari mufrad maqomiga yetmamish. Ul sifat 
zahiridin andisha birla qadam bosurlar” [4,89]. Shuningdek, uning So‘fi Olloyor va 
Mashrab to‘g‘risidagi fikri esa o‘zgacha: “So‘fi Olloyor ilmi madrasada olimlar 
o‘qiydigan ilmdur. Mashrabi devona ilmi ersa ilmi asrordurkim, goh-goh muyassar 
bo‘lur! Ul ilm olamg‘a va odamg‘a sig‘mas!” [4,209].
X.Begmatov romanidagi Ofoqxo‘ja eshon tasavvuf tariqatining bilimdoni, 
zarur o‘rinlarda adolatparvar, manmanlik va kibrni qoralovchi shaxs. U garchi 
Mashrabdagi Mansur Halloj qarashlariga uyg‘unlikni qoralagan bo‘lsa-da, shoirlik 
iste’dodini 
qadrlaydi. 
Yozuvchi 
Ofoqxo‘janing 
To‘tinisoga 
bo‘lgan 
munosabatidagi ikkilanishlarini ham to‘g‘ri talqin etgani holda, faqat salbiy 
jihatlarni o‘zida jamlagan shaxs sifatida emas, oddiy inson sifatidagi 
murakkabliklarni o‘zida namoyon etganligini ham to‘g‘ri tasvirlagan. Bu esa 
asardagi badiiy haqiqatni yuzaga keltirgan. Bejizga Ofoqxo‘janing minglab 
muridlarga ega bo‘lmaganini asoslashga erishgan. Romanda Ofoqxo‘janing 
o‘zgalar muhabbatiga erishganligi, pir maqomidagi ixlos sohibi ekanining sababi 
bilimdonligi, adolatparvarligi, mazlumlar himoyachisi ekanini to‘g‘ri talqin etgan. 
Asarda Ofoqxo‘janing kamchiligi sifatida dinni hokimiyatni egallashga xizmat 
qildirganligidir. Mashrab qarashlarining mazmun-mohiyatini anglagani holda uni 
qabul qila olmaganligidir. 
Yuqoridagilardan kelib chiqib xulosa qilish mumkinki, uchala romandagi 
tarixiy shaxslar talqinidagi tarixiy haqiqat yondosh obrazlar tasvirida qanday 
badiiy haqiqatga aylanganligi yozuvchilarning manbalarga yondoshish uslubi bilan 
bog‘lanib ketgan. Agar H.G‘ulom Mashrab sevgilisini namanganlik qiz sifatida ilk 
bor tasvirlab otashqalb shoirning Koshg‘arga otlanishini sevgi motivi bilan bog‘lab 
to‘g‘ri qilgan bo‘lsa, Shuhrat Bozor oxund obrazi talqinida muvofaqqiyatga 

---

493 
erishgan. X.Begmatov Ofoqxo‘ja eshon obrazi talqinidagi hayotiylikni ta’minlab 
natijalarga erishgandir.