Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti
Yüklə 7,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Sharh va izohlar Ushbu g‘azal Furqatning oshiqona g‘azallaridan biri hisoblanadi. Ma’lumki, oshiqona g‘azal butun mumtoz adabiyotda keng tarqalgan. Oshiqona g‘azalda ijodkor o‘zining Alloh taologa bo‘lgan shaxsiy munosabatlarini, qalb kechinmalarini, ruhiy holatini bayon qiladi. Bu erda shaxs ijodkor emas, balki banda sifatida namoyon bo‘ladi. Islomiy aqidaga binoan Iymonning shartlari va ruknlari mavjuddir. Uning ruknlari mashhur “Iymoni mufassal” kalimasida keltirilgan bo‘lsa, shartlari esa etti ko‘rinishda bayon etilgan. Ushbu shartning birinchisi “Ilm”dir deyiladi. Ya’ni, avval musulmonning iymoni butligi undagi ilm bilan bog‘liqdir. Ilmki “Ma’rifatulloh” deb nomlanib, Allohning to‘qson to‘qqizta ism va sifatlari ma’no va mohiyatini aqlan va qalban anglashdir. Shundan kelib chiqib, mumtoz adabiyot vakillari o‘zlarining aqidaviy ma’naviy qarashlariga mutanosib ohangda oshiqona g‘azallar yaratgan. Yaratilgan g‘azallarda Alloh taoloning zoti, qudrati, vahdoniyati anglangan sari, unga nisbatan taslimlik va oshiqlik maqomatini kasb etib borilishi xususida dil rozlari bitilgan. Furqatning “Masti bodai husning” deb boshlanuvchi g‘azalida oshiqning Ma’shuqa husni jamoliga butkul rom bo‘lishi, bu holat nafaqat o‘zida, balki butun maxluqot olamini boshiga tushgan savdo ekanligi xususida so‘z yuritiladi. Kimki o‘zini angladimi, demak Robbisini anglaganligidan dalolatdir, Anglash – bu o‘sha “bodai husn” dan mast bo‘lishlikdir. Aksincha, mast bo‘lmagan mahluqotni tirik jon deyishga haqlimizmi, degan katta savol qo‘yiladi. Maqtadan keyingi baytda dunyo go‘zalliklaridan voz kecha olgan, ilmda, taqvoda, ibodatda mustaqim zohidning maftunkor Ma’shuqa jamoliga bir nazari tushishi bilan uning parhezkor qalbida shu kungacha qilgan toat-ibodatlariga, sarflagan vaqtiga pushaymonliq paydo bo‘ladi, u batamom ul Ma’shuqaga oshiq bo‘ladi. Bu erda ijodkor Buyuk 517 Allohning rizoligini topish shakl va mazmun ning mutanosibligida bo‘lishi haqida fikr yuritmoqda. Shakliy amallar qalb ehtiyojlari bilan hamohang bo‘lgan holdagina visol vujudga kelishi anglatilmoqda. Aks holda esa, qalb ovozini eshitmay, shakliy amallar bilan umr o‘tkazish vaqtning zoe ketganidir. Oshiq o‘zining sadoqatini bir emas minglab joni bo‘lsa ham hammasini Yori uchun fido qilishi bilan isbotlamoqchi. U shunchalar ham o‘ziga berilgan tole’dan mamnunki, Ma’shuqasining qadamlarini erga tushishini istamay, o‘zining yuzini U uchun qadamjoy qilishga rozi. Ma’shuqa qadamlarini oshig‘ining yuziga qo‘yar ekan, kavshining ostidagi tuproq-gardlar uning ko‘zlariga kirishi tayindir. U kirgan gard shunchaki tuproq zarralari emas, oshiq uchun misoli Sulaymon surmasidur. Bu erda “surmai Sulaymon” iborasini ishlatish orqali talmeh san’ati qo‘llanilyapti. Rivoyatlarga qaraganda Sulaymon surmasi yoki “Surmai Xafo”(maxfiy surma) shunday bir surma ekanki, uni kim ko‘ziga surtsa, g‘ayb olamidagi insu-jin va parilar, hamda er usti va ostida pinhon bo‘lgan narsalarni ham bemalol ko‘ra olish xususiyatiga ega bo‘lar ekan. Bu surma Sulaymon alayhissalom va sosoniylar podshoxi Xusrav Parvizdagina bo‘lgan ekan. G‘azalning keyingi keladigan ketma-ket baytlarida Ma’shuqaning yuzi, lab ustidagi nafis mo‘ylari, beqiyos vujudi, navnihol qomati, ta’rifga so‘z ojiz shohona libosi, jingalak va xushbo‘y sochlari birma - bir yuksak badiiy mahorat bilan ta’riflanadi. Nafis mo‘ylarining qoraligi kechani zulmatga botirsa, yuzining bir tajallisi tunni nurafshon qilishi ya’ni, Alloh ta’oloning istasa qorong‘u tunni yorug‘ kunga, qaynoq yozni sovuq qishga almashtirib qo‘ya olish qudrati ta’kidlanmoqda. Yana bir ma’noda, qorong‘u tunni O‘zining birgina tajallisi orqali yoritib yuborish holati O‘zi istagan qalblarni hidoyat nuri bilan ne’matlashiga ham ishoradir; Qomatingni naxlidin sarv o‘lub xijolatrez, Xil’ating bahoridin munfail gulistondur. Ma’shuqaning yosh, go‘zal, tik qomatini chizish orqali Yaratganning vahdoniyati, yakka-yolg‘izligi, sheriksizligi va asosiysi, U insoniyatni yo‘llagan “Mustaqim yo‘l”ning shaksiz to‘g‘riligiga (sarvning xijolati), Uning ma’rifatining, shubhasiz, aqllarni lol qoldirishiga (munfail guliston) ishora berilmoqda. Baytlardan baytlarga o‘tar ekanmiz, oshiqning muhabbati qanchalar kuchli ekanligi o‘quvchiga ayon bo‘laveradi. Ma’shuqasining hushbo‘y zulfidan taralayotgan ifor oshiq aqlini olar darajada parishonlikka solishi, bu kabi parishonlik nafaqat o‘zida balki, minglab oshiqlarda namoyon bo‘layotganini shohidi bo‘lamiz. Barcha xalqni husni - jamoli bilan hayratga solib, parishonlikda qoldirib, O‘zi esa bundan behabar, malohat gulshanida hayodan yuzlari qizarib, nozik tanasi har tomonga egilib, yanada maftunkorlik kasb etib turganligining guvohi bo‘lamiz. Bu bilan Buyuk Yaratuvchining “behojat -hojatbarorlik” sifati 518 yodga olinmoqda. “U behojat hojatbarordir” (Ixlos surasi, 2-oyat). Buyuk Qudrat Egasiga hammaning hojati tushadi, Uning esa hech kim va hech nimaga hojati yo‘qdir, U barcha hojatmandlarning hojatlarini chiqaruvchi zotdir. Furqatiy dilafgoring telba, ofiyat topgay, Ko‘zlaringki, har soat qon to‘karga maylondur. Bularning hammasidan aqli lol, holi parishon, ishq iskanjasidan, Ma’shuqa beparvoligidan telba bo‘lgan oshiqning telbalikdan xalos bo‘lishi, dardiga davo topishi uchun faqat birgina ilinji bor. U ilinj Ma’shuqaning visoliga etish uchun har soatda qon to‘kishga rozi qiluvchi qattol ko‘zlaridir. Qachonki oshiq suyganining shu ko‘zlariga ko‘zi tushgandagina, uning barcha dardu sitamlariga ofiyat etadi. Ya’ni, bu dunyoning sinov ekanligi, har bir narsaning o‘tkinchiligini anglagan qalb butkul xotirjamlikni Alloh ta’oloning diydoriga musharraf bo‘lgandagina topadi. Yüklə 7,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|