Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti
Yüklə 7,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. A’zamov A. Ro‘yo yoxud G‘ulistonga safar //Roman. – Toshkent, 2011. 308 bet. 2. Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. – T.: O‘zbekiston, 2002, 465- bet. 3. Jahon adiblari adabiyot haqida/Ozod Sharafiddinov tarjimalari. – T.: Ma’naviyat, 2010. 4. Saidova B. Romanlarda tush ramzlar// Maqola. “O‘zbek tili va adabiyoti jurnali”, 2016, 5-son. 5. Saidova B. Uslubiy va g‘oyaviy hamohanglik //Maqola. 6. Quronov D. Adabiyotshunoslik lug‘ati. – T., 2010. DÜNYA ƏDƏBIYYATINDA DETEKTİV NƏSRİN FORMALAŞMASI VƏ TƏKAMÜL MƏRHƏLƏLƏRİ Seyidnisə Lətifli Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun doktorantı seyidnise.m@gmail.com +994506530838 Ədəbiyyat və cəmiyyət bir-biri ilə harmoniya təşkil etdiyinə əsasən deyə bilərik ki, sənət həyata estetik təsir bağışlayır. Bədii əsərlər həyat həqiqətlərindən qidalanıb hadisələrə təsir göstərərək insanın düşüncə tərzini dəyişməsinə səbəb olur. Yazıçılar hər hansı bir bədii nümunə ilə insan qəlbini, ruhunu yeni ideallar ilə işıqlandırır, həyata baxış bucağını dəyişir. Nəticə də həyatdan alınmış hadisə bədii təsvir və boyalarla yenidən həyata qayıdır. Cəmiyyətdə təzahür edən prosesləri müxtəlifliyi, ziddiyyəti, sosiallığı, ictimailiyi və s. fərqli prizmalardan analiz etmək mümkümdür. Təbiidir ki, tarixdə hər dövrü xarakterizə edən aktual problemlər mövcud olmuşdur. Bu problemlərdən biri də dünyada baş verən cinayət hadisələri, bu cinayətlərin araşdırılması, istintaq prosesinin həyata keçirilməsi, cinayətkarın yaxalanması və ədalətin bərqərar olmasıdır. Cinayət mövzusunun qədim dövrlərdən müasir zamana qədər mövcud olmasının səbəbi bu problemin insan həyatında qorxulu iz buraxmasıdır. Tarixdə cinayətin təcridən artması, zaman keçdikcə çoxalması və bu kimi hadisələr 653 ədəbiyyata təsirsiz ötüşə bilməzdi. Сəmiyyətdə əxlaq kodeksinin formalaşması nəticəsində günahkarların cəzalandırması kimi məsələlər ön plana çıxdı. Hər bir kəs öz günahına görə məsuliyyət daşımalı idi. Cinayət ilə bağlı süjet və elementlərə qədim dövr ədəbiyyatında- antik ədəbiyyat, əfsanə və rəvayətlər, nağıllarda təsadüf edilir. Bəşər tarixində cinayətin, öldürmənin kökləri Habil və Qabil qardaşlarının hekayəsi ilə başlanğıc götürmüşdür. Yəhudiliyin müqəddəs kitabı olan Tanaxda qeyd edildiyinə əsasən insanlıq tarixində ilk cinayət Qabilin Habili öldürməsi ilə baş vermişdir. Bəşəriyyət müxtəlif sivilizasiyalardan keçsə də, texnologiya sürətlə inkişaf etsə də cinayət faktoru daim dünyanın ən qaranlıq guşələrində mövcud olmuşdur. Yunan və Roma mifologiyasında, hind və ərəb əfsanələrində müdrik hakimlər günahkarı ifşa edib onu layiqincə cəzalandırırdılar. Məsələn, Yunan mifologiyasında Teselyanın ən qədim qəbiləsi olan Lapitlərin kralı İksionun həyat yoldaşının atası olan Deineusu öldürməsi və Heraya qarşı etdiyi sui-istifadəyə görə Zevs tərəfindən cəzalandırılması, Tantalos oğlunu öldürməsinə və tanrılara qarşı günah işlətməsinə görə aclıq və susuzluqla cəzalandırılmışdır. Bütün bu ünsürlər ədəbiyyatda detektiv növün yaranmasına şərait yaratdı. Bir növ olaraq detektivin nəsrin başlıca xüsusiyyəti bilinməyən və açıqlığa çıxarılması lazım bilinən hadisənin izlərinin araşdırılması və sübuta yetirilməsidir. Dünya ədəbiyyatında ilk dəfə olaraq detektiv nəsrin təməlini Amerika romantizm ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Edqar Allan Poe (1809-1849) tərəfindən qoyulmuşdur. Müəllif 1840-cı ildə yazmış olduğu “Morq küçəsində qətl” əsəri ilə detektiv nəsrin banisi hesab olunur. Detektiv nəsrin ünsürləri bir çox yazıçıların əsərlərində istifadə edilsə də Edqar Allan Po bütün bu ünsürləri öz yaradıcılığında birləşdirdi. Müəllif yazmış olduğu əsərlərin əksəriyyəti qorxulu və qotik üslubda yazılmışdır. Lakin o, yazmış olduğu 4 qısa hekayədə (“Morq küçəsində qətl”, “Mari Rojenin sirri”, “Qızıl böcək”, “Oğurlanmış məktub” və s.) özünəqədərki bütün detektiv nəsrin prinsiplərinə əməl edərək yeni növ detektiv ünsürlər yaratmışdır. Detektiv nəsrin mühüm əlamətlərindən biri böyük idraki əhəmiyyətə malik olmasıdır. Detektiv mövzuda qələmə alınmış bədii əsərlər özünəməxsus struktura malikdir: müəmmalı bir cinayətin aşkar edilməsi, faktların məntiqi təhlil ilə izlənilməsi, ədalət və qanunsuzluq arasında toqquşma, ədalətin qələbəsi. Sirli cinayətin araşdırılması prosesi bu nəsrin özəyini təşkil edir. Rus tədqiqatçısı Nikolay Nikolayeviç Volski “Detektiv janrın nəzəriyyəsi və tarixinə dair iş” adlı kitabında qeyd etmişdir: “Detektiv janrı əmələ gətirən əsas fakt tapmacanın olmasıdır, süjetin inkişafının əsas hərəkətverici qüvvəsi budur” [3, s. 60]. XIX əsrin 40-90 cı- illər ərzində detektiv nəsr Avropa və ABŞ-da geniş şəkildə işkişaf etdirildi. William Russel (İngiltərə), Uilyam Uilki Kollinz (İngiltərə), Emil Qaborion (Fransa), Enn Ketrin Qrin (ABŞ), Artur Konan Doyl 654 (İngiltərə), Gilbert Kiyt Çesterson (İngiltərə) tərəfindən detektiv nəsrin nümunələri yaradılmış XIX əsrin 40-ci illərində İngilis detektiv yazarlardan biri də William Russel olmuşdur. O, bu növdə əsərləri yazarkən xüsusi imzalardan istifadə edirdi. Müəllif 1856-cı ildə yazmış olduğu “Dedektiv polis işçisinin hekayələri” (Recollection of a Detective Police-Officer) əsərində “Waters” imzasından, 1856- cı ildə qələmə aldığı “Sahil mühafizəsinin nağılları” (Tales of the Coast Guard) əsərində isə “Lieutenant Warneford, R.N.” imzasından istifadə etmişdir (victorianresearch.org). Uilyam Uilki Kollinz modern ingilis detektiv yazarlarından biri olmuşdur. O, 1859-cu ildə “Ağ paltarlı qadın” və 1868- ci ildə “Ay daşı” detektiv romanlarını qələmə almışdır. Onun yaratmış olduğu detektiv obraz olan Serjant Kaf Edqar Allan Ponun yaratmış olduğu Düpen obrazı kimi eksentrikdir. Onun detektiv nəsrinin əsas xüsusiyyətlərindən biri personajların xarakterlərini açarkən fərqli obrazlardan istifadə edirdi və bu əsər gedişatında ona əlavə detalda ipucu qoymaq şəraiti yaradırdı və bu nəsrin nəzəriyyə prinsipləri işlənib hazırlanmışdır. Detektiv ifadəsini ilk dəfə 1878- ci ildə Amerikalı yazıçı Enn Ketrin Qrin (1846-1935) tərəfindən istifadə olunmuşdur. Yazıçı Amerikada ilk detektiv əsər yazan qadınlardan biridir. O, detektivin anası ləqəbi ilə məşhurlaşmışdı. 1878- ci ildə onun ilk novellası olan “Lüvenuortun işi” (The Leavenworth Case) adlı əsərinin çap olunması ilə Enn Ketrin Qrin beynəlxalq səviyyədə tanınmağa başlamışdır. 1887-ci ildə detektiv nəsrdə yeni bir canlanma müşahidə edildi. İngilis yazıçısı Artur Konan Doyl Şerlok Holms və Dr. Vatsona həsr etdiyi “Skarletdə araşdırma” başlığı altında dörd roman və əlli altı hekayə dərc etdirdi. Onun yazmış olduğu “Qorxu vadisi”, “Dördlərin işarəsi”, “Baskervillərin iti”, “Al- qırmızı etüd” roman və hekayələrində Şerlok Holms obrazı ağıllı və məntiqi fikir yürütməyi bacaran, iti zəkalı unikal bir fenomen olaraq təsvir edilmişdir. Detektiv nəsrin ilk nəzəriyyəçisi görkəmli ingilis yazıçısı Gilbert Kit Çesterson olmuşdur. O, ingilis ədəbiyyatında həm əsərləri, həm də tənqidi, fəlsəfi ədəbi-nəzəri düşüncələri ilə iz qoymuşdur. O, detektiv əsərlərinin baş obrazı keşiş Broun Ata olmuşdur. Onun “İnanılmaz əl sənətləri klubu” (1905), “Broun Atanın cəhaləti” (1905), “Şair və dəlillər” (1929), və s. ədəbi nümunələr detektiv nəsr nümunələridir. 1928-ci ildə Amerikalı detektiv yazar SS Van Dyne “Detektiv hekayələri yazmaq üçün iyirmi qayda” adlı məqalə çap etdirmişdir. Bu qaydaları ümumilərərək demək mümkündür ki, SS Van Dyne detektiv hekayəni oyun adlandıraraq oyunun qaydaları olmalıdır fikrini irəli sürürdü. 1930-1940-cı illər də Amerikan ədəbiyyatında detektiv yeni növü sərt detektiv meydana çıxmışdır. Qızıl əsrin detektivinə xas olan ünsürləri sərt detektiv 655 rədd edirdi. Onlar qeyd edirdi ki, bu dövrdə yazılmış əsərlər kiçik kənd və şəhərlərdə cərəyan etdiyinə görə cinayətkarın yaxalanması ətraf mühitin yendən əvvəlki mühafizəkar halına qayıtması demək idi. İngilis yazıçılarının əsərlərini oxuyan Amerikalı yazarlar bu süjetin onların cəmiyyətinə aid olmaması fikrini irəli sürdülər. Yazıçı Corc Qrella ümumi mənzərəni bu fikirlər ilə ifadə etmişdir: “Əsl cinayətkarlar və real polislərdən ibarət dövrün həqiqi gərginliyini əks etdirən əhəmiyyətli hekayələr aktuallıq kəsb etdi” [2,s. 20]. İngilis detektivində rasionnalıq və nizam hökm sürürsə, Amerikan detektiv nəsrində nizamsız cəmiyyət və hər an pozula bilən qaydalar əks olunurdu. Sərt detektivin əsası Kerol Con Deyli və Deşil Hemmet tərəfindən qoyulmuşdur. Keçmiş sovetlər ölkəsində isə detektiv kommunist ideologiyasının tələblərinə cavab vermədiyindən ədəbiyyatda özünə mövqe qazana bilməmişdi. Xarici detektiv əsərlərin tərcümə (E.Qaborio, U.Kollinz, A.Belo və s.) olunmasından sonra da cəmiyyətdə bu növə maraq oyandı. Rusiyalı sosioloq və ədəbiyyat tarixçisi Reytblat Abram İliç “Detektiv ədəbiyyat və rus oxucusu (XIX əsrin II yarısı və XX əsrin əvvəli)” adlı məqaləsində rus detektivi ilə bağlı məlumatlar vermişdir: “Detektiv nəsr tənqidçilərin və ümumilikdə ədəbiyyatşünasların rəğbətini qazanmadı. Rus ədəbiyyatı çoxdan "öyrənməyə" və "mənəviyyata" yönəlib, ona görə də cinayəti sadəcə təsvir etmək, oxucunu hərəkətə cəlb etmək və ona maraqlı əyləncə vermək istəyi boş əyləncə, hətta ictimaiyyətin mənəvi korlanması kimi qiymətləndirilirdi. 1860-cı illərdə və 1870- ci illərin əvvəllərində yazılmış detektiv kitabların müəllifləri öz nəşrlərinin sənədli xarakterini vurğulayaraq, başqa ədəbi ənənə ilə bağlanmağa çalışmışlar. Onlar bu cür əsərlərini müstəntiq qeydləri adlandırırdılar. Məsələn: N.M.Sovolovskinin “Ostroq və Həyat: (Müstəntiqin qeydlərindən), P.İ.Stepanova “Haqq və günahkar: qırxıncı illərin müstəntiqinin qeydləri” [1, s. 130]. Tədqiqatımıza əsasən demək mümkündür ki, ümumi və nəzəri prinsiplərin yaradılması bu istiqamətdə işlərin öyrənilməsinə geniş təkan vermişdir. Yüklə 7,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|