Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.
A’zamov A. Ro‘yo yoxud G‘ulistonga safar //Roman. – Toshkent, 2011. 
308 bet. 
2.
Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. – T.: O‘zbekiston, 2002, 465-
bet. 
3.
Jahon adiblari adabiyot haqida/Ozod Sharafiddinov tarjimalari. – T.: 
Ma’naviyat, 2010. 
4.
Saidova B. Romanlarda tush ramzlar// Maqola. “O‘zbek tili va adabiyoti 
jurnali”, 2016, 5-son. 
5.
Saidova B. Uslubiy va g‘oyaviy hamohanglik //Maqola.
6.
Quronov D. Adabiyotshunoslik lug‘ati. – T., 2010. 
 
 
DÜNYA ƏDƏBIYYATINDA DETEKTİV NƏSRİN FORMALAŞMASI 
VƏ TƏKAMÜL MƏRHƏLƏLƏRİ 
 
Seyidnisə Lətifli
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası,
Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun doktorantı 
[e-mail] 
[phone] 
Ədəbiyyat və cəmiyyət bir-biri ilə harmoniya təşkil etdiyinə əsasən deyə 
bilərik ki, sənət həyata estetik təsir bağışlayır. Bədii əsərlər həyat həqiqətlərindən 
qidalanıb hadisələrə təsir göstərərək insanın düşüncə tərzini dəyişməsinə səbəb 
olur. Yazıçılar hər hansı bir bədii nümunə ilə insan qəlbini, ruhunu yeni ideallar ilə 
işıqlandırır, həyata baxış bucağını dəyişir. Nəticə də həyatdan alınmış hadisə bədii 
təsvir və boyalarla yenidən həyata qayıdır. Cəmiyyətdə təzahür edən prosesləri 
müxtəlifliyi, ziddiyyəti, sosiallığı, ictimailiyi və s. fərqli prizmalardan analiz etmək 
mümkümdür. Təbiidir ki, tarixdə hər dövrü xarakterizə edən aktual problemlər 
mövcud olmuşdur. Bu problemlərdən biri də dünyada baş verən cinayət hadisələri, 
bu cinayətlərin araşdırılması, istintaq prosesinin həyata keçirilməsi, cinayətkarın 
yaxalanması və ədalətin bərqərar olmasıdır. 
Cinayət mövzusunun qədim dövrlərdən müasir zamana qədər mövcud 
olmasının səbəbi bu problemin insan həyatında qorxulu iz buraxmasıdır. Tarixdə 
cinayətin təcridən artması, zaman keçdikcə çoxalması və bu kimi hadisələr 

---

653 
ədəbiyyata təsirsiz ötüşə bilməzdi. Сəmiyyətdə əxlaq kodeksinin formalaşması 
nəticəsində günahkarların cəzalandırması kimi məsələlər ön plana çıxdı. Hər bir 
kəs öz günahına görə məsuliyyət daşımalı idi. Cinayət ilə bağlı süjet və elementlərə 
qədim dövr ədəbiyyatında- antik ədəbiyyat, əfsanə və rəvayətlər, nağıllarda təsadüf 
edilir. Bəşər tarixində cinayətin, öldürmənin kökləri Habil və Qabil qardaşlarının 
hekayəsi ilə başlanğıc götürmüşdür. Yəhudiliyin müqəddəs kitabı olan Tanaxda 
qeyd edildiyinə əsasən insanlıq tarixində ilk cinayət Qabilin Habili öldürməsi ilə 
baş vermişdir. Bəşəriyyət müxtəlif sivilizasiyalardan keçsə də, texnologiya sürətlə 
inkişaf etsə də cinayət faktoru daim dünyanın ən qaranlıq guşələrində mövcud 
olmuşdur. Yunan və Roma mifologiyasında, hind və ərəb əfsanələrində müdrik 
hakimlər günahkarı ifşa edib onu layiqincə cəzalandırırdılar. Məsələn, Yunan 
mifologiyasında Teselyanın ən qədim qəbiləsi olan Lapitlərin kralı İksionun həyat 
yoldaşının atası olan Deineusu öldürməsi və Heraya qarşı etdiyi sui-istifadəyə görə 
Zevs tərəfindən cəzalandırılması, Tantalos oğlunu öldürməsinə və tanrılara qarşı 
günah işlətməsinə görə aclıq və susuzluqla cəzalandırılmışdır. Bütün bu ünsürlər 
ədəbiyyatda detektiv növün yaranmasına şərait yaratdı. Bir növ olaraq detektivin 
nəsrin başlıca xüsusiyyəti bilinməyən və açıqlığa çıxarılması lazım bilinən 
hadisənin izlərinin araşdırılması və sübuta yetirilməsidir. 
Dünya ədəbiyyatında ilk dəfə olaraq detektiv nəsrin təməlini Amerika 
romantizm ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Edqar Allan Poe (1809-1849) 
tərəfindən qoyulmuşdur. Müəllif 1840-cı ildə yazmış olduğu “Morq küçəsində 
qətl” əsəri ilə detektiv nəsrin banisi hesab olunur. Detektiv nəsrin ünsürləri bir çox 
yazıçıların əsərlərində istifadə edilsə də Edqar Allan Po bütün bu ünsürləri öz 
yaradıcılığında birləşdirdi. Müəllif yazmış olduğu əsərlərin əksəriyyəti qorxulu və 
qotik üslubda yazılmışdır. Lakin o, yazmış olduğu 4 qısa hekayədə (“Morq 
küçəsində qətl”, “Mari Rojenin sirri”, “Qızıl böcək”, “Oğurlanmış məktub” və s.) 
özünəqədərki bütün detektiv nəsrin prinsiplərinə əməl edərək yeni növ detektiv 
ünsürlər yaratmışdır. 
Detektiv nəsrin mühüm əlamətlərindən biri böyük idraki əhəmiyyətə malik 
olmasıdır. Detektiv mövzuda qələmə alınmış bədii əsərlər özünəməxsus struktura 
malikdir: müəmmalı bir cinayətin aşkar edilməsi, faktların məntiqi təhlil ilə 
izlənilməsi, ədalət və qanunsuzluq arasında toqquşma, ədalətin qələbəsi. Sirli 
cinayətin araşdırılması prosesi bu nəsrin özəyini təşkil edir. Rus tədqiqatçısı 
Nikolay Nikolayeviç Volski “Detektiv janrın nəzəriyyəsi və tarixinə dair iş” adlı 
kitabında qeyd etmişdir: “Detektiv janrı əmələ gətirən əsas fakt tapmacanın 
olmasıdır, süjetin inkişafının əsas hərəkətverici qüvvəsi budur” [3, s. 60]. 
XIX əsrin 40-90 cı- illər ərzində detektiv nəsr Avropa və ABŞ-da geniş 
şəkildə işkişaf etdirildi. William Russel (İngiltərə), Uilyam Uilki Kollinz 
(İngiltərə), Emil Qaborion (Fransa), Enn Ketrin Qrin (ABŞ), Artur Konan Doyl 

---

654 
(İngiltərə), Gilbert Kiyt Çesterson (İngiltərə) tərəfindən detektiv nəsrin nümunələri 
yaradılmış XIX əsrin 40-ci illərində İngilis detektiv yazarlardan biri də William 
Russel olmuşdur. O, bu növdə əsərləri yazarkən xüsusi imzalardan istifadə edirdi. 
Müəllif 1856-cı ildə yazmış olduğu “Dedektiv polis işçisinin hekayələri” 
(Recollection of a Detective Police-Officer) əsərində “Waters” imzasından, 1856-
cı ildə qələmə aldığı “Sahil mühafizəsinin nağılları” (Tales of the Coast Guard) 
əsərində isə “Lieutenant Warneford, R.N.” imzasından istifadə etmişdir 
(victorianresearch.org). 
Uilyam Uilki Kollinz modern ingilis detektiv yazarlarından biri olmuşdur. 
O, 1859-cu ildə “Ağ paltarlı qadın” və 1868- ci ildə “Ay daşı” detektiv 
romanlarını qələmə almışdır. Onun yaratmış olduğu detektiv obraz olan Serjant 
Kaf Edqar Allan Ponun yaratmış olduğu Düpen obrazı kimi eksentrikdir. Onun 
detektiv nəsrinin əsas xüsusiyyətlərindən biri personajların xarakterlərini açarkən 
fərqli obrazlardan istifadə edirdi və bu əsər gedişatında ona əlavə detalda ipucu
qoymaq şəraiti yaradırdı və bu nəsrin nəzəriyyə prinsipləri işlənib hazırlanmışdır. 
Detektiv ifadəsini ilk dəfə 1878- ci ildə Amerikalı yazıçı Enn Ketrin Qrin 
(1846-1935) tərəfindən istifadə olunmuşdur. Yazıçı Amerikada ilk detektiv əsər 
yazan qadınlardan biridir. O, detektivin anası ləqəbi ilə məşhurlaşmışdı. 1878- ci 
ildə onun ilk novellası olan “Lüvenuortun işi” (The Leavenworth Case) adlı 
əsərinin çap olunması ilə Enn Ketrin Qrin beynəlxalq səviyyədə tanınmağa 
başlamışdır. 
1887-ci ildə detektiv nəsrdə yeni bir canlanma müşahidə edildi. İngilis 
yazıçısı Artur Konan Doyl Şerlok Holms və Dr. Vatsona həsr etdiyi “Skarletdə 
araşdırma” başlığı altında dörd roman və əlli altı hekayə dərc etdirdi. Onun 
yazmış olduğu “Qorxu vadisi”, “Dördlərin işarəsi”, “Baskervillərin iti”, “Al-
qırmızı etüd” roman və hekayələrində Şerlok Holms obrazı ağıllı və məntiqi fikir 
yürütməyi bacaran, iti zəkalı unikal bir fenomen olaraq təsvir edilmişdir. 
Detektiv nəsrin ilk nəzəriyyəçisi görkəmli ingilis yazıçısı Gilbert Kit 
Çesterson olmuşdur. O, ingilis ədəbiyyatında həm əsərləri, həm də tənqidi, fəlsəfi 
ədəbi-nəzəri düşüncələri ilə iz qoymuşdur. O, detektiv əsərlərinin baş obrazı keşiş 
Broun Ata olmuşdur. Onun “İnanılmaz əl sənətləri klubu” (1905), “Broun Atanın 
cəhaləti” (1905), “Şair və dəlillər” (1929), və s. ədəbi nümunələr detektiv nəsr 
nümunələridir. 
1928-ci ildə Amerikalı detektiv yazar SS Van Dyne “Detektiv hekayələri 
yazmaq üçün iyirmi qayda” adlı məqalə çap etdirmişdir. Bu qaydaları 
ümumilərərək demək mümkündür ki, SS Van Dyne detektiv hekayəni oyun 
adlandıraraq oyunun qaydaları olmalıdır fikrini irəli sürürdü. 
1930-1940-cı illər də Amerikan ədəbiyyatında detektiv yeni növü sərt 
detektiv meydana çıxmışdır. Qızıl əsrin detektivinə xas olan ünsürləri sərt detektiv 

---

655 
rədd edirdi. Onlar qeyd edirdi ki, bu dövrdə yazılmış əsərlər kiçik kənd və 
şəhərlərdə cərəyan etdiyinə görə cinayətkarın yaxalanması ətraf mühitin yendən 
əvvəlki mühafizəkar halına qayıtması demək idi. İngilis yazıçılarının əsərlərini 
oxuyan Amerikalı yazarlar bu süjetin onların cəmiyyətinə aid olmaması fikrini irəli 
sürdülər. Yazıçı Corc Qrella ümumi mənzərəni bu fikirlər ilə ifadə etmişdir: “Əsl 
cinayətkarlar və real polislərdən ibarət dövrün həqiqi gərginliyini əks etdirən 
əhəmiyyətli hekayələr aktuallıq kəsb etdi” [2,s. 20]. İngilis detektivində rasionnalıq 
və nizam hökm sürürsə, Amerikan detektiv nəsrində nizamsız cəmiyyət və hər an 
pozula bilən qaydalar əks olunurdu. Sərt detektivin əsası Kerol Con Deyli və Deşil 
Hemmet tərəfindən qoyulmuşdur.
Keçmiş sovetlər ölkəsində isə detektiv kommunist ideologiyasının 
tələblərinə cavab vermədiyindən ədəbiyyatda özünə mövqe qazana bilməmişdi. 
Xarici detektiv əsərlərin tərcümə (E.Qaborio, U.Kollinz, A.Belo və s.) 
olunmasından sonra da cəmiyyətdə bu növə maraq oyandı. Rusiyalı sosioloq və 
ədəbiyyat tarixçisi Reytblat Abram İliç “Detektiv ədəbiyyat və rus oxucusu (XIX 
əsrin II yarısı və XX əsrin əvvəli)” adlı məqaləsində rus detektivi ilə bağlı 
məlumatlar 
vermişdir: 
“Detektiv 
nəsr 
tənqidçilərin 
və 
ümumilikdə 
ədəbiyyatşünasların rəğbətini qazanmadı. Rus ədəbiyyatı çoxdan "öyrənməyə" və 
"mənəviyyata" yönəlib, ona görə də cinayəti sadəcə təsvir etmək, oxucunu 
hərəkətə cəlb etmək və ona maraqlı əyləncə vermək istəyi boş əyləncə, hətta 
ictimaiyyətin mənəvi korlanması kimi qiymətləndirilirdi. 1860-cı illərdə və 1870-
ci illərin əvvəllərində yazılmış detektiv kitabların müəllifləri öz nəşrlərinin sənədli 
xarakterini vurğulayaraq, başqa ədəbi ənənə ilə bağlanmağa çalışmışlar. Onlar bu 
cür əsərlərini müstəntiq qeydləri adlandırırdılar. Məsələn: N.M.Sovolovskinin
“Ostroq və Həyat: (Müstəntiqin qeydlərindən), P.İ.Stepanova “Haqq və günahkar: 
qırxıncı illərin müstəntiqinin qeydləri” [1, s. 130]. 
Tədqiqatımıza əsasən demək mümkündür ki, ümumi və nəzəri prinsiplərin 
yaradılması bu istiqamətdə işlərin öyrənilməsinə geniş təkan vermişdir.