Тофиг щаъыйев
Yüklə 4,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
аббасы пул ващидляри совет тарихчиляринин I Шащ Аббас щаггындакы тядгигатларыны рядд едир (I Шащ Аббас щаггында обйектив тарихи мялумат алмаг цчцн бу мянбя иля таныш олун: Елчин Щцсейнбяйли. Шащ Аббас. Роман-хроника. Бакы, 2008.)
405
ən mütəһərrik qat lüğət tərkibi olduğundan gözlənirdi ki, milli dilin yeni mərhələsində ədəbi dilin leksikasında xeyli fərq görünəcəkdir. Və belə də olur. Ədəbi dilin aparıcı folklor- danışıq qolunda bu fərq özünü daha qabarıq şəkildə göstərir. Məsələn, XVIII əsrin iki böyük sənətkarında–Vidadi və Vaqifin dilində cəmi dörd xalis arxaizm var: Bu gün–danla, demə, dövran deyildir bir qərаr ilə (Vidadi); Hatəm xan ağadır sində (qəbirdə) yoldaşın (Vidadi); Firqətin damu tək əzaba dönmüş; Qoynundakı əcəb nəstədür, ay qız (Vaqif) və
(hiylə), biləsincə (özü ilə), bulmaq (tapmaq), yağma (talan), bəŋ(xal) kimi daha bir neçə, necə deyərlər, yarım arxaizm. Çox güman ki, Vaqif və Vidadi bunları artıq dialektizm – danışıq sözü kimi işlədirlər; bunlar əski normanın qalıq– faktlarıdır. Bu arxaizmləri milli dilin müəyyən dövründə (ən düzü: anında) konkret bir üslubda qəflətən fəallaşan qədim Azərbaycan sözlərindən fərqləndirmək lazımdır. Məsələn, qonuşmaq XVIII əsrdə Vaqifin dilində bir dəfə işlənir: Bir- birilə qonuşmadıq, ayrıldıq. Yaxud kəndi sözünə XIX əsr şairlərinin dilində 2–3 dəfə rast gəlinir (Qovğaya salma
əsrin əvvəllərində romantiklərin dilində çox fəaldır. Artıq һəmin məqamda bunlar qədim Azərbaycan sözləri deyil, romantiklərin üslubunu səciyyələndirir–onlar bədii və publisist dillərində osmanlıcanın fonetik, leksik faktlarına üslubi norma kimi baxırdılar.
Əski milli dil dövrünün morfoloji faktlarından bütün əsrlərdə (XVII-XX əsrin əvvəli) özünü göstərəni ümumən bunlardır: 1)
işlənir: Ölən günədək eyləməzəm səndən usanmaq (Vaqif); Gəlməzik qapına, verməzik salam (Zakir); Qəm etməzəm, deyilsə, Məһəmməd sağaldımı (M.Ə.Sabir); 2)
yeksan, saqqal (Vaqif); Bu, nadir faktdır. XX əsrin əvvəllərində һəmin formanın I ş. cəmində -alım şəkilçisi Azərbaycan dilində arxaik formanın davamı deyil, Türkiyə
406
türkcəsinə üslubi söykənmə faktıdır; 3)
III ş., təkdə xəbərlik şəkilçisi -dürür: Sizə müştaqdürür Bağdad elləri (Vaqif); Ya qaşdürür bu, cümləsi aşiq gümanıdur (A.Bakıxanov); Müһəyyadürür təxtü tacım mənim (M.Ə.Sabir); 4) birlə//bilə qoşması: Eyləyə һüsnü bilə aşıq gecəsin misli- ruz (Vaqif); Sirişkim birlə kim xali deyildür qamətün gözdən (X.Natəvan); Hünər birlə ol təkcə minnətgüzar (M.Ə.Sabir); 5) -gəc fe‘li bağlama şəkilçisi: Görgəc onu xoruz eylədi səda (M.H.Qarabağlı, XIX). Bu fe‘li bağlama XVIII əsrdə klassik poeziya janrlarında və ümumiyyətlə üslubların klassik qolunda nisbətən fəaldır; 6) -ciləyin şəkilçi-qoşması: Ġ ran ilə Turan, Hələbü Məkkə, Mədinə – Bunlarda belə sənciləyin can ələ düĢməz (Vaqif); 7) –yı təsirlik hal şəkilçisi. Çəküb bir naləyi, bülbülləri dörd yandan avaz et (S.Təbrizi). Bu şəkilçi klassik poeziya janrlarında yazanların dilindədir. Maraqlıdır ki, Vidadi və Vaqif Qazax dialektinin nümayəndələri olsalar da və bu dialektdə sonu saitli sözlərdə təsirlik hal şəkilçisi – yı fonetikası ilə işlənsə də, onların dilində həmin məqamda məhz – nı çıxış edir. Bu o deməkdir ki, artıq yeni mərhələdən, milli ədəbi dil norması geniş mənada oğuzcanın yox, bilavasitə Azərbaycan xalq türkcəsinin əsasında müəyyənləşir; 8) Feilin vacib formasının əlaməti kimi «məsdər+gərək»: Düşmədən dildən, könül, dildarə yalvarmaq gərək; Firsətin ta əldə var, təslimi-yar olmaq gərək (Q.Təbrizi, XVII əsr); Bir evdə ki, sən tək gözəl olmaya, O ev dağıluban talanmaq gərək (Vaqif, XVIII əsr). Bu forma yeganə morfoloji göstəricidir ki, milli dilin yeni dövrünə qədər müəyyənləşmir. Əslində vaciblik kateqoriyasının müasir əlaməti (-malı, -məli) milli dilin bizə ən yaxın zamanında, XX əsrin 30-cu illərində sabitləşir (canlı dildə isə һələ də «gərək» modal sözündən istifadə olunur). Əski dövrün fonetik xüsusiyyətlərinin
yaşaması daһa çox orfoqrafik mühafizəkarlığın nəticəsidir, bununla belə, janrla, vəznlə bağlı üslubi təzahürlər də özünü göstərir. Məsələn, Q.Təbrizidə belə üçqat paralellik var: Bir quş iki çəməndə
407
xaçan aşiyan tutar; Ol səri–kuyindən qaçan (Britaniya nusxəsində. Tbilisi nüsxəsində: xaçan) getmək olur ki; Hansı güldür ki, təğaful bağrımı qan eyləməz. Bu paralellikdə milliyəqədərki dövrdə fəal olanla ləng olan yerlərini dəyişir: hansı-qansı-qanğı. Həm də bu variantların paralel varlığı o deməkdir ki, həmin sual əvəzliklərinin bugunkü tələffüzdə olanı XVII əsrdə və ondan əvvəllər də canlı ünsiyyətdə işlənmişdir. XX əsrin əvvəllərində-Sabirin bir satirasında qanda sual əvəzliyinə təsadüf olunur: Qanmayır heç kəs ki, gəşti qanda, dərya qandadır («Mol. Nəsr.», 1910, № 26) – XX əsrdə əvəzliyin bu fonetikasının səbəbi aydınlaşmır (bəlkə alliterasiyadır: qanmaq–qanda). Deyildiyi kimi, əski milli dil xüsusiyyətlərinin arxaik şəkildə yaşanışı müxtəlif janrla, texniki və üslubi tələblərlə şərtləndiyindən bunları
üslubların səciyyələndirilməsi prosesində xatırlamaq kifayətdir.
408
BƏDİİ ÜSLUB
Bədii üslubun klassik-divan dili və xəlqi-danışıq dili qolları davam edirdi. Ancaq mövqelər yerini dəyişmişdi: bütün üslublarda folklor-danışıq dili aparıcı olmuşdu. Üslubların aparıcı dil forması dəyişmişdi. Azərbaycan yazılı ədəbi dilinin inkişafı həmişə yuxarıdan ədəbiyyata göstərilən qayğı və ya qayğısızlıqla bağlı olmuşdur. XVII və XVIII əsrlərdə tarixi-siyasi –mədəni şəraitin yarıtmazlığı Azərbaycan yazılı ədəbiyyatını zəiflədir (XV-XVI əsrlərin siyasi yüksəlişini, ana dilinin dövlət dili kimi fəaliyyət göstərməsini və yazılı ədəbiyyatın Nəsimi-Füzuli yürüş-yüksəlişini xatırla). Doğrudur, XVII əsrdə yazılı ədəbiyyatın–Füzuli məktəbi- nin görkəmli nümayəndələri var: Məsihi, Qövsi Təbrizi, Saib Təbrizi və başqaları kimi (hətta XVIII əsrin əvvəllərindən onun ikinci dərəcəli nümayəndələri də yazıb-yaradırlar: Nişat, Şakir və Məhcur Şirvanilər kimi). Ancaq bunlar ədəbiyyat sənətini Füzuli səviyyəsinə qaldıra bilmədikləri kimi, ədəbi dil sahəsində də yenilik yarada bilmirlər. Bunlar Füzulinin yolunu ətalətlə gedirlər, onun üslubunu mexaniki iş kimi icra edirlər. Sanki onun hərfini zədələməkdən qorxurlar. Füzulini öyrənirlər, lakin ona tarixilik baxımından yanaşmırlar; bu sənətə doqma kimi baxır, onu müasirləşdirmirlər. Bu cəhət Məsihidə daha tipik şəkildə nəzərə çarpır. Hətta o, Füzulinin dil-üslub göstəricisində xəlqilik əlamətindən bir qədər uzaqlaşır. Məsihinin dili əslində əvvəlki dövrün yekunudur. Bu baxımdan, onun dilində sərhədinə çatdığı yeni dövrün demokra- tizm əlamətləri aydın təzahür tapmalı idi. Halbuki həmin cəhətə görə Məsihi heç Füzuli səviyyəsində də durmur. Məsihi dilində Füzuli üslubunun tipologiyası qalır. «Vərqa və Gülşa» süjeti bir qədər «Leyli və Məcnun»a uyğunlaşdırılır. Bu uyğunluq, təbii ki, dil-ifadə paralelliyində də görünür. Bir-iki nümunə. Anasının Leyliyə nəsihətindən:
mma nə deyim, ikən yünülsən! Qızsan, ucuz olma, qədrini bil.
GülĢaya anasının nəsihətindən: 409
Bil qədrini, olmagil səbükbar! Leylinin anası:
Sən sadəsən, özgə əhli-neyrənk. GülĢanın anası:
Sən sadəvü fitnədir rəfiqin. Leylinin anası:
Sən Ģəm'sən uymagil həvayə, GülĢanın anası:
Sən bəzmi-məlahət içrəsən Ģəm‘. Leylinin anası:
Mey gərçi səfa verər dimağə, Axdığı üçün düĢər əyağə.
GülĢanın anası: Su qıldı qamu cəhani əhya Axduqidin oldu bisərü pa.
Göründüyü kimi, iki ananın qızlarına nəsihətindəki yaxınlıq təkcə motiv uyğunluğunda deyil, eyni zamanda, nəsihətlər leksik tərkibilə, təşbihlərinə görə də əlaqəlidir. Axırıncı beyt-paralellərdə təşbih-obyektlər (mey və su) müxtəlif olsa da, onları axmaq (maye) əlamətləri birləşdirir. Eyni zamanda «su kimi axmaq» qəbahəti Leyliyə də isnad olunur: «Hər gördüyünə su kimi axma». Maraqlıdır ki, qızların analarına cavablarında da leksik- ifadə qohumluğu qalır:
Leyli:
Ha səndən eĢitdim indi adın. 410
Billah! Nədir, ana, eĢqə məfhum, Bu sirri-nihanı eylə mə'lum. 411
GülĢa:
Gəl söylə maŋa ki, kimdürür yar? Qıldım kimə, de, təəĢĢüq izhar?
Leyli: Mən məktəbə rə'yim ilə getmən, Bir Ģüğli-xilafi-rə'yin etmən.
GülĢa: Ta izn olunmasa ol ayə, Qoymaz qədəm ol hərəmsarayə.
Poemalarda belə dublet ifadələr müxtəlif bəhslərə səpələn- mişdir. Bu, özlüyündə təsdiq edir ki, «Leyli və Məcnun»dan yüz il sonra yazılmış «Vərqa və Gülşa»nın dilində yeni əsrin izi görünmür və onda dil-ifadə yeniliyi axtarmaq artıqdır. Hər iki poema klassik kitab dilinə mənsub olduğundan, təbii ki, bunlarda ərəb-fars mənşəli sözlər çoxdur. Əlamət sadalanan yerlərdə, xitablarda qeyri-kütləvi əcnəbi leksikonun bolluğu, bunlarla müqayisədə dinamika zamanı, xüsusilə hər misrada xəbər (ən çox da feili xəbər) işlənərkən dildə anlaşma yaranması (və ya artması) kimi üslubi ştamp Füzuli poemasındakı tərzdə «Vərqa və Gülşa»da da özünü göstərir. Ancaq Azərbaycan xalq dili üçün, az və orta savadlı oxucu üçün işlək olmayan leksikonun faizi Məsihidə Füzuliyə nisbətən xeyli artıqdır. Bu da klassik-kitab dilində xəlqiliyi sıxışdırmaqdır. Deməli, Məsihi Füzuli məktəbinin üslubi sxeminə riayət edir, ancaq leksikada Füzuli dilinin xəlqiliyini geri çəkir (çağdaşları olan M.Əmani və Fədai dilinin demok- ratizmi ilə müqayisə et). Maraqlıdır ki, milli dilin təşəkkül dövrü üçün işlək olub sonralar arxaikləşən milli sözlər Məsihi dili üçün qeyri-işləkdir; bu cəhətdən Məsihi dilində tarixilik düzgün əks olunur. Məsihi poemasının təcrübəsində klassik poeziya janrları dilində xəlqiliyin geri çəkilməsi I Şah Abbas
412
rejiminin dil siyasəti ilə də bağlıdır; dövlət idarələrində yazılı və şifahi ünsiyyətin formalaşdırılmasına şair öz əsərində belə cavab verir– poemada fars ədəbi dili elementləri geniş yer tutur. Hətta yüksək üslub norması izləyən giriş bəhslərində–ali şəxslərə müraciət məqamlarında azərbaycanca ünsürlər elə zəifləyir ki, nitq bütöv farscalaşır. Şah Abbasın öz şə'ninə yazılmış hissələrdə də məhz həmin dil standartlaşdırılır: «Ol
siyasəti yeridən şahın ancaq belə təsvir xoşuna gələrdi. Maraqlıdır ki, poema qurtaran zaman artıq taxta çıxmış Şah Səfiyə həsr olunan final-qəsidədə dil nisbətən sadədir: «Təkəllüfsüz bu gün bu xak taci-fərqi-keyvandur, Səfi ibn Səfi
Poemada Azərbaycan dilindən uzaqlaşma özbək ədəbi dili faktlarına geniş yer verilməsində də özünü göstərir. Görünür, bu cəhət XV-XVI əsrlərdəki klassik poeziya dilinə yaxınlaşmaq cəhdi ilə bağlıdır. Qəribədir ki, özbək-cağatay dil elementləri Azərbaycan xalq dilinə geniş yer verən M.Əmaninin dilində də var. Hesab etmək olar ki, XVI əsrin sonu və XVII əsrin əvvəllərində cağatay dilinə fəal müraciət təkcə o dövrün Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələrində deyil, həm də Füzuli dövründən uzaqlaşdıqca klassik poeziya dilinin akademizmini qorumaq, özünü daha çox füzuliçi qələmə vermək meylindən gəlir (Nəsimi, Kişvəri, Xətai və başqalarının dilindəki cağatayizmləri xatırla). Bütün bunlarla yanaşı, cənab zaman öz sözünü deyir. Saraylarda yazılı ədəbiyyatın dilinə, Şah İsmayıl münasibətinin dəyişməsi, ana dilinin himayəsizləşməsi, yiyəsizləşməsi xalqın öz dilinə yiyə çıxmasına gətirir. Xalq bütün gücünü şifahi ədəbiyyatına verir - şifahi ədəbi dil heç vaxt olmadığı qədər güclənir və ya bütün folklor janrları üzrə fəallaşır. Hətta xalqın sövqi-təbii ilə (stixiya ilə) göstərdiyi bu qeyrəti duyan qeyrətli övladları şifahi yaradıcılıq nümunələrini yazıya almağa başladılar. «Dədə-Qorqud kitabı»ndan neçə əsr sonra, məhz bu dövrdə xalq dastanı yazıya köçürülüb. Beləliklə, bu xalq dili havası böyüyüb,
413
bir atmosferə çevrildi və yazılı ədəbiyyatı da bürüdü. Xalq şeirinin təsirilə yazılı şeirin dilində xəlqiləşmə getdi və divan şairləri xalq şeiri janrlarına müraciət etdilər. Füzuli məktəbinin davamçısı Qövsi Təbrizi bunu belə etiraf edir:
Gətür, saqi, Ģərabi-nab, mütrib, sazuŋı saz et, Çö küb bir naləyi bülbülləri dörd yandan avaz et.
– burada «saz» simvolik obrazdır, xalq şeirinin dəbdə olmasına işarə edir. Füzulidə və Füzuli zamanında ney, ud, kaman tərənnüm olunurdu. Bu əlamətlər muğam ifasına yarayır, muğamın söz sənəti isə qəzəldir. Sazda yalnız xalq şeiri janrları ifa olunur. Təsadüfi deyil ki, Qövsi özü gəraylılar da yazmışdır. Bu fikir bir yüzillik sonra belə iqrar olunur, Vidadi deyir:
Külli-Qarabağun abi-həyatı Nərmü nazik bayatıdır, bayatı.
Vaqif də təsdiqləyir: Muxəmməs deməgüŋ seyrəklənübdir. Bayatıda zehnüŋ zirəklənübdir
Burada bayatı və müxəmməs terminləri yalnız öz professional-nominativ mənalarında gətirilmir. Bayatı xalq şeiri janrlarından biri və ən kütləvisidir. Müxəmməs isə klassik poeziya janrları içərisində ən işləklərindən biridir. Buna görə də Vidadi və Vaqif həmin terminləri rəmzi mənada işlədirlər: bayatı dedikdə bütövlükdə xalq şeiri, müxəmməs dedikdə klassik poeziya janrları nəzərdə tutulur (maraqlıdır: niyə Vaqif klassik janrlardan ən kütləvisi olan qəzəli yox, məhz müxəmməsi rəmzləşdirir? Ona görə ki, həqiqətən Vidadi müxəmməsə başqa müasirlərindən daha çox müraciət etmişdir). 414
Bir halda ki, Qarabağın diriliyi bayatıdadır, müxəmməs dəbdən düşmüşdür, deməli, bu dövrdə xalq şeiri janrlarının fəallığından, klassik poeziya janrlarının məhdudluğundan söhbət gedir. Vaqiflə Vidadinin dialoqundakı məğzi, mənzərəni həmin dövr Azərbaycan şeirinin real statistikası da təsdiqləyir. Nisbət nəsrdə də saxlanır–xalq danışıq dili normasına meyilli yazılar, folklor nəsri genişlənir. Həmin prosesin başlandığını klassik şeirin nümayəndəsi Qövsi deyir, onun nəticəsini isə xalq şeirinin ustadları Vidadi və Vaqif də təsdiqləyirlər. Beləliklə, bədii üslubun klassik dil qolunda, bir tərəfdən, köhnə hərfi-hərfinə saxlanır, digər tərəfdən, milli dil dövrünə məxsus xüsusiyyət yaranır–dildə realizm güclənir, xəlqilik genişlənir. Ümumiyyətlə, klassik şeir dilində yeni dövrün nəfəsi ən çox frazeoloji bolluqda duyulur: eldən çıxmaq, işdən getmək, gözünə
Bəzi lüğət materialı xalq şeiri janrlarının dilindən fərqlənmir: qanmaq, qatlanmaq, qarabağır (ciyər), barı, dadlı-duzlu, dilbilməz, əglənmək, göz-görə, sözbaşı, hərc-mərc, ehmal, əkilmək (aradan çıxmaq), qısılmaq (Q.Təbrizi, S.Təbrizi). Hətta «üfüq» mənasında «qaş»a XVII əsrə qədər heç xalq şeirində də təsadüf olunmur: Olmadı xurşiddən dağlarda rəngin qaşlar (S.Təbrizi). Bu forma isə işlənir və o da xalq dilindən gəlir: Qaş qaralanda çıqarlar yuvadan xəffaşlar (yenə onun). Xalq yaradıcılığının təsiri ilə canlı danışığın «duzlu» təyini (dadlı, ləzzətli, şirin məqamında) eynən alınır: Bu duzlu ləblər ilən neyləsün şərab sana (S.Təbrizi); Hər görən bu dadlı-duzlu ləblərüŋ biixtiyar Söylər, ey saqi, həlal olsun meyi-gülgun saŋа (S.Təbrizi). Digər tərəfdən, xalq dilinin kamilliyi zəminində belə kəşf-obrazlar 415
yaranır: Gördülər lə‗li-ləbüŋ qan tərlədilər daĢlar; Necə yolıŋda şəfəqlər tərləsün qan afitab (S.Təbrizi). Şifahi nitqdəki utanıb-qızarmaq əvəzinə yazılı dildə qan tərləmək bu günə qədər heç kəsdə yoxdur. S.Təbrizinin təşbehlərinin dil mükəmməlliyində, fikrin obrazlı ifadələrində füzuliyanə ustalıq özünü göstərir. Ədəbi düşüncə həyat faktının, hətta adi məişət anlayışının üstündə durur. Dodağın duzluluğu şirinliyə qarşı qoyulanda bir məişət həqiqəti əsas tutulur: Şərabdən, nə əcəb, olmusan əgər sərxoş, Bu duzlu ləblər ilən neyləsün şərab saŋa – yəni: nə əcəb, sən şərabdan sərxoş olmusan, axı dodaqlarının duzu şərabın təsirini öldürməli idi (məişətdə arağın üstündən duzlu xiyar yeyilməsini yada salın); Aşiqüŋ göz yaşına rəhm eyləməz ol afitab – Yığlamağ ilən aparmaz od əlindən can kabab – Aşiq göz yaşı axıdır, ancaq sevgilinin (afitabın - günəşin) ona yazığı gəlmir, rəhm eləmir. Aşiqin bu günəş xanımın yanğısından axıdılan göz yaşı odun üstündə kababdan axan yağ damcıları ilə müqayisə olunur. Bu müləmmədəki ifadə dil mükəmməliyinin nadir faktlarındandır, həm də şairin hər iki dili eyni dərəcədə gözəl bildiyini göstərir: Dər dele – Saib bəsi ca kərdəəst ceĢmane- məst, - Sənin sərxoş (məst) gözlərin Saibin ürəyində özünə möhkəmcə yer eləyib. Göz iki olur, ürək bir, Ona görə ardınca deyilir: İki kafir bir müsəlman öldürür, bidad hey! Niyə kafir? Çünki bu gözlər sərxoşdur. Sərxoşdursa, şərab içib, şərab içibsə, müsəlman deyil. Saibin ürəyi həmin tək müsəlmandır ki, iki kafir göz onu öldürür. Folklor dilinin güclü nüfuzu ilə əcnəbi və milli söz- paralellərin işlənmə nisbəti dəyişir. Məsələn, Qövsi Təbrizinin dilində farsca atəş * 29 dəfə, azərbaycanca od 41 dəfə, ərəbcə şəm‘ 56 dəfə, azərbaycanca çıraq 27 dəfə işlənir; bu, Azərbaycan bədii ədəbiyyatında ənənəvi gələn şablon söz- obrazların xalq dili tərəfindən sıxışdırılması deməkdir (nəzərə
* Яслиндя атяш етимоложи ъящятдян тцркъядир – од сюзцндян вя –яш шякилчисин- дян ибарятдир.
416
alanda ki, əvvəllər, klassik şeir dilində ümumiyyətlə çıraq obrazı çox sönükdür, onda 56:27 nisbəti milli leksikanın böyük qələbəsi sayılmalıdır). Danışıq dili faktı kimi klassik şeirin dilinə Təbriz (ya başqa) şivə xüsusiyyətləri axır: eylirəm (eyləyirəm), bənzətmin Yüklə 4,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|