Тофиг щаъыйев

                                                                                                                                                                                                                              

                                                 

*

  Дарвин  ялагясиз  шейлярин  арасында  ялагянин  олдуьуну  сюйляйир.  Дейир, 

гарымыш  гадынла  йонъа  биткисинин  беля  бир  ялагяси  вар:  гарымыш  гадынлар 

пишийи чох севяр, язизляр, гуъагларында эяздиряр, достлуг едярляр. Пишийин ян 

севимли йемяйи сичандыр. Сичанлар ян чох йонъалыгда йува саларлар. 

 

387 

ФЦЗУЛИ ДИЛИНДЯ БЯЗИ ЦСЛУБ ЧАЛАРЛАРЫ. 

ЙАХУД: П.С. 

 

Фцзули  мятндя  сюзлярин  мяна  цнсиййятиня  о  дяряъядя  наил 

олур  ки,  бязян  грамматик  ъящятдян  тяърид  олунмуш  ващидляри 

дя  ъцмля  цзвляриня  баьлайыр;  бурада  хитаб  баьлайыъы  васитясиля 

ъцмля цзвляриня тямас етдийи кими:  

          

Ей мяляксима ки, сяндян юзэя щейрандур саŋа. 

 

Мянтиги  вурьуйа,  демяли,  бядии  мягсядя  эюря  шякилчини  юз 

мящвяриндян гопарыр: 

Ъани-алямсян, фяда щяр лящзя мин ъандыр 

сана. – Ъан фядадыр явязиня фяда ъандыр.  

Динамика цчцн феили баьламаны мцстягил хябяр мювгейиня 

чыхарыр,  ейни  заманда,  грамматик  сыьал  йараныр,  ъцмля  башга 

конструксийалардан  азад  олунур: 

Мяънун  олубан  ясири  Лейли, 

Лейли дяхи салмыш аня мейли. Гям йолунда мян галыб, эетдися 

Мяънун,  йох  яъяб,  Сайруйа  дцшвардыр  щямрящлик  етмяк  саь 

илян   ( ляффц няшря диггят един: мян-сайру, Мяънун – саь).  

Бядии-поетик  дилдя  елми-фялсяфи  мязмунла  йанашы,  Фцзули 

мусигийя дя хцсуси диггят йетирир. Сюзляри еля сечир ки, мцяййян 

сясляр мисра вя бейтлярдя бир шца кими  сечилир, щармонийа ъизэи-

ахары йарадыр: - 

Ъаны  ким  ъананы цчцн севся, ъананын севяр, 

Ъаны цчцн ким ки ъананын севяр, ъанын севяр. – Йар щали-дилими 

зар билибдир, билирям, Дили-заримдя ня ким вар, билибдир, билирям.  

Биринъидя  

ъ вя ч, икинъидя л вя р сясляри хцсуси мелодийа йарадыр. 

Йахуд: 

Йар истямяз ки, ашиги яьйаря йар ола – й вя  р тякрарлары 

мусиги  верир.  Бу  сяс  ямялиййатында  гядим  аллитерасийа  шеир 

формамызын  да  изляри  сахланыр.  Сяс  –  ащянэдарлыг  изляри 

ъярэясиндя шаирин дахили гафийяляри дя мцщцм йер  тутур:  Эцли-

рцхсаруна 

гаршу,  эюзимдян  ганлу  ахар  су,  Щябибцм,  фясли  – 

эцлдцр 

бу, ахар сулар буланмазмы?  

Фцзулинин  дили  тапынтыларла  долудур.  Яввялъя  гейри-адилийи 

иля  дцшцнъяни  мяст  едир,  гавранандан  сонра  байаты  ифадяляри 

кими ади эюрцнцр, йяни бу, щягигятян ади имиш, амма ону еля 

дцшцнян  олмайыб: 

Йазар  эюз  пярдясиня  яшк  шярщи-щал,  билмяз 

ким, Огынмаз, ган иля йазылса хят ювраги-ал цзря – эюз  йашым 

эюзцмцн пярдясиня щалымы йазар, анъаг билмяз ки 

ал (гырмызы) 

 

388 

вараьа  ган  иля  йазылан  хятт  охунмаз.  Йяни  эюз  йашы  гандыр, 

ашиг  эюзцндян  ганлы  йаш  тюкцр,  эюз  пярдяси  дя  гандан 

ибарятдир, беляликля, гырмызынын цстцндян гырмызы йазы охунмаз. 

Ейни  методика  бу  бейтдядир: 

Гарадур  рузиэари,  кимцн  ким 

ря‘йц рювшяндцр,  Билцр щяр тифли-мяктяб ки, йазылмаз аь-аь цстя. 

–  Йяни:  Ким  ки,  аьыллыдыр,  йяни  бейни  ишыглыдыр  (ишыг  шяффафдыр) 

онун  эцндялик  щяйаты,  рцзиэары,  эцнц  гарадыр,  хош  кечмир. 

Демяк,  Танры  она  аь  тале,  ишыглы  дцшцнъя  йазыр,  сонра  онун 

цстцндян  аь  эцзяран,  хош  щяйат  йазмыр.  Кимя  ки,  гаранлыг 

дцшцнъя йазыб, о гаранын цстцндян аь бяхт, хош эцзяран йазыр, 

демяли, кефи кюк оланларын яслян Танры йанында талейи гарадыр – 

она  бу  вары-дювляти  верир  ки,    ону  аздырсын.  Она  эюря  суфиляр 

цзцнц  Аллаща  тутуб  дейирляр:  Йа  ряббим,  мяня  о  гядяр  аз 

вериб  эяздирмя,  о  гядяр  чох  вериб  аздырма.  Фцзули  дейир: 

Хошдур  ирмяк  ол  бядян  вяслцня  пиращян  кими,  Эящ  ял  юпмяк 

астын  тяк,  эящ  айаг  дамян  кими.  Йяни:  о  бядянин  вцсалына 

кюйняк  кими  говушмаг  хошдур  –  эащ  голчаг,  билярзик  (астын) 

кими  ял  юпясян,  эащ  да  кюйняйин  ятяйи  (дамян)  кими  айаг 

юпясян.  Бу,  байатыдакы  «Икимиз  бир  кюйнякдя  Йеримиз  дар 

олайды» дцшцнъясинин  ифадясидир (юзэя  ядябиййатларда бу  фикир 

вулгар  шякилдя  ифадя  олунур).  Демяли,  Фцзулинин  дил 

мядяниййяти  дя,  давраныш  психолоэийасы  да  халг  ядябиййатынын 

цстцндя  дурур.  Бу  да  онун  фолклорла  цнсиййятиня  бир 

нцмунядир.    

Фцзулидя  яфсаня  дяринлийиня  зяриф  ишаряляр  вар.  Йя‘ни 

Фцзулинин  бядии  дцшцнъяси  эюрцндцйцндян  чох  дяриндир  вя 

сиглятъя  чох  аьырдыр.

×

  Бир-ики  нцмуня: 

Деэцлдим  мян  саŋа 

маил, сян етдин яглцми заил, Маŋа тя‘н ейляйян гафил сяни эюрэяъ 

утанмазмы.  –  икинъи  мисра  Йусиф-Зцлейха  яфсанясиндян  эялир: 

Зцлейхайа  нюкяриня    ашиг  олдуьуна  эюря  тя‘ня  едян  ряфигяляри 

гяфил  ичяри  эирян  Йусифин  эюзяллийиня  щейран-щейран  бахаркян 

мейвя  доьрамаг  цчцн  тутдуглары  бычагла  яллярини  ал  гана 

батырырлар: «мяня тя‘н ейляйянляр» билсинляр ки, мян Зцлейханын  

                                                 

×

  Фцзулинин  мисрасыны,  бейтини  щярфи  саймаг,  цздя эюрцнянля  гянаятлянмяк 

она  бянзяр  ки,  даьы  эюрясян,  даьын  дяринлийиндяки  гызыл-эцмцш,  ля’л-ъяващир 

мя’дяниндян хябярин олмайа – Фцзули ше’ринин ичи гызыл-ля’л-ъяващир мя’дяни-

дир.   

 

389 

тимсалындайам-  дцнйа  эюзялиня  ашигям

;  Мяхсусдир  Адямя 

бялайи-алям, Алямдя бяла чякмяйян адям олмаз – пейьямбяр 

Адямля,  инсан  адямин  омонимлийинин    васитясиля  бяшяриййятин 

чякдийи  язабын  мянбяйини  ачыр:  йер  кцрясинин  щяр  гям 

буъаьындан  бир  аз    торпаг    ъям  олунур.  Бир  булуд  ялям 

дярйасындан, гям чешмясиндян ням чякяряк онун цстцня йаьыш 

тюкцр,  39  эцн  йоьрулур,  40-ъы  эцн  Танры  фярящ  дянизиндян  бир 

нечя  дамъы  онун  цстцня  атыб,  она  ъан  вериб,  Адями  йарадыр. 

Фцзули она эюря мящяббят кядярини ешгля вясф едир ки, якс щалда 

Адямин  йоьрулдуьу  торпаьын  мянтигиня  хилаф  эетмиш  олар  – 

Фцзулинин  ешги    Аллащын  ялям  хямириндян  севэи  иля  щазырладыьы 

Аллащ ешгинин бир ювладыдыр. 

Бу  гямляр  ким  мянцм  вардур,  бя‘ирцŋ  башиня  гойсан, 

Чыгар  кафяр  ъящяннямдян,  эцляр  ящли-язаб,  ойнар  –  Инъилдян 

эялян  беля  бир  яфсаня  вар  ки,  дявянин  бойну  инъялиб  ийнянин 

эюзцндян  кечяндя  Танры  ъящяннямдякилярин  эцнащларыны 

баьышлайаъагдыр.  Бу,  мцбалиьяляр  устасы,  айаьы  йердян  цзян 

мцбалиьяляр  мцяллифи    Фцзулинин  бир    мцбалиьясидир  –  дярд-

гяминин  аьырлыьыны  бир  Инъил  щягигятиня  тяшбещля  яйаниляшдирир. 

Йяни  мяним  гямлярим  о  гядярдир  ки,  дявянин  башына  гойсан 

инъялиб ийнянин эюзцндян кечяр вя кафярляр ъящянням язабындан  

гуртарарлар. Бу да Фцзули мцбалиьясидир: 

Гурутмыш, галиба, шювг 

оды  Фярщадуŋ  эюзи  йашун  Ки,  эяр  агсайди,  ля‘л    ейлярди,  бишяк, 

Бисцтун  дашун.  Йахуд:    Эюэдя    ащим  йели  сюндцрди  чираьун 

эцняшцŋ, Йердя яшкцм айаьа салди дцри-гялтани. 

Фцзули дилинин бир нцмунясиндя мцбалиьяляр, чохмяналылыг-

лар, афористик ифадяляр, синонимляр, антонимляр вя с. бир халынын  

нахышлары  кими  бир-бириня  тохунмуш  олур.  Онун  мятнлярини 

тякъя  бир  фикря  мисал  эятирмяк  мцмкцн  дейил:  «Щяъарцлящъары  

Щязряти-Имам  (Щцсейн)  щцзуриня  эятцрдиляр.  Я‘зайи  – 

шярифцндя  догсан  зяхм  олуб,  щяр  бириндян  чешмейи-хун 

ряванды.  Ямма  шцкри-сяадяти-шящадят  гылмаья  щяр  зяхми  бир  

дящанды. Шеир: 

 

Тиьи-дцшмян намядцр, мязмуни пейьами-яъял, 

Мцттясил эялмякдядцр тядбири-щиъран етмяэя. 

Ачди рювзянляр бядян гясрцня пейкани-бяла, 

Ъан чыгуб няззарейи-рцхсари-ъанан етмяэя.  

 

390 

Щязряти-Имам  мяркябцндян  енцб,  башуни  дизи  цзярцня 

алдугда  райищейи-мящяббятцндян  щяйати-мцъяддяд  булуб, 

эцли-рцхсаруна нярэис киби дидейи-щейран ачуб зябани-щалля бу 

тякяллцмдя эуйа олди - шеир:     

 

Бещямдиллащ, рящи-ешгцŋдя ъан нягдцн нисар етдцм, 

Верцб ъан, хаки-дярэащиндя кясби-е‘тибар етдцм» 

                                           

(«Щядигятцс-сцяда»). 

 

Ялбяття, дохсан гылынъ вя ох йарасы алыб юлмямяк, щяля бир  

бейт  дя  шеир  дейиб  сонра  ъаныны  тапшырмаг  бир  мцбалиьядир. 

Дохсан  йарадан  щяр  биринин  бир  аьыз  кими  шящидлийин 

хошбяхтлийиня шцкр етмяси дя айрыъа мцбалиьядир. 

Шящидин  башыны  Имамын  юз  дизи  цстцня  алмасы,  шящидин  нярэиз 

эюзлярини  ачыб  Имамын  эцл  цзцня  бахмасы  кими  ифадялярдя  инсани 

дуйьулар  сюйлянир.  Дцшмян    гылынъы  яъял  хябяри  эятирян  мяктуб 

сайылыр,  шящидин  бядяни  гяср  билинир,  бядяниндяки  йаралар  бу  гясрин 

пянъяряляри кими эюстярилир, бядяни тярк едян ъанын  бядяндян айрылыб 

галхмасы  ъананын  цзцня  бахмаьа    чыхмасы  (галхмасы)  кими 

мяналандырылыр  –  шящидин  Ъананы  Аллащдыр.  Шящидин  рущу  бирбаша 

Аллащын щцзуруна уъалыр. Фцзулинин бцтцн поезийасында вясф олунан 

суфи севэиси, Танры ешги будур. Фцзулинин тясвир етдийи бу сящня рянэя 

алынмалы мцкяммял бир портретдир. Эюзял  шеир вя няср дили бир-бирини 

тамамлайыр. 

Фцзулинин юзцнямяхсус сатирик дили вар. Бир гит‘яси:  

Неъя бир няфс 

тямяннасы иля  Йемяэц ичмяк ола дилхащуŋ. Ейляйцб зющдц вяр'ядян 

нифрят,  Таяти-Щягдян  ола  икращун.  Мя‘бядцн  мятбях  ола  шамц 

сящяр, Мцстяращ ола зийащятэащун. Буныŋ ичцнми олыбсан мяхлуг? 

Бумыдур  ямри  саŋа  Аллащуŋ?  Бурада  няфсли,  аъэюз,  Аллащы 

севмяйян, ибадят йери мятбях олан, истиращят йерини юзцня зийарятэащ 

билян бир инсанын  образы  верилир.  Гит‘ядяки сатирик ифадяляр ХХ  ясрин 

яввялляриндя  ушаглар  цчцн  йазылмыш  тярбийяви,  дидактик  шеирлярин  дил 

нцмуняляриня  бянзяйир.  Хцсусиля  сон  мисраларындакы  суал  тярбийя 

мягсяди дашыйыр. 

Азярбайъанын тцркдилли классик поезийасынын дилиндя  ярябъя 

ифадя  вя  кяламлардан  ядяби-цслуби  факт  кими  М.  Фцзули  вя 

И.Нясими гядяр цчцнъц кимся истифадя етмямишдир.  

 

391 

Орта  ясрлярдя,  цмумиййятля,  Шяргдя  олдуьу  кими, 

Азярбайъанда  да  ярябъя  елм  вя  дювлят  дили  олараг  ишлянирди. 

М.Фцзули юз ана тцркъяси иля йанашы, Шяргин шеир дили кими етираф  

олунмуш фарсъа вя  гцдрятли яряб дилиндя диван  баьлады, щямин 

елм дилиндя ислами-фялсяфи трактат йаратды.    

Юз нязяри поетикасы олан «Дибачя»синдя Фцзули мараглы бир 

цслуби фянд нцмайиш етдирир – ейни поетик фикри тцркъя, ярябъя вя 

фарсъа цч гит‘ядя ифадя едир. Ярябъя йазыр: 

Тяббят йяда катибин 

лов  лащц  махярибят,  Мя‘мурятцн  уссишят  бил  гялями  бял-ядяби. 

Ярдят  минял-хямри  фил-ифсади  нцсхятущу,  Тястязщирцл-ейбя 

тяьйирян минял-иняби. (Шил олсун о катибин ялляри ки, о олмасайды, 

гялям  вя  ядябиййат  иля  гурулмуш  абаданлыглар  даьылмазды. 

Онун  нцсхясинин    фясад  олмасы  чахырдан  тюряди.  Йяни:  чахыр 

ичиб  йаздыьына  эюря,  «иняб»  بىع  «ейб» 

 

  بيع охунар).  Щямин 

мятляб  тцркъя  беля  ифадя  олунур: 

Гялям  олсун  яли  ол  катиби 

бядтящририн  Ки,  фясади-рягями  сузимизи

 

  )زُس(   шур

  )رُش(  ейляр. 

Эащ  бир    щярф  сцгутиля  гылур  надири  )رداو(  нар  راو(

)

,    Эащ  бир 

нцгтя гцсуриля эюзц  )زُک(  кур )رُک( ейляр.  

Тцркъя дя яряб ялифбасы иля йаздыьы цчцн аналожи хяталар щям 

ярябъядя,  щям  дя  тцркъядя  баш  верир.  Йяни  шаир  катиби 

эцнащландырса да, ялифба типинин юзцндя дя гцсур эюрцр (цч яср 

сонра  М.  Ф.  Ахундзадя  мящз  бу  ъящяти  ясас  тутуб  яряб 

ялифбасына гаршы чыхаъагдыр). 

М.  Фцзули  юз    бядии  дилиндя  ярябъяйя  эениш  мейдан  верди. 

Сющбят  онун  ясярляринин  дилиндя    ярябъя  сюзлярин  боллуьундан 

эетмир. Яряб сюзляри тцркъяйя, цмумян, исламла бирликдя эялди. 

Вя  бириндя  аз,  бириндя  чох  бцтцн  шаирляримизин  дилиндя  ишлянди. 

Бурада  ондан  сющбят  эедир  ки,  ярябъя  М.  Фцзулинин  дилиндя 

ядяби-цслуби факт кими ишлянир. 

М.  Фцзулинин  тцркъя  диванында  дюрд  гязял-мцляммя 

ишлянир ки, бу гязяллярин щяр бейтиндя икинъи мисра яряб дилиндя 

эедир.  Биринъидя,  ясасян,  ярябъя  мисра  афористик  йцк  дашыйыр. 

Аллащын  дцнйайа,  щяйата  вердийи  диалектик  йашанышын 

мцтляглийини  ифадя  едир. 

Вяслин  мана  щяйат  верцр,  фиргятцн 

мямат,  Сцбщаня  халиги  хялягял,  мювтя  вял-щяйат  (Пак  вя 

мцгяддясдир  о  йарадан  ки,  дирилийи  вя  юлцмц  йаратмышдыр); 

Щиъранына  тящяммцл  едян  вяслини  булур.  Туба  лимян 

 

392 

йцсаидцщцс-сябрц вяс-сябат (О адам хошбяхтдир ки, мятанят вя 

сябр она кюмяк едир).     

Икинъи  мцляммядя  ярябъя  мисра  тцркъянин  синтактик 

давамыдыр. Мисралар семантик чякисиня эюря ейни щцгугдадыр. 

Цчцнъц,  дюрдцнъц  бейтлярдя  ярябъя  мисралар  аталар  сюзц 

мювгейиндядир

.  Мян  мцбтялайи-щиъран,  мяндян  ираг  ъанан. 

Вял юмрц кейфя ма кан мислцр-рийащи райещ (Юмцр ня ъцр олур-

олсун, кцляк кими ясиб эедяндир).  

Цчцнъцдя  севэилийя  алгыш  едилир,  дуа  сюйлянилир  вя  илк 

мисраларын  бядии  семантикасы  тамамланыр.  Дюрдцнъцдя 

пейьямбярин  сифятляриня    мящяббят  вясф  олунур.    Бу  щалда  

ярябъя мисралар Гур‘ан айяляри кими сяслянир. 

Мцляммялярдя  М. Фцзули бир тцрк  миллятсевяри кими чыхыш 

едир, юз ана дилиня  эцвянир вя онун эцъцнц эюстярир. О заман  

(еля инди дя) дцнйанын ян эцълц дили олан ярябъя иля юз тцркъясини 

йарышдырыр. Гур‘анын дили олан ярябъянин мцгабилиндя тцркъянин 

гцдрятини сцбут едир. Бу мцляммялярдя тцркъя щям йыьъамлыьы, 

йяни грамматик камиллийи, щям дя лексик семантикасы иля яряб-

ъянин  гаршысында,  Фцзулинин  тябири  иля  десяк,  ялиф  кими  шух 

дайаныр, башыны уъа тутур. Беш яср яввял М. Кашьари демишди ки, 

тцркъя ярябъя иля атбашы эедир. Фцзули бу бюйцк дилчи-лцьятчинин, 

щяртяряфли  билик  сащиби  тцрк  алиминин  сюзцнцн  доьрулуьуну 

яйани  эюстярди.  Фцзулинин  бу  мцляммяляри  йазмагда  гайяси, 

мясляки,  шаир  мягсяди  бу  олмушдур.  Мялумдур  ки,  рцбаилярин 

жанр  кими  естетик  яламяти  фикрин  йыьъам  фялсяфи-бядии 

цмумиляшмясини  вермякдир.  Фцзули  диванындакы  камил  сянят 

нцмуняси олан 75 рцбаисиндян алтысы ярябъя йазылмышдыр. Бюйцк 

шаирин ана дилиндя олдуьу кими, ярябъядя дя бу жанрын мцдрик-

фялсяфи  дяйярини  сахламаг  эцъцндя  олмасы  ашкар  эюрцнцр.  Бу 

рцбаилярдян  бири:  Йа  мян  бясят  ял-ярзя  вя  яср  ял-яфлак,  Идраку 

кямалищи  кямалцл-идрак. 

Фил-ярзи  вя  фис-сямаи  ла  ряббя  сивак. 

Ма  ня‘бцдц  йа  ващидц,  иллащ  иййак  (Ей  йери  дюшяйян  вя 

фялякляри  щярякятя  эятирян.  Камалынын  дярки  идракын 

камиллийидир.  Йердя  вя  эюйдя  сяндян  башга  Аллащ  йохдур.  Ей 

ващид, сяндян башга кимсяйя ибадят етмирик).  

Вя  чох  мараглыдыр  ки,  Фцзули  «Диван»ынын  илк  баш  гязяли 

мящз  ярябъя  мисра  иля  башлайыр:  Гяд  янарял-ешгя-лил-цшшаги 

минщаъял щцда (Ешг ашигляр цчцн щидайят йолуну ишыгландырды). 

 

393 

Буна она эюря  баш гязял дейирик ки, шеир тясяввцфчц Фцзулинин 

програм  йазысыдыр.  Бурадакы  ешг  Аллаща  ешгдир,  бурадакы 

ашигляр  Аллащы  севянлярдир,  щягигят  йолунун  йолчуларыдыр.  Бу 

ярябъя  мисранын  мцгабилиня  тцркъя  мисра  чыхарылыр.  Бу, 

Ахиллесин гаршысына Ахиллес чыхарылмасыдыр, Атилланын мцгабилиня 

Атилла эятирилмясидир. Даща бу сяркярдянин мцгабилиня ясэярин 

чыхарылмасы  дейил.  Фцзули  тцркъя  мисранын  камиллийиня 

инанмасайды,  биринъи  мисраны  ярябъя  демязди.  Башга  мараглы 

ъящят:  икинъи  мисрада  бир  ейляр  кюмякчи  фели  тцркъядир: 

салики-

ращи-щягигят ешгя ейляр игтида. Щямин мянзяря бцтцн шеир бойу 

давам едир. Икинъи бейтин биринъи мисрасында тцркъя ики сюз (ол 

вя  ондан  явязликляри)  вар: 

Ешгдир  ол  няш‘ейи-камил  ким, 

ондандыр

 мцдам; бейтин икинъи  мисрасында бир дяня дя тцркъя 

сюз  йохдур: 

Мейдя  тяшвири-щярарят,  нейдя  тясири-сяда;  цчцнъц 

бейтин  илк  мисрасында  тцркъя  сюз  йохдур,  икинъи  мисрасында 

олмаз  кюмякчи  феили  вя  ол  ишаря  явязлийи: 

Вадийи-вящдят 

щягигятдя  мягами-ешгдир  Ким,  мцшяххяс  олмаз  ол  вадидя 

султандан  эяда;  дюрдцнъцдя  биринъи  мисрада  бир  тцркъя  сюз 

(

ейлямяз), икинъидя щеч бири. Вя ейни нисбят сонракы цч бейтдя 

дя  давам  едир.  Тябии,  бурада  биринъи  сябяб  одур  ки,  бу 

тясяввцфчц  програм  шеириндя  суфи  терминляри  ясас  йер  тутур  ки, 

бунлар  да  яряб  сюзляридир.  Анъаг  бу  яряб  сюзляри  тцркъя 

грамматика  иля  ъцмляйя  дюнцр  вя  фикри  ифадя  едир.  Демяли, 

икинъи,  Фцзули  она  эюря  мисраларын  щюрэц  материалыны  яряб 

сюзляриндян  эютцрцр  ки,  тцркъянин  грамматик  гурулушунун 

эцъцнц  эюстярсин.  Чох  мцкяммял  грамматик  гурулуш  сащиби 

шаиримиз  ярябя  дейир  ки,  буйур,  мяним  грамматикам  сянин 

сюзлярини  юз  дяйирманында  цйцдцб  мяним  дилимин  гидасына 

чевирир.  Дил  мцтяфяккирляринин  бу  гянаяти  тарихи  эерчякликдир: 

дилин  гцдряти  тякъя  онда  дейил  ки,  эяряксиз  яъняби  сюзц  рядд 

етсин, щям дя ондадыр ки, яънябини гида кими щязм едя билсин. 

Тцркъямизин  тарихиндя  бу  «дил  щязминин»  классик  нцмунясини 

Фцзули эюстярди. 

Беля  ярябъя-тцркъя,  йахуд  тцркъя-ярябъя  мисра  ардыъыллыьы 

Фцзули диванында хейли йер тутур. Бунлар, ялбяття, мисра вя йа 

бейт  йарышы  олмагла,  щям  дя  ярябъя  бир  афоризми  тцрк 

ъямиййятиня  эятирмяк  вя  йа  садяъя  тцркцн  гулаьыны  Гуран 

дилиня алышдырмаг мягсядлярини дя излямишдир: 

Вящми ондандыр 

 

394 

ки, мцмкцн олмайа  гямдян ниъат, Фярриъ, аллащцммя щямми, 

няъъини мимма няхаф (Аллащ, мяни гямдян гуртар, гохдуьум 

шейдян  мяня  ниъат  вер);  мятляи  белядир: 

Яшрягят  мин  фялакил-

бещъяти  шямсцн  вя  бяща,  Мяляял-алямя  нурян  вя  сцрурян  вя 

бяща    (Эюзяллик  фяляйиндян  эцняш  доьду  вя  онунла  алям 

эюзяллик, шадлыг вя ишыгла долду).  Ардынъа бейтляр тцркъя эялир: 

Чыхды  бир  эцн  ки,  зийасында…  вя    башланьыъ  эцъдя  бир  бейтля 

йекунлашыр:  Ей  Фцзули,  рящи-шя‘рини  тут  ол  ращбярцŋ,  Бу  тяригиля 

зялалятдян юзин ейля ряща! Бунлардан щяр бири  (ярябъя мисра вя 

бейтляр)  Фцзулидя  бир  кяламдыр.  Анъаг  бялкя  бунлар  ярябъядя 

дя халг дилиндя бир ата сюзцдцр, бир мцдрик ифадядир – Кяркцк, 

Мосул тцркляриня ясли мялум олан бу афоризмляри тцркъя мятнин 

ичиндя бир дя йадларына салыб. 

Бцтюв  мисра  вя  бейтлярдян  ялавя,  ярябъя  сюзляр,  ифадяляр 

Фцзули  диванынын  шеирляриня  сяпялянмишдир:  Гцмари  «тящтящял-

янщар»  (алтында  чайлар)  охур  эцлзар  вясфиндя,  Янадил  «щазищи 

ъяннат»  (ъяннятляр  бунлардыр)  охур  эцлзар  шя

‘ниндя  вя  с.  Щяр 

щалда  Фцзули  баша  дцшцлмяйян  дил  ишлятмязди:  о,  тцрк 

ъямиййятини, ъямиййятин гаврайыш сявиййясини дцшцнмялийди. 

Фикрин минимум  ифадя бичиминя сыьышмасы ягли инкишафын юз 

мянтигидир.  Ейни  заманда  бу  конструксийа  тяфяккцрцн 

инкишафына тясир эюстярир, дцшцнъя  тярзини дольунлашдырыр. Бядии 

фикримизин тарихиндя буна максимум наил олан Фцзулидир. Бу о 

демякдир  ки,  халгын  мяняви-ягли  дцшцнъя  тарихиндя  Фцзули  бир 

мярщялядир, о юзцня гядярки дцшцнъя  тярзини цмумиляшдирир вя 

йени  дювр цчцн зямин щазырлайыр.           

 

 

395 

MİLLİ ƏDƏBİ DİLİN YENİ DÖVRÜ 

XVII-XVIII əsrlərdə ədəbi dil 

 

Hər  zaman  olduğu  kimi,  XVII-XVIII  əsrlərdə  də  tarixi 

şərait,  iqtisadi,  siyasi  vəziyyət,  dövlətçiliyin  səviyyəsi  ədəbi 

dilin  varlığına,  inkişafına  öz  möhürünü    vurur.  XVI  əsrin 

sonu,  XVII  əsrin  əvvəllərindən  Səfəvilər  dövlətinin  keçirdiyi 

böhran  nəticəsində  Azərbaycan    ədəbiyyatı  yuxarıdan 

himayəsini itirir və ədəbi dil dövlət  nəzarətindən çıxır.     

Bu zaman mərkəzi dövlət zəifləyir

1

. Bundan istifadə edən 

bəylərbəyilər, ayrı-ayrı varlı feodallar, xanlar müstəqilliyə can 

atırlar. Təbii ki, bu davranış dövlətin sarsılmasına və ölkənin 

parçalanmasına gətirir. Adətən bizim tarixçilərimiz ölkəmizin 

ikiyə bölünməsini Rusiyanın adı ilə bağlayırlar. Ancaq əslində 

ölkədaxili çəkişmələr, ayrı-ayrı xanlıqların eqoizmi, hər xanın 

ancaq  özünü  şah  görmək  meyli  yemək  üçün  Rusiyanın  əlinə 

hazırca  halva  verdi.  Çarın  bir  xarici  siyasəti  ölkədaxili 

ziddiyyətləri  qloballaşdırdı.  Əslində  Azərbaycan-Rusiya 

əlaqələri  rus  tacirlərinin  ölkəmizə,  Şimal  və  Cənub  torpaq-

larımıza  ayaq  açması  ilə  başlayır  ki,  bu  da  Azərbaycanın 

iqtisadi  yüksəlişinə    səbəb  olur.  Hətta  «ruslara  səfəvilərin 

bütün hakimiyyəti dövründə gömrüksüz ticarət etmək hüququ, 

pulsuz  arabalar,  qonaq    evlərində  və  ticarət  məntəqələrində 

imtiyazlar  verildi.  Şahın  fərmanında  yerli  hakimlərə  rus 

tacirlərinə  xüsusi  ehtiram  göstərmək  tapşırıldı»

2

.  Bunun 

ardınca Azərbaycan tacirləri Qazan, Novqorod, Yaroslavl və 

başqa  Rusiya  şəhərlərinə  ticarətə  gedirlər,  «Moskva 

Azərbaycan  mallarının  daimi  ticarət  yeri  olaraq  qalırdı»

3

. 

Beləliklə, Azərbaycandakı ziddiyyətlər rus çarının  əlində olur, 

dövlətin  zəif  yerini  bilir  və  işğal  üçün  münasib  siyasi 

vəziyyətdən  istifadə  edir.  Buyurun,  1732-də  Qarabağ  hakimi 

İbrahim xan özünü başqa xanlıqlara qarşı qoyaraq Rusiya ilə 

                                                 

1

 Азярбайъан тарихи: (З.Бцнйадов вя Й.Йусифовун редактясиля). Бакы, 1994, 

с.500. 

2

 Йеня орада. с.492-493. 

3

 Йеня орада. с.495.

 

 

396 

əlaqə  yaratmaq  üçün  Peterburqa  elçi  göndərir

1

;  1787-də  eyni 

qüsuru  Quba  xanlığının  adından  Fətəli  xan  təkrar  edir,  çara 

məktubunda xan yazırdı: «Əmin edə bilərəm ki, bütün ömrüm 

boyu Rusiyaya münasbətimdə zərrə qədər də olsun, dəyişiklik 

olmayacaqdır.  Mən  daim  Rusiyanın  düşmənlərinə  düşmən, 

dostlarına  dost  olacağam»

2

.  Həmin  Fətəli  xan  1780-1881-də 

dəfələrlə  Qarabağ  xanlığı  üzərinə  yürüşlər  edir,  1785-də  Şəki 

və  Talış  xanlıqlarını  özünə  tabe  edir  və  dəhşətli  budur  ki,  

1785-də  «İrana və Osmanlı Türkiyəsinə qarşı birgə mübarizə 

aparmaq üçün Gürcüstan çarlığı ilə ittifaqa girir»

3

. Və bundan 

da  dəhşətli  odur  ki,  bizim  tarixçilərimiz  Güney  Azərbaycana 

İran,  Quzey  Azərbaycana  isə  sadəcə  Azərbaycan  deyirlər. 

Halbuki  Cənubda  var  olan  dövlət  səfəvilərin  Azərbaycan 

dövlətidir,  cənub  xanlıqları  şahlıq  tərkibində  vahid  dövlət 

təşkil  edir.  Yə‘ni  əslində  Azərbaycanı  ölkəmizin  Şimal 

xanlıqları  iki  yerə  bölmüşdülər.  Azərbaycanın  Cənubu  ikiyə 

bölünmüş ölkənin yarısı olaraq bir Səfəvilər dövlətindən ibarət 

idi.  Həmin  ölkəmizin  Şimalında  isə  Qarabağ,  Naxçıvan, 

Gəncə,  Şamaxı,  Şəki,  Bakı,  Quba,  Darbənd,  Salyan,  Talış, 

Cavad  xanlıqlarından  və  Qutqaşen,  Qəbələ,  Qazax,  Şəmsəd-

din  sultanlıqlarından,  hər  biri  liliput  dövlətciklərdən  ibarət 

pərakəndə  ərazi  vahidləri  var  idi.  Bu  iki  Azərbaycanı  (yəni 

Azərbaycanın  iki  hissəsini)  bir  zaman,  e.ə.  parflar  birləşdirib 

bütöv  dövlət  halına  gətirdi,  ondan  min  il  sonra  monqollar 

birləşdirib  vahid  Azərbaycan  eləmişdi

*

.  Üçüncü  dəfə  mərkəz-

ləşmiş  Azərbaycan  dövlətini  səfəvilər  qurdular.  Haqqında 

söhbət  gedən  dövrdə  ölkənin  Cənubunda  (Güney  Azərbay-

                                                 

1

 Азярбайъан тарихи: (З.Бцнйадов вя Й.Йусифовун редактясиля). Бакы, 1994,  

с.553. 

2

 Йеня орада. с.552. 

3

 Йеня орада. с.553. 

*

  Яслиндя  монголлара  гядяр  Азярбайъан  ады  алтында  юлкямизин  Ъянубу, 

Арран,  Албан,  Ширван  адлары  иля  Шималы  нязярдя  тутулурду.  Илк  дяфя 

монголларын заманында Шимал вя Ъянуб бирликдя Азярбайъан адланды. Инди 

гярибядир  ки,  тарихчиляримиз  Ъянуба  Иран,  Шимала  Азярбайъан  дейирляр.  Бу 

да  мараглыдыр  ки,  Азярбайъан  ханлыгларындан  да  чох  олан  рус  кнйазлыгла-

рыны да бирляшдириб монголлар мяркязляшмиш Русийа дювлятини йаратмышдылар.  

 

397 

canda)  zəifləmiş şəkildə olsa da, Səfəvilər dövləti öz  adını və 

varlığını  saxlayırdı.  Beləliklə,  böyük  Azərbaycan  Cənubda 

şahlıq  (yəni  dövlət),  şimalda  xanlıqlar  (yəni  dağınıq,  əlaqəsiz 

ərazilər)  şəklində    yaşayırdı-xoşagəlməz  bir  obrazla  desək, 

Azərbaycan yarımcan halında idi. Heç olmasa, şimalda «Dədə 

Qorqud  kitabı»nın  nümunəsi  kimi,  Böyük  Oğuz  Elinin 

(dövlətinin)  timsalında  bir  xanlar  xanı  müəyyənləşməli  idi  – 

bu,  xanlıqların,  İç  Oğuzla  Daş  (Dış)  Oğuz  kimi,  birləşməsi  

demək  olardı;  onların  içində  bir  fövqəl  xan  (yəni  şah) 

seçilməli, bütün xanlıqlar  ona tabe olmalı idi – bu halda çar 

ölkəni belə asanlıqla əlinə keçirə bilməzdi. Əslində cənubda bu 

iş görülmüşdü – cənubda Təbriz, Urmu, Xoy, Qaradağ, Sərab, 

Marağa,  Maku  və  başqa  xanlıqlar  şahın  (Xanlar  xanının) 

tərəfindən  idarə  olunurdu.  Tarixi  gerçəklik    göstərir  ki, 

cənubun  şahlıq  dövləti  əslində  şimal  xanlıqlarını  birləşdirib 

mərkəzləşmiş  dövləti  bərpa  etməyə  çalışırdı,  ən  azı,  heç 

olmasa,  bu  xanlıqları  himayə  edib,  çarın  boyunduruğuna 

düşməkdən  qoruyurdu.  Məsələn,  Nadir  şah  1744-də  Şəki 

xanlığı  üzərinə  yürüş  edir.  1797  -də  Ağa  Məhəmməd  şah 

Qacar  böyük  qoşunla  Şuşanın  üstünə  gəlir.  Bunların 

hamısında  niyyət  Şimal  torpaqlarını  çardan  qorumaq,  şimalı 

nəzarət  altına  alıb  birləşdirmək  idi.  Hər  iki  halda  cənub 

qoşunları rus ordusu ilə vuruşur. Məsələn, bir az sonra 1812-

də  Rusiyanın  Fransa  ilə  müharibəyə  başı  qarışmasından 

istifadə  edən  Abbas  Mirzənin  cənub  ordusu  iyun  ayında 

Şimala  hərəkət  edir  və  rus  ordusu  ilə  döyüşdə  geri  çəkilir. 

Bizim  tarixçi  bunu  hansı  ifadələrlə  qələmə  alır:  «İran  ordusu  

Qarabağa 

soxuldu»

1

.  Buyurun,  1813-ün  oktyabrında 

Qarabağın  Gülüstan  kəndindəki  müqaviləyə  görə  Şimalın 

yeddi  xanlığı  Rusiya  imperiyasına  qatıldı.  Yaxud  1826-da 

Rusiyadakı  dekabristlər  qalmaqalından  istifadə  edən  Cənub 

dövlətimiz  böyük  ordu  ilə  Şimalı  xilas  etməyə  gəlir.    Tarixçi 

belə deyir: «Rusiyanı zəifləmiş  bilən şah 60 minlik ordusu ilə 

Azərbaycanın  şimal  torpaqlarına 

soxuldu»

2

.  Ancaq  iki  il 

                                                 

1

 Бцитцн дейилянляр цчцн бах: Азярбайъан тарихи. Бакы, 1994, с.520, 540-541 

2

 Йеня орада. с.578.  

 

398 

sonra  Türkmənçay    sazişi  ilə  Şimali  Azərbaycan  bugünkü 

torpaqları  ilə  rus  imperiyasına  qatıldı  –  tarixçi  desin, 

Azərbaycana  kim  soxulmuş  oldu?  Deməli:  Rusiya 

Azərbaycanı  ikiyə  bölmədi,  özü  özünü  ikiyə  bölmüş 

Azərbaycanda  Şimaldakı  xanlıqları  zəbt  elədi,  necə  deyərlər, 

Şimaldakı  xanlıqlardan  bir  bütövlük  yaratdı.  Tarixçilər 

deyirlər  ki,  İran  Rusiya  ilə  sazişə  gəlib  Azərbaycanı  iki  yerə 

parçaladı. Halbuki, əksinə, Şimalı qorumaq üçün Cənubumuz 

Rusiya ilə apardığı müharibəni uduzdu, rus pərakəndə Şimalı 

işğal etdi. Və təsəvvür edək ki, bu müqavilə olmasa, rus ən azı 

Təbrizə  qədər  gedəcəkdi,  ya  bəlkə  də  Cənubu  tamam 

tutacaqdı.  Ancaq  bizim  tarixçilər  bu  hadisələri  necə  təhlil 

edirlər?  «Nadir  şahın  qoşunu  «Gələsən-görəsən»  qalasında 

ciddi  müqavimətə  rast  gələrək  çəkilməyə  məcbur  oldu.  1745-

də fevralın 13-də İran qoşunu (kursiv mənimdir – T.H.) ikinci 

dəfə  Şəkiyə  doğru  irəlilədi».  Buyurun  Azərbaycan  şahı, 

Azərbaycan  hökmdarı    Nadirin  ordusu  «İran  qoşunu»  kimi 

qələmə  verilir.  Yaxud  «rus  qoşununun  Azərbaycandan 

getməsindən istifadə edən Ağa Məhəmməd şah 1797-də böyük 

ordu ilə Arazı keçdi» deyilir və ardınca  göstərilir ki, Qacarın 

Qarabağı  tutması  Şimali  Azərbaycanda  siyasi  vəziyyəti 

dəyişir.  Və  həmin  tarixçi  deyir  ki,  şahın  tərəfdaşları  baş 

qaldırır  –  deməli,  Şimalda  rusa  qarşı  Cənubla  birləşmək 

istəyən  xanlar  varmış.  Daha  bundan  aydın  necə  demək  olar: 

«Rus  qoşunu  ilə    əlaqə  saxlayan,  onlara  xidmət  edən  xanlar 

təqib  olundular»

1

.  Aydındır  ki,  cənub  şahlarının  Şimala 

yürüşlərinin  qəsdi  Şimalla  Cənubu  birləşdirib,  mərkəzləşmiş 

Azərbaycan  dövləti  yaratmaq  və  Rusiyaya  qarşı  birgə 

müqavimət  olub.  Yaxud    yenə  həmin  mənbədə  deyilir: 

«Qalanın  (Gələsən-görəsənin)  müdafiəsinin  dayandırılması 

Azərbaycanın Nadir şah tərəfindən tam istilası demək deyildi. 

Ağır  feodal  istismarına  məruz  qalan  xalq  1747-nin  əvvəlində 

yenidən Ġ

ran zülmünə (kursiv mənimdir – T.H.) qarşı silaha əl 

                                                 

1

  Бцтцн  дейилянляр  цчцн  бахын:  Азярбайъан  тарихи.  Бакы,  1994,  с.520,  540-

541. 

 

399 

atdı»

2

.  Qəribədir  ki,  tarixçilər,  bir  tərəfdən,  cənub 

şahlarımızın  Şimalı  rus  çarından  qorumaq,  Cənubla  Şimalı 

birləşdirmək  məqsədilə  qoşun  çəkmələrini  deyir,  o  biri 

tərəfdən,  «İran  qoşunu»  «İran  zülmü»  (guya  şimal  xanları 

xalqa  xurma  yedirdəcəkdilər),  «Azərbaycan  İran  hakimiyyəti 

altında»  ifadələri  ilə  bu  Azərbaycan  şahlarının  Azərbaycan 

dövlətinə  İran  damğası  vurur,  rus  və  Avropa  tarixçiləri  kimi 

yurdumuzu  Ġ

ran  adı  ilə  tanıdırlar.  Yenə  qəribədir: 

Azərbaycanın Rusiya ilə müharibəsi Rusiya - İran müharibəsi 

adlandırılıb.  Doğrudanmı,  bu  müharibə  Təbriz-Ərdəbil-

Urmu-İsfahanla  Moskvanın  –  Peterburqun    qarşılaşması  idi 

və  burada  Bakı  –  Gəncə  –  Şamaxı  –  Qarabağ  iştirak  etmirdi 

və etməməli idi? Ancaq N.Nərimanov «Nadir şah» faciəsində, 

Ə.Haqverdiyev  «Ağa  Məhəmməd  şah  Qacar»  dramında  bu 

şahları  Azərbaycan  yolunda  qılınc  işlədən  hökmdarlar  kimi 

rəğbətlə  təsvir  edirlər.  Deməli,  yazıçılarımız  tarixi  gerçəkliyi  

tarixçilərimizdən  düzgün  qiymətləndirirlər.  Tarixçilər  siyasi 

tarix  yazdıqları  halda,  yazıçılarımız  tarixi  həqiqəti  olduğu 

kimi canlandırırlar.    

Başqa bir ziddiyyət tarixçilərimizin Türkiyəyə  münasibəti 

ilə  bağlıdır.  Türkiyə  1724-də  Naxçıvanı,  Ordubadı  tutur, 

1725-də  Gürcüstan,  Ermənistan  və  Azərbaycanın  xeyli 

hissəsini  ələ  keçirir.  Türkiyənin  məqsədi  Rusiyanın  Qafqaza 

müdaxiləsinin  qarşısını  almaq  idi.  Bu,  1918-də  Nuri  Paşanın 

Azərbaycan  Cümhuriyyətini  xilas  etməsi  kimi  bir  tarixi  iş 

olmalıydı.  Sənədlər  də  bunu  təsdiqləyir:  «1723-də  qonşu 

ağalar  (İrəvan  xanlığı    nəzərdə  tutulub  –  T.H)  Ərzurum 

paşasına  yazırlar  ki,  nəyə  görə  oturmusunuz?  Siz  də 

türksünüz,  biz  də,  rusun  əlinə  düşməkdənsə,  sizin  əlinizə 

düşməyimiz  yaxşıdır.  Vaxtında  gəlin  şəhəri  (İrəvan  nəzərdə 

tutulur  –  T.H.)  tutun  və  rusu  şəhərə  buraxmayın»

1

.  Halbuki 

1724-də  Gəncə  və  Qarabağın  161  nəfər  ermənisi  –  din 

xadimləri  və  yüzbaşıları  Osmanlı türklərinə  qarşı  mübarizədə 

                                                 

2 

Йenə orada, s. 541. 

 

1

 Азярбайъан тарихи, Bakı, 1994, с.504. 

 

400 

kömək  üçün  I  Pyotra  və  Bakıdakı  rus  komandanlığına 

məktubla müraciət edərək yardım istəyirlər

2

.   

XVII-XVIII əsrlərdə Azərbaycanın tarixi-siyasi və inzibati 

vəziyyəti  belə  idi.    Bu  şərait  Azərbaycan  ədəbi  dilinin 

inkişafına  təsir  edirdi.  Yaxşı    ki,  milli  dil  bu  vaxta  qədər 

formalaşmışdı  –  müəyyənləşmiş  əsas  lüğət    fondu  və 

qrammatik  quruluş  bu  feodal  pərakəndəliyinə    və  Şimal-

Cənub  parçalanmasına  təslim  olmadı.  Dövlət  idarəçiliyi 

baxımından  bütövlüyün  pozulmasına  baxmayaraq,  Şimalla 

Cənubun  ticarət  əlaqələri  kəsilməmişdi.  Şimalın  Cənubla 

ticarət  əlaqələri  həm  quru  yolu  ilə  Dərbənd-Şabran-Muğan 

düzü  və  Xudafərindən  Ərdəbil-Xalxal-Zəncan  –  Sultaniyyə-

Əhər-İsfahana  qədər  uzanır,  bu  yoldan  Gəncə,  Ərəş, 

Naxçıvan, Mərənd, Təbriz və Marağaya qollar ayrılırdı; həm 

də  dəniz  yolu  Xəzər  vasitəsilə  Dərbənd-Bakı-Lənkərandan 

keçərək,  Astara,  Gilan  və  Cənubun  başqa  şəhərlərinə 

yayılırdı

1

. Bu, XVI əsrdə mərkəzləşmiş Azərbaycan dövlətinin 

zamanındakı  marşrutların  davamı  idi.  Həmin  marşurutun 

müntəzəm  davamı  Şimalın  Cənubla  hər  cür  ədəbi,  mədəni 

əlaqələri kimi, ümumi milli dil ünsiyyətini də saxlayırdı. 

Ümumiyyətlə, bu əsrlərdə Azərbaycanda (həm Şimal, həm 

Cənub nəzərdə tutulur) elmin, mədəniyyətin ənənəvi zəmində 

və ənənəvi üslubda müəyyən inkişaf səviyyəsi vardı. 

Azərbaycanda  mədrəsə  təhsili  gedirdi.  Bu,  müasir 

anlamda  orta  məktəb  təhsilinə  bərabər  idi.  Ancaq  nəzərə 

alanda  ki,    burada  axundlar  dərs  verirdilər,  Quran  tam 

öyrədilir,  təlim  edilirdi,  özlüyündə  məlum  olur  ki,  bu  dövrdə 

Azərbaycanda  istedadlı  alimlər  nəsli  yetişirdi.  Şamaxıda  40 

ibtidai,  7  yüksək  mədrəsə,  Təbrizdə  600  ibtidai,  47  yüksək 

mədrəsə təhsilli təlim ocaqlarının olması məlumdur. Hələ Şah 

İsmayıl  Xətai  dövründən  əsası  qoyulan,  oğlu  I  Təhmasib  

tərəfindən  daha  da  zənginləşdirilən 

saray  kitab  evi  ənənəsi 

davam  edirdi.  Sonralar  bir  qədər  zəifləsə  də,  II  İsmayılın 

zamanında yenidən qurulur və dövrün böyük alimi Sadıq bəy 

                                                 

2

 Йеня орада, с.505-506.

 

1

 Азярбайъан тарихи 1994, с.492. 

 

401 

Əfşarın  idarəsinə  verilir.  Bu  dövrdə  Azərbaycan  xəttatlığı 

uğurla  davam  edir  və  onun  mahir  nümayəndələri  fəaliyyət 

göstərirlər. Sadıq bəy Əfşarın «Məcməül-Xəvəs» (Seçilmişlərin 

toplusu)  mükəmməl  təzkirəsində  XVI-XVII  əsrlərin  istedadlı 

Azərbaycan  şairləri  haqqında  elmi  məlumat  verilir  və 

əsərlərindən  nümunələr  göstərilir.  Sadıq  bəy  həm  də 

zəmanəsinin istedadlı şairi, böyük miniatür və portret rəssamı 

kimi tanınır.    

XVIII  əsrin  məşhur  səyyahı  və  coğrafiya  alimi 

Zeynalabdin Şirvani «Bustanüs - siyahə» (Səyahətlər bağı) və 

«Riyazüs - siyahə» (Səyahətlər bağçası) kimi qiymətli əsərlərin 

müəllifidir. XVI əsrin sonlarından Səfəvi saraylarının, xüsusilə 

I Şah Abbasın  münasibəti nəticəsində bir çox alimlər didərgin 

düşsələr  də,  Osmanlı  müharibələrində  xeyli  alimlər  və  sənət 

adamları  əsir    alınsalar  da,  yenə  Azərbaycan  elmini  Şərqdə 

tanıdan  alimlər  yaşayır  və  ərəb,  fars,  türk  dillərində  əsərlər 

yaradırdılar.  Bu  dövrdə  həm  Cənubda,  həm  Şimalda  şəhər 

quruculuğu davam edir, gözəl memarlıq abidələri inşa olunur. 

Bunların    içərisində  XVIII  əsrdə  tikilmiş  Şəki  Xan  sarayı 

memarlıq və rəngkarlıq səviyyəsi ilə xüsusi seçilir.   

Təbii  ki,  dövrün  mədəni  inkişafında,  bütün  əsrlərdə 

olduğu  kimi,  mədəni  inkişaf  sistemində  Azərbaycan 

ədəbiyyatı daha çox diqqəti çəkir. Bir tərəfdən, klassik divan 

ədəbiyyatı,  Füzuli    məktəbi  davam  edir,  onun  Qövsi  və  Saib 

Təbrizilər, Məsihi, Fəzli Əfşar (XVII əsr), Nişat Şirvani, Şakir 

Şirvani,  Məhcur  Şirvani,  Arif  Təbrizi,  Arif  Şirvani,  Ağa 

Məsih  Şirvani  (XVIII  əsr)  kimi  böyük  söz  ustaları  yazıb-

yaradırdılar,  o  biri  tərəfdən,  güclü    şifahi  xalq  ədəbiyyatı 

özünü göstərir, xalq şeirinin Aşıq Abbas Tufarqanlı, Sarı Aşıq 

(Aşıq Abdulla), Saili, Xəstə Qasım kimi simaları yetişir. Və bu  

şeiri yazılı ədəbiyyatda təsbit edən, xalq şeiri janrlarını Füzuli 

məktəbinin  müqabilinə  çıxaran  Molla  Vəli  Vidadi,  Molla 

Pənah  Vaqif  kimi  klassiklər  ədəbiyyat  tariximizdə  yeni 

məktəb  yaratdılar.  Bu  zaman  silsilə  dastanlar  meydana  çıxır 

və gələcək realist nəsrə  qida verəcək nəsr nümunələri yaranır. 

Bə‘zən  XVII  əsr  Azərbaycan  ədəbi  dili  süqut  və  durğunluq 

dövrü kimi dəyərləndirilir (Ə.Dəmirçizadə). Bilindiyi və deyildiyi 

 

402 

kimi,  Azərbaycan  milli  ədəbi  dili  ömrü  boyu  yüksələn  xətt  üzrə 

gəlib.  Təbii    ki,  Füzuli    ilə  Mirzə  Fətəli  arasında  körpü  olan, 

harmonik keçid təşkil edən XVII-XVIII əsrlər də  həmin inkişaf 

yolunun  qiymətli  iki  əsridir.  Əlbəttə,  burada  ləngimə  faktı  var. 

Ancaq  bu  ləngiyən  ədəbi  dilin  bütövlüyü  deyil,  onun  üslub 

qanadlarından  biridir.  Klassik-kitab  dil  norması  Füzulidə  öz 

zirvəsinə çatdı. Adi məntiqdir ki, qalxan bir yol zirvəyə çatdıqdan 

sonra  enməyə    başlayır.  Ancaq  milli  dil  dövrünün  bu  zaman 

kəsiyində  əvvəlki  mərhələnin  ikinci  dərəcəli  üslub  qanadı  olan 

folklor-danışıq  dilinin  inkişafında  möhtəşəm  qalxma  başlayır. 

Əslində  XVII  əsrdə  ədəbi  dilimizin  tarixində  çox  orijinal    bir 

inkişaf  şəkli  görünür.  Əvvələn,  ikinci  birincinin  mövqeyinə 

yüksəlmək üçün birinci ilə mübarizə aparır, birincinin möhtəşəm 

kultuna  yiyələnmək  üçün  leksik-frazeoloji  zənginləşmə  prosesi 

yaşayır.  O  biri  tərəfdən,  bütöv  ədəbi  dili  xəlqiləşdirmək,  xalq 

danışıq sintaksisini Füzulinin qrammatikasının ədəbi kamilliyinin 

müqabilinə  çıxarmaq  yükü  onun  üzərinə  düşür.  Folklor  dilinə 

dayanaraq  bu  üslubi  istiqamət  XVIII  əsrdə  yazılı    ədəbi  dildə 

hakim mövqe tutdu. Həm də XVII əsrdən gələn bu inkişaf tipi o 

dərəcədə  perspektivli  olur  ki,  XIX  əsrdə  Q.B.Zakirin, 

M.F.Axundovun dil yaradıcılığı üçün zəmin təşkil edir.  

Ölkənin    vəziyyəti  bir  az  qaydaya  düşən  kimi  ədəbiyyatda, 

mədəniyyətdə  dirçəliş  başlayır.  I  Şaһ  Abbas  dövründə,  bir 

tərəfdən  Türkiyə  işğalçıları  ölkəni  xarabazara  çevirir,  digər 

tərəfdən  şaһ  özü  alim,  şair,  memar  və  musiqiçiləri  sürgün  edir, 

iste‘dadlı ailələri didərgin salır. Təbriz dəfələrlə yadellilərin qırğın 

və talanlarına mə‘ruz qalır. Bu cəһətlər nəinki təkcə qədim mədəni 

mərkəzin özünün, eyni zamanda ümumən  Cənubi Azərbaycanın 

və  һətta  bütövlükdə  Azərbaycanın  mədəni,  ədəbi  inkişafını 

ləngidir. Yaxud ġ

aһ Səfi zamanında yaranan sakitlik, xüsusilə II 

Şaһ  Abbas  vaxtında  mədəniyyətə  diqqət  verilməsi  ölkədə 

ədəbiyyatın yüksəlişinə səbəb olur.  

Ümumiyyətlə,  tarixi  faktlar  göstərir  ki,  dövlət  başçılarının 

siyasəti,  dünyagörüşü,  sarayların  münasibəti  ədəbiyyatımızın 

inkişafına  və  ya  ləngiməsinə  һəlledici  təsir  göstərmişdir.  XVII-

XVIII əsrlərdə saraylar öz başı һayına qalmışdı. Saraylar siyasi və 

mə‘nəvi  böһran  vəziyyətində  idi.  Taxtlarda  iste‘dadsız  dövlət 

 

403 

başçıları  otururdu.  Saraylar  ədəbiyyat  və  incəsənət  xadimlərini 

toplamır  və  һimayə  etmirdi.  Bu  cəһət  ədəbiyyatın  səviyyəsin  də 

һiss  olunur.  Məsələn,  I  Şaһ  Abbas  dövründə  doğma  şəһərindən 

didərgin  salınan  Qövsi  Təbrizinin  anadan  olması,  һəyatı,  ölümü 

һaqqında müasir elmimiz ancaq təxmini mülaһizələrdən çıxış edir. 

Çünki  dövründə  sənətkara  qiymət  verilmədiyindən  onun 

һaqqında,  görünür,  məlumatlar  sənədləşdirilməmişdir.  I  Şaһ 

Abbas  dövrünün  başqa  sənətkarı  M.Əmaninin  һəyatı,  şəxsiyyəti 

һaqqında dəqiq məlumatlara һələ də eһtiyac var

1

. Yaxud II Şaһ 

                                                 

1

  Онуллащи  С. Мəһəммəд Əмани һаггында тəдгигат, Аз. ССР ЕА  Хəбəрлəри—

1978,  №  3,  с.  114-115.  Tarixçilərin  I  Шащ  Аббас  щаггындакы  мялуматлары 

чох зиддиййятлидир. Бир тяряфдян, йазырлар ки, о, кцлли мигдарда ялйазмалары, 

кцллиййатлары,  гиймятли  ясярляри  йандыртдырыр,  сянят  адамларыны  дидярэин 

салдырыр,  ядябиййаты,  мядяниййяти  щимайя  етмир,  о  бири  тяряфдян,  дювлятин 

эцълянмясиндян данышылыр. Бир тяряфдян, дейилир ки, дювлят фарслашдырылыр, тцрк 

дили  сыхышдырылыр,  о  бири  тяряфдян,  Авропа  сяййащлары  дейирляр  ки,  Шащ  Аббас 

сарайда,  сцфря  архасында  тцркъя  данышырды.  Бир  тяряфдя  дя  халгын  йаратдыьы 

рявайятляр,  яфсаняляр  дайаныр  ки,  щамысында  Шащ  Аббаса  анъаг  халгын 

ряьбяти якс олунуб. Халгда «Шащ Аббас – ъяннятмякан» дейими вар, халг 

эюрмяся, фолклоруна беля сюзц салмазды. Рявайятдир ки, Шащ Аббас либасыны 

дяйишиб  (тяьйири-либас  олуб)  халг  ичиндя  эязяр,  эерчяклийи  юйрянярмиш. 

Олмаса,  халга  буну  дедиртмяк  олмазды.  Азярбайъанын  чох  мцхтялиф 

ъоьрафийаларында  Шащ  Аббасын  ады  иля  баьлы  карвансаралар,  мясъидляр, 

кюрпцляр  бу  эцн  дя  галыр.  Шащ  Аббас  щакимиййятя  эяляндя  Азярбайъан 

парча-парча  иди.  Мярщяля-мярщяля  Азярбайъанын  Тцркийя  тяряфиндян  ишьал 

олунмуш  торпагларыны  азад  еляди,  Эцней  Азярбайъанын  шимал-шяргини 

юзбяклярин таланларындан гуртарды. 42 ил щакимиййятдя олмаг зарафат дейил, 

Шащ Аббас забитяли бир сяфяви дювляти гурду.  

     Халг  рявайятляриндя  Шащ  Аббасын  кечя  дюймяк,  халы  тохумаг 

пешяляриня йийяляндийи сюйлянир. Онун бизя ичярисиндя бу бейтляр олан гязяли 

мялумдур: Д

ярди оланун

1

 щямишя дярман билясинъя, Кцфри оланун

1

 ня эязяр 

иман  билясинъя?  Бцлбцлляр  охур  шамц  сящяр  баь  арасында,  Эцлляр  ачылыр 

сцнбцлü  рейщан  билясинъя.  Баьдады алур, бил,  Шащ Аббас,  Щцсейни  Тяввафя 

эялцр  ол  Шящи-Мярдан  билясинъя.  Онун  бизя  бу  гошмасы  da  эялиб  чатыб: 

Дилбяр,  сянцŋ  иля  мейляр  ичялцм,  Бу  дцнйа  кимсяйя  галмаз,  яфяндим.  Бу 

фани  дцнйада  ляззят  чякялцм,  Бу  дцнйа  кимсяйя  галмаз,  яфяндим. 

Дцнйануŋ,  бил,  ады  фанидир,  фани,  Беш  эцн  гонаг  сахлар  анъаг  инсани, 

Тяхтиндян  ендирмиш  чох  Сцлеймани,  Бу  дцнйа  кимсяйя  галмаз,  яфяндим. 

Байгушлар  мяскяни    чюлдцр  язялдян,  Бцлбцлцŋ  дилбяри  эцлдцр  язялдян, 

Аталардан  галма  йолдыр  язялдян,  Бу  дцнйа  кимсяйя  галмаз,  яфяндим. 

Дцнйануŋ бир ады гуру гяфясдцр, Ана кюŋил баьламаг тамам ябясдцр. Бу 

сюзц сюйляйян Шащи-Аббасдур: Бу дцнйа кимсяйя галмаз, яфяндим.  

 

404 

Abbas  Saib  Təbrizini  saraya  gətirir,  ona  məliküş-şüəra  adı 

verir  ki,  bu  cəһət  şairin  yaradıcılığının  məzmununda  və 

məһsuldarlığında əks olunur. II Şaһ Abbasın ölümü ilə böyük 

sənətkar gözdən salınır, һimayəsiz qalır. Başqa bir fakt. XVIII 

əsrin  ikinci  yarısında  Qarabağ  xanlığının  inkişafı,  sarayda 

ədəbiyyata, sənətə hörmət böyük sənətkar Vaqifi yetişdirir.  

Milli dil anlayışı altında millətin ünsiyyətinə xidmət edən 

dil  nəzərdə  tutulur.  Deməli,  millətin  istifadə  etdiyi  dilin  əsas 

lüğət fondu, qrammatik quruluşu, fonetikası və frazeologiyası  

görünən    yerdən  milli  ədəbi  dilin  inkişafı  başlanır.  Əvvəlki 

bəһslərin  faktları  göstərdi  ki,  Azərbaycan  xalqının  əsas  lüğət 

fondu,  qrammatik  quruluşu,  fonetika  və  frazeologiyası 

müəyyənləşmiş  dili  hələ  VII  əsrdən  özünü  göstərir.  Həmin  

qrammatik şəkilçilər, söz yaratma vasitələri, söz birləşməsi və 

cümlə  tipləri  milli  ədəbi      dildə  təzahür  edir.  Fərq  odur  ki, 

XVII əsrə qədərki dövrdə milli dilin növbəti mərhələlərindəki 

formaların  dublyorları  da  fəaliyyət  göstərir  –  paralellik    adı  

ilə bu xüsusiyyət əvvəlki bəһsdə qeyd olundu. 

 

Bu  baxımdan,  XVI  əsrin  sonu  və  XVII  əsrin  əvvəlindən 

dil   vaһidlərinin işlənməsində sabitlik yaranır. Bundan sonra 

əvvəlki  dil  faktorlarına  (leksik,  qrammatik,  fonetik)  ancaq 

epizodik səpkidə rast gəlirik. Ona görə də bunları artıq ədəbi 

dildə arxaizm kimi qiymətləndiririk – adətən arxaizm öz işlək 

ekvivalentinin  müqabilində  һansı  ləngliyə  malik  olarsa,  bu 

vaһidlər məһz һəmin vəziyyətdə çıxış edir. Dilin quruluşunda 

                                                                                                           

       Шащ Аббас ана дилини, классик шерин ишлятдийи тцркъямизи, фолклор шеiрини 

ня  эюзял  билирмиш.  Бу  гязялин  алтында  ращатъа  Гювсинин  имзасыны  гоймаг 

олар.  Бу  гошма  ашыг  шеiринин  бцтцн  поетехникасына  йийяляниб.  Ана  дилини 

беля  эюзял  билян  шащ  она  хор  бахмаз. «Бц  дцнйа  кимсяйя  галмаз»  дейян 

шащ  мцтляг  халг  цчцн,  дювлят  цчцн  чалышмалыйды.  «Байгушлар  мяскяни 

чюлдцр»  дейян  шащ  чюлляри  абадлашдырмалыйды;  «Бцлбцлцн  дилбяри  эцлдцр» 

дейян щюкмдар юлкясини эцлзара чевирмяк цчцн йашамалыйды.  

       Шяхсиййятиндян хябяр верян юз йарадыъылыьы вя халг ядябиййаты, еляъя дя 

гурдуьу гцдрятли Азярбайъан дювляти, щям адыны бу эцн дя йашадан шащы вя