Тофиг щаъыйев

 

 

484 

ELMİ  ÜSLUB 

 

Əvvəlki  dövrün  ədəbi  dil  normasındakı  ikili  dil  təzahürü 

XVII-XVIII  əsrlərin elmi  üslubunda da  özünü göstərir.  Yə‘ni 

klassik-kitab dili və folklor-danışıq dili ənənələri özünəməxsus 

şəkildə elmi üslubda da davam edir.     

Elmin  müxtəlif  sahələrinə  aid  qiymətli  nümunələrə  rast 

gəlirik. Filologiyaya, tarixə, iqtisadi-tarixi biliklərə dair əsərlər 

yazılmışdır  ki,  bunların  vasitəsilə  həm  dövr  haqqında  tarixi 

məlumatlar  alırıq,  həm  dövrün  dil  normasındakı  təkamülü 

görürük.  Görünür  ki,  istər  klassik  dil,  istərsə  də  danışıq  dili 

örnəklərinin  dil  təzahürləri  bir  əsr,  əsr  yarım  əvvəlkinin  eyni 

deyil; həm lüğət tərkibində, həm də sintaksisində XVII-XVIII 

əsrlərin norması özünü hiss etdirir.   

Elmi    üslubun  klassik  dil  təzahürünə  bir  nümunə: 

«…ol 

binai-müstə‘səlül-əsasdin  kütah  edüb  bu  fəqiri-bisərü  pa  kim, 

guĢeyi-xəmulda  maliki-dinar  olmaya,  imkan  tə‘mirinə  neçün 

raһ bula və Ģəbistani-zülmət ki, beyzayi-aləm-tabdin ziya pəzir 

olmaz,  sənai-səһa  sibəһa  ol  kiĢvərə  neçün  sayeyi-pənaһ  sala. 

F'əmma  təklifi-imtəһani  mourəsi-istilam  ülüvvi-qeyrət  və 

baisi-iltizam  qülüvvi-һimmət  olduğidin  bavücud  ki,  qiyməti-

nəvai-əĢ'ari-Ģiar  çun  qili-üĢĢaq  Ģikəstə  və  izzəti-ənsar  ovtari-

ü

midləri  kimi  güsəstə.  Övraqi-əbyatları  çün  zülfi-Ģaһidi-

bipərva  pəriĢan  və  əğlaqi-nükatları  çün  vücudi-ənqa 

biniĢandur.  Eһmalsız  istiqbali-Ģaһidə  iste'cal  edüb  yekrani-

xameyi-vasiti 

nəjadi-müləccəmül-midadi 

təkyerani-səһni-

muradda  cövlana  götirdüm»  («Vərqa  və  Gülşa»  poemasının 

dibaçəsindən).  Mətn  lüğətinin  ərəbcəliyi  və  səc'liliyinin  sıxlığı 

ilə səciyyələnir.  

Üslubun  xəlqi  nitq  təzaһürünə  nümunə: 

«Əmmə  bə'd  һər 

insana elm һalını bilmək, müqtəzasınca əməl etmək lazımdır. 

Və dəxi e'tiqadat babında və ibadət babında lisani-türki üzrə 

bizə  neçə  risalə  tə'lif  olunmuĢdur.  Xüsusən  ki,  Məһəmməd 

Ə

fəndi  rəһmətüllaһ  cəm  etdigi  risaleyi-e'tiqadatı  və  ibadatı 

cam'e  olub,  əvvam  və  xəvvas  onun  ilə  müntəf  olmuĢlardır... 

Bir  kimsə  ticarət  üzrə  olub  məsaili-Ģər'iyyə  bilməsə,  ol 

kimsənə, əlbəttə, riyaya ğərq olur... 

 

485 

... On yeddinci budur ki, zalımdan, yaxud sariqdən, yaxud 

mali-ğənimətdən  xəyanəti  olan  kimsədən  bir  Ģeyi  iĢtira 

etməkdən  saqına.  On  səkkizinci  budur  ki,  tıĢradan  gələn 

nəstəyi qarĢulayub almaya. Zira bundan əһli-bələdin eһtiyacı 

var  ikən  almaq  əһli-bələdə  zərər  edər»  (Ticarətə  aid  risalə, 

Azərb. SSR Əİ   inv.

 M – 315, s. 1 a – 1 b, 13 b, XVIII əsr) 

Risalənin  dilində  ticarətlə  bağlı  xeyli  termin  var  ki,  bunlar 

mə'mulat  adları,  ölçü  vahidləri,  mübadilə  anlayışları  və 

sairdən  ibarətdir,  һəm  türkcə,  һəm  də  ərəb-farsca  sözlərdir: 

ağca,  dirhəm,  ğuruĢ,  ağırı  (pərsəng,  bir    çəkinin  qarşılığı), 

ətmək

,  ətməkçi,  bez,  arĢun,  mal,  mali-ğənimət,  ğənimət, 

satlıq, alma, alduğı (əmtəə), Ģey (əmtəə) / nəsnə (əmtəə), kəsb, 

fayda,  zərər,  nəf‘,  borc//qərz,  beh,  sövdə,  qəbz,  müĢtəri,  ədd 

etmə  (sayma,  hesablama),  tuluğ,  batman/patman,  tiçarət, 

tacir, 

müamilə,  müamilat,    miqdar,  iĢtira  (satın  alma),  əqd 

(bağlaĢma,  müqavilə),  əqdi-fasid,  əqdi-səhih,  bey  (alma, 

behləmə), baha, bahalı, sərf etmə   (xərcləmə), baqqal və s.        

Bu baxımdan, qədim ərəb-fars mənbələrindən iqtibas yolu 

ilə 

 

Məhəmməd

 

Ağdaşi 

tərəfindən 

yazılmış 

«Dərbəndnamə»nin

  dili  xüsusilə  diqqəti  çəkir.  Bu  tarix  əsəri 

Krım xanının sifarişi ilə yazılıb

1

. Maraqlı cəhət odur ki, Krım 

xanının sifarişi ilə yazılan əsər Azərbaycan dilindədir. Bunun 

iki  səbəbi  olmalı  idi:  1.  O  vaxt  (əsər  XVI  əsrin  son  rübündə 

sifariş verilib, XVI1 əsrin əvvəllərində işığa çıxıb) Azərbaycan 

dili  Qafqazda,  Volqaboyunda,  Ön  Asiyada  ümumi  ünsiyyət 

 

vasitəsi,  ən  azı,  anlaşılan  dil  olmuşdur;  2.  Bilindiyi  kimi, 

xəzərlər ərəblərə məğlub olduqdan sonra Volqaboyuna, daha 

dürüstü  –  Həştərxan  ətrafına  çəkilmiş,  sonra  Krımda  sakin 

olmuşlar

2

. Sonralar aydınlaşdı ki, Krım türklərinin iki dialekti 

var  –  biri  oğuz,  biri  qıpçaq  əsaslı.  Bu,  xəzərlərin 

Azərbaycanda  oğuzlarla,  Volqaboyunda  və  Şimali  Qafqazda 

qıpçaqlarla  ünsiyyətinin,  dilcə  yaxınlaşmalarının  nəticəsidir 

(Təsadüfi  deyil  ki,  XIX  əsrin  sonu,  XX  əsrin  əvvəllərində 

Krımda  çıxan  «Tərcüman»  qəzetini  bütün  Qafqaz,  Volqa 

                                                 

1

 Бах: М.Казембек. Избранные произведения. Баку, 1985, с. 226-227. 

2

 Рза Нур. Тцрк тарихи, 4-ъц ъилд. с. 226. 

 

486 

boyu,  Orta  Asiya  türkləri  anlaya-anlaya  oxuyurdular). 

Deməli,  Krım  türklərinin  də  dilcə  Azərbaycan  türkcəsinə 

yaxınlığına  görə,  Krım  xanı  geniş  türk  dairəsində  başa  düşülməsi 

üçün «Dərbəndnamə»nin Azərbaycan dilində yazılmasını məsləhət 

görmüşdür.  XVI  əsrin  sonu,  XVII  əsrin  əvvəllərinin  abidəsi  olan 

«Dərbəndnamə»nin dili azərbaycancanın elmi üslubunun o dövrdə 

necə  xəlqi  və  yetkin  səviyyədə  olduğunu  bir  daha  təsdiqləyir: 

«Məhəmməd  ibn  Cərir      Rəhmətüllah  Ģöylə  rəvayət  eylədi  kim, 

Ö

mər  ibn  əl-Xəttab  Rəziyullah  Nəim  bin  Məqrənə  namə  yazub 

aydır: Səmak HərĢəməh ləĢgər qoĢub Azərbaycana. Həzrət Ömər 

Rəziyullah  Ənə  Ģöylə  buyurmuĢdur  kim,  Əsmə  bin  Fərqəd  bir 

yoldan vara və Bəkir bin Abdullah bir yoldan vara. Yolda bir yad 

Ģ

ah var idi. Adına Ġsfəndiyar derlər idi. Dilədi kim, Bəkir ilə cəng 

edə.  Allah  fürsət  verdi,  Bəkir  anı  tutdı.  Çünki  Ġsfəndiyar  dutuldı, 

Bəkirə  ayıtdı:  Bu  Azərbaycan  Ģəhərlərini  sülhləmi  almağa  sürsün, 

yoxsa cəngləmi? Bəkir ayıtdı: Sülhlə. Ġsfəndiyar ayıtdı: Ġmdi əgər bu 

vilayətləri asanlıq ilə, sülhlə alım dersən, bəni öldürmə. Əlində əsir 

olayın. Bu vilayətləri sana döndəri verəyin dedi. Ol tərəfdən Səmak 

bin  HərĢəməh  kim  ki  gəldi,  Ġsfəndiyarı  əsir  olmuĢ  buldı,  həzrət 

Ö

mərə namə yazdı, Ġsfəndiyar əsir olduğunı bildirdi. Bu tərəf xalqı 

sənüŋ dövlətiŋdə itaət etdilər. Buyurursan, Dərbəndi ötə keçəlüm, 

dedi. Həzrət Ömər dəstur verdi: Ol tərəflərdə bir bəg var idi, adına 

Bəhram  bin  Fərruxzadə  derlərdi.  Dilədi  kim,  anlarınla  Ġsmətlə 

Səmak  arqa  bir  etdilər.  Bəhramı  sodılar.  Çərisin  dağıtdılar. 

Ġ

sfəndiyar  ayıtdı:  ġimdidən  sonra  Azərbaycan  vilayəti  sizin  oldı. 

Ayrıq düĢmən qalmadı, dedi. Pəs Bəkir bin Abdullah Ġsməti dügəli

*

 

Azərbaycana  xəlifə  dikdi və  Səmakı ana yoldaĢ qodı. Ġsfəndiyar, 

ə

llərində  əsir  idi,  anı  dəxi  anlara  ismarladı.  Kəndüsi  ləĢgəriylə 

Dərbənd  yoluna  getdi.  Ömər  Rəziyullah  Ənə  Bəkir  Dərbənd 

tərəfinə getdigin eĢidəcək ayıtdı: Bəkirə yardım gərəkdir»

1

.  

Eyni vaxtda (XVII əsrin əvvəllərində – 1611) yazılmış (tərcümə 

olunmuş) «Şeyx Səfi mənaqibi»nin dili ilə müqayisə edək: 

«Sultan 

                                                 

*

 Bütün 

1

 Дербенд-намещ (Казымбяйин тянгиди мятни). С-Pетерсбоурэ, 1851, с.612-

643.  (Bу  ясяря  эюря  Мирзя  Казымбяй  икинъи  дяфя  императорун  Демидов 

мцкафатыны алмышдыр).      

 

 

487 

ġ

eyx  Səfiəddin...  buyurdı  ki,  Ġskəndər  səyahət  edərkən  bir  gün 

məĢriq tərəfündə bir dəŋиz kənaruna gəldi. Və Ġskəndərlə mübaliğə 

ləĢgər var idi və dörd yüz həkim  var idi yanunda. Dilədi kim, bu 

dəŋiz

 

tərəfindən xəbər bilə və ol dəŋizin miqdarın bilə. Bir gəmi rast 

tədbiri-tərtib etdilər və ol gəminüŋ içinə adam qoydılar. Dəxi dəŋиz 

yüzinə göndərdilər, ta ki ol dəŋиzdən xəbər bilələr. Bir neçə müddət 

getdikdən  sonra  bir  gəmi  gördilər  və  bir-birisin  dillərin 

anlamazdılar.  Ol  gəmiyi  aldılar,  Ġskəndər  qatuna  götürdilər. 

Ġ

skəndər  çün  ol  qövmi  gördi  və  xəbər  sordı,  heç  vəchlə  nə  anlar 

bunlaruŋ və

 

nə bunlar anlaruŋ dillərin anlamadılar. Və ol dört yüz 

həkim  ki,  Ġskəndər  müsahibləri  idi,  cəmi  lüğatı  bilürlərdi.  Amma 

anlaruŋ lüğətün fəhm edəmədilər; Artıq ittifaq etdilər ki, anlardan   

birisinə  bir övrət verələr. Ol övrətdən oğlan doğa. Dəxi atasınuŋ və 

anasınuŋ dillərün ögrənə, dəxi bunlara ol gəmi xalqından əhvalun 

deyə» (Azərb. Əİ, M. —268, s. 165-17a). 

Göründüyü  kimi,  elmi  nəsrin  hətta  xəlqi  dil  təzahüründə  də 

türk mənşəli arxaizmlərə – milliyəqədərki dövrün lüğət nümunələ-

rinə  rast  gəlinir.  Bu  numunələrin  dili  arasındakı  fərqlər  əsrə  görə 

deyil, müəlliflərin fərdi üslubu ilə bağlıdır.   

Maraqlıdır  ki,  bədii  dildə  olduğu  kimi,  elmi  üslubda  da  

cağataycanı  işlədənlər  var.  Dövrün  böyük  alimi    Sadıq  bəy  Əfşar 

məşhur  təzkirəsini  cağatayca  yazmışdır.  Dilindən  bir  nümunəyə 

diqqət  yetirək  -  Füzuli  haqqında  yazır: 

«Bayatdır.  Ġbrahim  xan 

xidmatina  Bağdadğə  barub  xani-mərhum  Sultan  Süleyman 

Xondqardin  həzimət  qılub  Ġraqğə  gilanda  Mövlana  müĢarileyh 

Hillədə mütəvəttin bolurlar. Ülumi-zahiri iktisabğə məĢğul  bolub 

az  gündə  köb  təhsil  qılur.  Filvaqiə  hiç  kiĢiqa  bu  iste‘dad    il 

bermayibdur kim, türki və farsi və ərəbi kəlamiğə bu yanqlığ qadir 

bolğay.  Türkcə  Divani-qəzəl  və  qəsidə,  «ġahü  gəda»,  «Leyli  və 

Məcnun»,  «Münazireyi-bəngü  badə»  və  «Rövzə»  itmamgə 

yetürübdir. Farsicə «Divani-qəzəl və qəsaid» və «Rindü Zahid» və 

«Səhhət  və  Mərəz»  mərqum  qılubdır.  Ərəbcə  Divani-qəzəl  və 

qəsaid bitürübdir. Təxminən otuz min beyt əĢ‘ari  bar kim, bu həqir 

ö

z  xətti  birlə  mütaliə  qıldum.  Əgərçi  Mövlaneyi-müĢarileyhün 

binəzir  və  biədəd  əĢ‘ari  köb  bar,  bu  müxtəsər  mütəhəmmil 

bolmadığdin  bir  neçə  məĢhur-naməĢhur  əbyati  birlə  ixtisa  qılır, 

türki mətlələrdin bir divan tərtib qılunur». 

 

488 

Məsihinin  «Vərqa  və  Gülşa»sından  gətirilən  nümunələrdə  də 

cağataycaya  rast  gəlinir.  Ancaq  orada  cağataycadan  ayrı-ayrı 

ünsürlər  əxz  olunur,  Sadıq  bəyin  dili  isə,  göründüyü  kimi,  tamam 

cağataycadan  ibarətdir.  

 

489 

RƏSMİ-EPİSTOLYAR ÜSLUB 

 

XVII  –  XVIII  əsrlərdə  Azərbaycan  dilində  xeyli  rəsmi 

yazılı  nümunələr  var.  Bunlar  ayrı-ayrı  sərkərdələrin,  dövlət 

başçılarının 

məktublarından, 

rəsmi 

inzibati-dövlət 

sənədlərindən  və  müxtəlif  şəxslərin  hakimiyyət  orqanlarına 

şəxsi  ərizə-məktublarından  ibarətdir.  1635-ci  ilə  aid  bir  qəbz 

həm

  forması,  həm  də  lüğət  tərkibi  ilə  diqqəti  çəkir.  I  Şah 

Abbas  (1587-1629)  zamanı  Venesiyada    satılmış  bir  neçə 

xalvar  ipəyin  pulunun  ödənilməsi  haqqında  I  Şah  Səfinin 

(1629-1642)  Venesiya  kralına  məktubundan  sonra  tərəflər 

razılığa  gəlir    və  bu  qəbz  həmin  pulun  təhvil  alınması 

barədədir: 

«Vəçhi-təhriri-in  hüruf  budur  ki,  iĢbu  bin  qırq  üç 

tarixində  ġah  Səfi  həzrətlərinün  nameyi-Ģəriflərilə  Venedik 

divanına  gəlüb  səadətlü  və  izzətlü  Doj  həzrətlərinün  hüzuri-

Ģə

riflərinə sinüb, zərrabxanədə Mirzə Əli Təbrizi və Baba Əli 

Ə

rdəbili  əmanət  qoyduği  aqça  igirmi  toquz  bin  toquz  yüz 

riyal-quruĢ  tələb  eylədigimizdə  məzkur  vükəlayı  Doj 

müĢarünileyh qanunlar və məhəbbət üzrə məbləqi igirmi toquz 

bin  toquz  yüz  riyal-quruĢ  verilsün  deyüb  buyurdılar. 

Zərrabxanədə  olan  bəgləri  itaət  edüb,  biqüsur  və  biküsur, 

məbləği-məzkuri bizə təslim eylədilər. Biz dəxi qəbz etdük və 

bu  iki  quruĢdan  qeyri  çuxa  bəhasın  eyni  hesab  ilə  elədük. 

Bənguda üç bin iki yüz qırq toqat, on altı soti, on bir qəbatı 

bizə  vasil  oldı  və  dəxi  bir  sandıq  müqəvva  ayna,  çeĢkmək  və 

toquz  tüfənk...  və  bir  gön  sandıq  xürdə  bittəmam  bizə  vasil 

oldı və üzərində bir aqça və xırdavat bir həbbə qalmadı. Əcələ 

iĢbu  təzkirə  təhrir  qılınub  və  yedlərinə  təməssük  üçün 

verilmiĢdir. Təhrirən fi 10 Ģəhri rəcəbül-mürəccəb sənə 1045». 

Adresat  italiyalı  olduğundan  qəbzdə  Avropa  mənşəli  sözlər 

işlənib: 

bənku (bank), riyal, soti. Maraqlıdır ki, hər iki tərəfə 

aid  pul  vahidi  paralel  göstərilir: 

riyal-quruĢ.  Bu  üsul  rus-

Avropa sözlərinin müntəzəm işləndiyi XIX əsrdə və XX əsrin 

əvvəllərində eynən davam edir. 

Həmin yüzilliklərdə bütün üslublarda  özünü göstərən ikili 

dil  təzahürü  bu  rəsmi-epistolyar  yazılarda  da  müşahidə 

olunur.  

 

490 

Üslubun  klassik  dil  təzahürünə  nümunə: 

«Alicənab  vala-

nəsab,  gərdun-ğübab,  səltənət  və  cəlalətməab,  Ģövkət  və 

ə

zəmətmənab  və  ədalətayab,  ümdətüs-səlatin  əl-Məsihiyyə, 

zübdətül-xəvanin  əl-Ġsəviyyə,  Sekəndər  solət,  NuĢirəvan  

ə

dalət,  Rüstəm  Ģücaət  və  qəzənfər  məhabət,  Urus  və 

HəĢtərxan  vilayətinin  böyük  hökmdarı,  Moskav  və  Qazan 

məmalikinin  uluğ  xanı,  padiĢahi-əzimüĢ-Ģə‘n  və  xaqani-

məniülməkan,  nizamən  lilsəltənə  vəl  cəlaləti  vəl  Ģövkəti  vəl 

ə

zəməti  vəl  həĢəməti  vəl  ədaləti  vəl  izzü  vəl  imtinan  Mixail 

Fiodoroviç  yaraq

 

xan  cəələllahü  təala    əvaqibə  məqruni 

bilxeyr  var-rizvan      hüzuri-mövfurüs-sürurlərinə  tühəfi-

midhati-məhəbbət  ayat  ki,  müəkküdi-ərkani-ülfət  vidadi-

qədim  və  müĢəyyidi-bünyadi-məvəddət  və  ittihadi-cədid  ola, 

ittihaf qılındıqdan sonra ənhayi-rəyi-müsadiqatara oldur kim, 

qədimül-əyyamdan bu iki silsileyi-rəfiə arasında məhəbbət və 

dostluq  mərasim  nəhayət  mərtəbədə  istehkam  bulubdur  və 

cənnətməkan,  əliyyin-aĢiyan  Ģah  babam  ənarüllahü  bürhanə 

həzrətlərinin  zəmani  səadət  iqtiranlarında  məhəbbət  qaidəsi 

təcdid  olub,  ol  canibdən  Malik  suyunun  qırağında  və  sair 

mə'bərlərdə  bir  qaç  nəfər  tüfəngçi  tə'yin  olunurdu  və 

mə'bərləri qəzaq cəmaətin üburundan mühafizət edüb, Yengər 

ü

zərində  tərəddüd  edən  tüccar  və  mütərəddədin  minnətlərinə 

asib və nöqsan və darülmərz dərya kənarında sakin olan rüaya 

və füqaraya xəsərdən iriĢməzdi və cəmiyyət xatir ilə tərəddüd 

edərlərdi. Cilusi-meymənəti mə'nusumuzdan bu anə dəgən bir 

ə

mr  ki,  məhəbbət  və  dostluğa  mənafi  ola,  zühura  gəlmiĢdür. 

ġ

imdi  səbəb  nədir  kim,  qəzaq  cəmaəti  naĢayist  hərəkətlərə 

irtikab  edərlər?  Dostluq  və  ittihad  laziməsi  oldur  kim, 

vükalayi-ali-miqdarunizi  ol  cəmi-bədkirdarun    ki,  bu  iki 

silsileyi-əzimənün  məhəbbət  və  ülfətlərünə  baisi-xələldürlər, 

dəf‘ və rəf‘lərinə əmr edəsüz ki, dostluq maddəsi izdiyad bulıb, 

həmiĢə  məhəbbət  Ģahrahı  gəlüb-getməkdən  xali  olmayub, 

inqirari-zəmanədək  sədaqət  ərkanı  nöqsanməsun  qalub, 

tüccar  və  mütərəddidin  fariğülbal  tərəddüd  edüb,  tərəfinün 

duasına  bais  ola...»  (I  Şah  Səfinin  Mixail  Romanova 

məktubundan). 

 

491 

Üslubun  xəlqi  dil  təzahürünə  nümunə: 

«Ġxlas  təriqində 

rasixül-əqidə,  Ģücaət  və  mübarizət  yolunda  pəsəndidə  Hacı 

Manuçöhr  xan!  Təvəccöh  və  inayətim  tərəfinə  nəhayətsiz 

bilüb,  özüni  əksər  xatirimdə  biləsən.  Xüsus  bəzi  feyzlü 

məclislərdə inĢallah yaxĢı vəchlə hüzurinizə yetmək müəyəsər 

ola. 

Aineyi-zəmiri-əimeyi-mə‘sumin 

ə

leyhüməssəllam 

mehrində  DərviĢ  Mustafa  yoldaĢilə  ġirvan  səmtindən  öz 

vilayətünə  getmək  iradəsi  var.  Mehribanlıq  lazıməsin  yerə 

gətirüb rəvanə edəsən. Əlhəq» (II Şah Abbasın Şirvan bəylər-

bəyisi Mənuçöhr xana məktubu). 

Örnəklərdən  göründüyü  kimi,  müraciət  olunan  şəxsin 

rütbəsi  məktubun  lüğət  tərkibinə  ciddi  təsir  göstərir.  Adresat 

nə  qədər  yüksək  rütbə  sahibi  olsa,  tə'yinlər-təşbehlər  o  qədər 

çox  olur,  ərəb-fars  sözləri  daha  sıx  olur.  Eyni  vəziyyət  aşağı 

qatdan  adamların  dövlət  başçılarına  məktublarında  da  qalır. 

Dərbənddən və Bakıdan I Pyotra göndərilən məktublarda da 

belədir. Bir nümunə: 

«ƏrzədaĢt kəmtərin bəndəgan Ġmamqulu 

yüzbaĢı, naibi-Dərbənd. Bezirveyi – ərzi - bəndəgan nəvvabi – 

məmaliki  -  Bəhreyn  vəlĢimaleyin  mirəsanəd  ki,  bundan  ilərü 

qəl'ələr  babında ərzi-padĢah, valacaygahın xidmətində mərsul 

etmiĢdük.  O  kim  Dərbənd  kənarındakı  qəl'ə  idi.  Üsmuyi-

namüxalif  və  Sultan  Mahmudi-nabikar  cəm'i-qoĢun  edüb 

gəlmiĢlər.  Qəl'əyə  zor  edüb  pozmuĢlar  və  padĢahın  qullarını 

qətlə  yetirmiĢlər...»

1

  Maraqlıdır  ki,  I  Pyotrun  Kantemir 

tərəfindən  azərbaycancaya  tərcümə  olunmuş  manifesti  də 

rəsmi  üslubun  Azərbaycan  dilindəki  ölçülərinə  uyğundur: 

«Petri-əvvəl ibn – Aleksey padĢahi – Rusi. Be-oni-rəbbani və 

qüdrəti-cəhandani  ilə  biz  Petrosi-əvvəlki  imperatori-təvayifi-

Rus  xuddar-ərzeyni-məmaliki-Ģimaleyn  tolu  vəl-zəval  vəl 

nisfül-nəhreyn padĢahül-bərreyn və xaqanül-bəhreyn dəxi sair 

və  neçə  sair  padĢahlıqların  və  hökumətgahların  hakimi    və 

malikanə  buyruxçusı. 

  

ġö

vkətlü və əzəmətlü, səadətlü və məhəbbətlü ulu hübbümüz və 

qədimi  dostumuz  Ģahi-alicah  həzrətlərinün  hökumətündə  və 

                                                 

1

  Бах:  Дялили  Щ.  Я.  Азярбайъан-Русийа  мцнасибятляри  фарс  вя  Азярбайъан 

дилли сянядлярдя. Бакы, 1976, с. 95. 

 

492 

xidmətündə  olan  izzətlü  və  hörmətlü  süpəsalariyan  və  xaniyan  və 

qorçibaĢıyan və ağayi-qul və tüfəngçiyan və topçibaĢiyan və bəglər 

bəgiqyani-qul və soltaniyan və vüzəra və sair zabitan və nəfəratın 

bin və yüzbaĢıyan və...»

2

 Maraqlı cəhətlərdəndir ki, azərbaycandilli 

terminlərin  rəsmiləşib  dövlətlərarası  ünsiyyətdə  qanuniləşməsi 

sənəddə  əks  olunur:  qorçubaşı,  tüfəngçibaşı,  topçubaşı,  yüzbaşı, 

minbaşı, bəglərbəgi və s. (mətn uzundur, çoxlu və maraqlı terminlər 

işlənir).  

Dili və terminologiyası ilə bir sənəd xüsusi maraq doğurur – II 

Yekaterina zamanında Rusiya imperiyasındakı əyalətlər üçün yeni 

qanunlar məcəlləsi tərtib və çap olunur. İmperiyadakı türk xalqları 

nəzərə alınaraq həmin sənədlər toplusu türkcəyə də tərcümə edilir 

və kitab halında buraxılır.

1

 Sənədin dili haqqında təsəvvür almaq 

üçün nümunələrə baxaq: