Тофиг щаъыйев



Yüklə 4,2 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə39/42
tarix31.01.2017
ölçüsü4,2 Mb.
#7258
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   42

лярзя  дцшяр  ъаныма,  Санасан,  гулуна  падшащ  бахар.  Бу  эюзял 

бя‘зян  ъяллад  кими  амансыз  эюрцнцр  –  бу,  классик  ше‘рин 

тяшбещидир, анъаг Вагиф эюзялини ъяллады буйругчу кими ишлядян 

бюйцк  дцнйа  титуллары  иля  бир  сырайа  гошур:  Фяьфурум,

 

гейсярим,





  Ъямшидим,  Ъямим,  Хосровум,  хаганым,  шащи-

язямим, Падшащым, щям я‘ла султаным мяним. 

Гарабаь  ханынын  вязири  Вагиф  юз  вязифясини  итирмякдян 

горхмадан юзцня бир эюзяли хан сечир вя дейир: Сянсян падшащы, 

ханы Вагифин. 

Шаир бянзятмясиндя чох щяссасдыр: «Отурушу Ширин, дурушу 

Лейли»  дейяндя  тахт-таъ  сащиби  Ширинин  отурушундакы 

аьайаналыьы,  шащанялийи  вя  Лейлинин  дурушундакы  итаяткарлыьы, 

севэисиндяки  дяйаняти,  дяйанятли  дурушу  бир  арайа  эятирмиш 

олур. 


Бцтцн бу яламятляри вя мялащятляри иля йанашы, Вагиф юзцнц 

эюзялин  дахили,  мя‘няви  кейфиййятиня  фяда  едир;  о,  эюзяллəринин 

эюрцнян  эюзялликляри  иля  бярабяр,  щям  дя  дуйулан  мя‘няви 

сифятлярини  портретляшдирир:  Фяриштя  хойлунун,  мяляк  сойлунун,



 

Бир мярщямятлинин, шяфяггятлинин… 



гурбаныйам мян. 

Вагифя  гядярки  ше‘р  дилимиздя  эюзялин  портретинин  ъанлан-

дырылмасында ясас бу сюзляр рянэ кими истифадя олунмушдур: 

цз 


// рцх, эюз // чешм, кирпик // мцжя, додаг // ляб, сач // зцлф, аьыз 

// дящян, дил // зябан. 

Вагифдя онлар сахланмагла бунлар ялавя олунур: 

бухаг // 

ьябьяб,  бирчяк,  ъыьа,  йанаг,  чяня,  зяняхдан,  топуг,  балдыр, 

бел, синя, мямя (сцд органы), эярдян, габаг // цз, биляк, бой, 

диш, базу гойун (гуъаьын алты), яндам. 

                                                 

 Чин императорунун титулу. 





 Рома, Бизанс, Эерман, Османлы императорларынын титулу. 



  Фяриштя  вя  мяляк  синонимминдян  усталыгла  истифадя  едир:  мяляйин  щям 



хасиййятини (хой), щям дя няслини (сой)  эютцрцр. 

 

462 


Вагифин лцьят тяркибиндя бир лексикографик систем вар; йя‘ни 

дилин  щяр  гатдан  сюзляри  лцьят  китабында  истиснасыз  неъя  якс 

олунарса,  еля  верилир.  Етик  лексиконла  йанашы,  гейри-етик  сюз  вя 

ифадяляр  дя  горуг-гайтаг  билмядян  ишлянир  –  мцхтялиф  йашлы, 

мцхтялиф ъинсли инсанларын арасында сюйлямяк цчцн цзр истянилян 

сюзц  Вагиф  нормал  бядии  зювг  ващиди  кими  алыр.  Буна  эюря  дя 

Вагифин  лцьяти  кимлярдянся  кямиййятъя  архада  галар,  анъаг 

семантик  ящатясиня  эюря  щеч  бир  шаирин  дили  онунла  бящся  эиря 

билмяз. 

Мцшащидяляр эюстярир ки, эцндялик цнсиййятдя чох ишляк олан 

бир чох сюзляр Вагифин дилиндя чох аз эюрцнцр. Мясялян, гоншу, 

азад,  мясляһят,  човьун,  чюряк,  чюкмяк,  зяриф,  иэидлик,  илгар, 

ана  (ня  эюзял  доьубсан  анадан,  Пяри)  вя  с.  сюзляр  йалныз  бир 

дяфя  ишляниб.  Сойуг  (бириндя  совуг,  бириндя  сойуг-сойуг 

шяклиндя),  щярарят  сюзляри  2  дяфя  ишлянир,  исти  сюзц  ися 

цмумиййятля йохдур. Эюрцнцр, бу вязиййят шаирин поетикасынын 

дахили  мязмуну  иля  баьлыдыр  вя  мцяййян  сябябля  шяртлянир. 

Мясялян, Вагифдя тябиб сюзцнцн бир дяфя ишлянмяси (щяким сюзц 

ися  һеч  йохдур),  шцбһясиз,  онун  никбинлийи  иля,  шикайятдян 

гачмасы иля баьлыдыр (Фцзули вя Видади иля мцгяйися ет). 

Вагифин  дилиндя  438  фе‘л  ишляниб,  бунлардан  он  бири  йалныз 

фели  баьлама  вя  он  икиси  йалныз  фели  сифят  шяклиндя  олуб,  шяхсли 

фел  кими  верилмяйиб.  Цч  кюмякчи  фел  ишлянир:  олмаг,  етмяк, 

гылмаг.  Бунларын  ишлянмя  тезлийиндян  (олмаг  494  дяфя,  етмяк 

475 дяфя, гылмаг 37 дяфя) айдын олур ки, артыг XVIII яср цчцн 

гылмаг  фели  архаикляшиб  (Фцзули  дюврцндяки  тезликля  мцгайися 

ет). Ян чох ишляк фелляр бунлардыр: дцшмяк (140 дяфя), чякмяк 

(123  дяфя),  демяк  (114  дяфя),  билмяк  (102  дяфя),  бахмаг  (80 

дяфя).  Азярбайчан  дилиндя  чохмяналылыг  йаранмасында  бу 

феллярин  фяаллыьы  эюрцнцр.  Цмумиййятля,  феллярин  чохмяналылыг 

балансындакы  ващидляри  мцстягилляшдирсяк,  Вагифин  дилиндя  438 

фел 

ики миндян чох мяна ифадя едир. 

Алынма  вя  милли  сюзлярин  шаирин  дилиндяки  нисбяти  дя 

мараглыдыр.  

Исим  вя  сифятляр  ичярисиндя  алынмалар  чохдур.  Алынма 

сюзлярин  чохлуьу  Вагиф  дилинин  хялгилийи  щаггындакы  мя‘лум 

тясяввцрц думанландырмыр. Чцнки о, мянаъа миллиляшмиш, эениш 

азярбайъанлы  кцтлянин  цнсиййятиня  дахил  олмуш  яряб-фарс 



 

463 


сюзляриня  цстцнлцк  верир.  Бя‘зян  яъняби  сюз  мцасир  дилдяки 

мя‘насында  йох,  классик  семантик  сащяси  иля  чыхыш  едир. 

Мясялян, 

истигамят  сюзц  ики  дяфя  ишлянир  вя  щяр  ики  мягамда 

классик  ядяби-бядии дилимиздяки  кими 

мятанят, сябат мязмуну 

билдирир.  (Диггят  йетир:  Ве‘дейи-вяслин  ща  версин 

истигамят 

кюнлцмя).  Щятта 

атяшбар,  ашцфтя,  бящщаъ,  бие‘тидал,  бцхл, 

гящщар,  гяффар,  гцрфятцлейн,  ягял,  якнун,  ярващ,  яхтяр,  зишт, 

истиьна,  йелда,  йяди-бейза,  кяззаб,  няхл,  цшшаг,  фяьфур  кими 

мязмунъа миллиляшмямиш онларъа алынма сюзлярин ишлянмяси дя 

онун дилинин хялгилийини сарсытмыр. Яввялян, беля сюзляр цмумян 

классик  поезийа  жанрларында  йаздыьы  ясярлярдядир  ки,  бунлар  да 

онун  йарадыъылыьыны,  ядяби  вя  бядии  дил  новаторлуьуну  тямсил 

етмир.  Икинъи  тяряфдян, халг  ше‘ри  жанрларында  ишляняркян  мятня 

еля  сяпир,  мцхтялиф  сюзлярля  еля  синтактик  ялагяйя  эятирир  ки, 

анлатма дяряъяси нормал сявиййядя галыр.  

Классик ше‘рин дилиндя сюз-ифадялярин бир гисми фарс ше‘риндян 

щазыр  мянимсянилирди,  милли  сюз  ифадяляр  дя  онун  стандартына 

уйьун  сечилирди.  Mясялян 

мцрьи-дил,  мяnтигüт-тейр,  хядянэ-

мцжэан  алыныр  вя  онларын  милли  гаршылыглыьы  да  ана  дилиндян 

эютцрцлцр:  кюнцл  гушу,  гуш  дили,  кирпийин  оху.  Йахуд  ана  дили 

сюзляри  сач,  йай,  гара,  ал-йашыл  сечиляндя,  эюрцнцр,  механики 

нязяря  алынмышдыр  ки,  Шяргин  мяшһур,  зянэин  ше‘р  дилиндя  зцлф, 

каман,  сийаһ,  ялван,  рянэбярянэ  сюзляри  поетик  нитг 

ваһидляридир.  Анъаг  бу  дил  классик  ше‘римиз  цчцн  няинки 

сяъиййяви  дейил,  цмумиййятля,  йабанчыдыр: 

Байрам  олду,  һеч 

билмирям, нейляйим, Бизим евдя долу чувал да йохдур. Дцэийля 

йаь  һамы  чохдан  тцкянмиш,  Ят  һеч  яля  дцшмяз,  мотал  да 

йохдур.  Аллаһа  бизмишик  нашцкцр  бяндя,  Бир  сюз  десям,  дяхи 

гоймазлар  кяндя,  Халг  батыб  ноьула,  шякяря,  гяндя,  Бизин 

евдя  ахта  зогал  да  йохдур  –  яввялян,  бурада  еля  лцьят 

ваһидляри  вар  ки,  классик  ше‘р  дили  цмумиййятля  онлары  мягбул 

саймыр,  ше‘р  дили  цчцн  ейиб  һесаб  едир:  чувал,  дцйц,  йаь,  ят, 

мотал,  ахта  зоьал,  мал  (мал-һейван  мя'насында  –  Бизим  бу 

дцнйада ня малымыз вар); икинъи тяряфдян, классик ше‘рдя ишлянян 

сюзлярин бир гисми бурада башга семантика иля чыхыш едир: ноьул, 

шякяр,  гянд    классик  ше‘рдя  тяшбеһ  ваһидляридир,  эюзялин  дили, 

додаьы  бу  ширинлийя  бянзядилир,  Вагифдя  ися  мадди  не‘мят, 

доланышыг васитяляридир  вя бу бахымдан һямин сюзляр ят, мотал, 


 

464 


дцйц  кими  ваһидлярля  бядии-семантик  һямъинслик  тяшкил  едир. 

Беляликля, һяр сюз, ифадя реал йашанышында олан вя халгда ишлянян 

шякилдядир – бядян цзвляри дя: балдыр, биляк, бухаг, һюрцк, тел, 

бирчяк, сач, дил, диш, додаг, мямя, цз, ял, айаг, бел, бой, чяня, 

синя,  базу,  ъыьа,  ъиэяр,    йанаг,  хал,  гаш,  эюз,  габаг  (яъняби 

ваһидляр дя конкрет вя реал инсан портрети йаратмаг цчцндцр: 



муй, хятт, ъисм, бядян, сяр, ляб, гамят, эярдян, дяһан,   сурят, 

ъамал, ъябин вя с.); эейим, бязяк яшйалары да: калаьай, чаргат, 

эцлябатын,  нимтяня,  кямяр,  зяр,  зярбаф,  готаз,  гясабя,  cуна, 

йашмаг,  кяһряба,  сцрмя,  һяна,  дцэмя,  йахалыг…,  рянэляр  дя: 

аь,  бяйаз,  гара,  сийаһ,  ал,  гырмызы,  йашыл,  ал-йашыл,  йашыл-аллар, 

ялван,  нарынчы,  яһмяр,  эцлэяз,  иннабы,  буьдайы...;  йер,  инсан 

адлары  да:  Газах,  Гарабаь,  Аран,  Наьарахана,  Гырагбасан, 



Гял’я (Шуша), Ачыгбаш (Эцръцстан), Кцр гыраьы, Тябриз; Фатма, 

Пяри,  Йетяр,  Зейняб,  Сафийя,  Аьгыз  оьлу  Пири,  Видади,  Ъявад, 

Мяһяммяд;  эцл-чичяк,  мейвя,  гуш,  һейван  адлары  да  адидир, 

һяйатда  эюрцнян,  танынан,  истифадя  олунан  реаллыглардыр. 

Вагифин дили ше‘рин вярдиш елямядийи сюзлярля зянэиндир, бунларын 

чоху  нейтрал  һалында  поетик-емосионал  мя‘на  дашыйыр: 



буьумбабуьум, гылыглы, хошгылыг, дадызмаг, далда (эизли, юртцлц 

йер),  дашынмаг  (фикриндəн  чəкинмəк),  дцзбəдцз,  гамашмаг, 



эцлəш  (цзцэцлəр),  эцвəнмəк,  майабуд,  оьрун,  ойум-ойум 

оймаг,  тəмəннəшмəк,  бəлəмəк  (Мəни  синəн  бешийиндə  бəлə

гыз),  гəдирбилəн,  дярдбилəн,  чатмаг  (баьламаг),  гышлаг,  диррик, 



гəмханə, йар йаныьы, щаваланмаг, сарышмаг (гуъаглашмаг). 

Ади,  лору  сюзлəр  онун  контекстиндə  сырф  поетизмлəрə 

чеврилир,  дəрһал  поетик  нитг  мцһитиндə  мунислəшир.  Шаир  гейри-

поетик сюзлə поетик оланы пейвəнд едир, əлверишли ядяби семантик 

мцһит  йарадыр  вя  гейри-поетик  ващиди  ядябиляшдирир.  Мясялян, 

хярмян,  гейри-поетик  сюздцр,  анъаг  «эцл»ля  бирляшяндя  йени 

мцщит газаныр; Бядянин  сярасяр  эцл  хярмянидир.

  Йахуд 



эязя

л 

сим



волик  «нар»  сюзу  иля  ялагяляняндя  поетик  нитг  ващиди  олур:  Гойнунда  нар  дярдин  ол  гядяр  чякдим.  Олду 

рянэим ахыр эязял, севдиэим. Щятта 

В

агиф гейри-поетик мяишят сюзляриндян классик ше‘рин сюз-образларына еквивалент щазырлайыр: 



Башына  дюндцэим  суларуŋ 

йолу, Э


едяндя  бош  эедир,  эяляндя  долу.  Мямялярин  устдян 

чатынын золу – 

Сян  

                                                 



 Нясимидя, Гювсидя олса да, бу ифадя Вагифин юз контекстинин мящсулудур. 



 

465 


гыйсан, мян 

сана


 

гыйманам, эялин – бурадакы 

чаты

 

классик 



ше

рдяки 



мар, илан

 

образынын явязидир вя щятта 



бу 

илан-чаты

 

эюзяли чалыр, йери билинир – 



зол

 йарадыр. 

Вагифдя  гошмалар  вар  ки,  Нясими  дилиндя  мцшащидя  етдийимиз  кими,  яввялдян  ахыра  тя

йиндян  ибарятдир.  Бири  бу: 



Ей 

мяляк хойлу, ей туба бойлу йар, Куйиндир ъянняти-ризваным мяним. Щури, гылман олса, эирмяз эюзцмя, Сянсян ъандан язиз 

ъананым мяним. Пярим, сянубярим, эцлбярэи-тярим, Эювщярим, йагутум, ля

ли ящмярим, Щекайятим, фикрим, зикрим, язбярим, 



Хяйалымда ширин нищаным мяним. Хуршид рцхсарым, гямяр ъябиним, Бащарым, эцлзарым, хцлди-бяриним. Йарым, гямкцсарым, 

хош  назяниним,  Эюзялим,  эюйчяэим,  ъаваным  мяним.  Вящдятим,  хош  эцнцм,  сющбятим,  дямим,  Фяьфурум,  гейсярим, 

Ъямшидим,  Ъямим,  Хосровум,  Хаганым,  шащи-я

зямим,  Падшащым,  щям  я



ла  султаным  мяним.  Зювгцм,  сяфам,  сейрим, 

баьым,  чямяним,  Сцсямим,  сцнбцлцм,  лалям,  сямяним,  Хятавц  Хцтяним,  Çиним,  Йямяним,  Щиндистаным,  Румым,  Ираным 

мяним.  Сюзцм,  ихтилатым,  щяр  галц  гилим,  Мятлябим,  мурадым,  хатирим,  мейлим,  Шяккярим,  Шириним,  Эцлшащым,  Лейлим, 

Зцлейхам,  Йусифи-Кян

аным  мяним.  Щяблцлмятим  –  зцлфцŋ,  Кя



бя  –  цзцŋдцр,  Мещрабым,  мянбярим  гашын,  эюзцндцр, 

Вагифям, ей сяням, сянин сюзцндцр Эеъя-эцндцз фикрц хяйалым мяним.   

Йахуд башга, мцхтясяр бир нцмуня: 

Симасы шящлайи, тярщи бадами, Бахышы мещрибан, юзц щярами, Гулдур она сийащ 

зцлфцн  тямами,  Ола  билмяз  беля  шащаня  эюзляр.  Сямян  ийли,  сящави  зцлф,  ай  габаг,  Гюнъя  дящан,  дцр  диш,  ярьяван  додаг, 

Мцняввяр цз, лаля зянях, тяр бухаг Тамам бир йанядир, бир йаня эюзляр.  

Бу  нцмунялярдян  дя  эюрцндцйц  кими,  Вагиф  щям  халг  ше‘ринин  гялибиндян 

вя 

мящсулларындан,  щям  классик  ше‘рин 



хялги  ифадяляриндян  истифадя  едиб  юз  дилинин  бядии  ифадя  системини  йарадыр,

 

бунлардан  Вагифдян  яввял  ишлянянляр  дя  онун  юз 



контекстиндя  йени  цслуби  мащиййят  газаныр  вя  юзцнцнкцляляшир.  Бу  нцмунялярдя  тя‘йинлярля  тя‘йин  олунанларын  ялагяси  тязя 

олдуьу цчцн йени бядии семантика кясб едир: булут зцлфлц, булут кими сач, ай габаг, эцлэяз йанаг, синя мейдан, аьзы пийаля, аьзы 



назик, гялям гаш,

 

щалга зцлф, эярдян мина, мина эярдян, йашылбаш сона, гашларынын таьы, ала эюзляр, сийащ киприк, гюнчя дящан, тути 

зябан, алма йанаг, бцллур бухаг, сцсян сцнбцл, ал зяняхданлы, цзц эцл, рянэи лаля, зцлфц тар, ъисми мярмяр, щалга зцлфляри гар, 

калаьайы  эцлэяз, ъамалы эцняш, цзц гямяр, дящаны  шякяр, сюзц ширин, мужэаны йаьы, эюзц ъаду, шух эюз,  ъяллад гямзя, пяридян 

яла, мялякдян эюйчяк, щяр щюрцйц бир гулаъ, бухаьын алтында - синя цстцндя зцлфцн бурулмасы, йахасынын   баьи-бяндини цзмяк вя 

с. 


В а г и ф и н  

дилиндя яъняби сюзляр вя епитетляр дя аз дейил, анъаг бунларын тяхминян щамысы шифащи ядябиййатын 

дилиндя  ишлянянлярдир.  Эюрцнцр,  бунлар  щяля  Вагифдян  чох-чох  яввялляр  халг  тяфяккцрцндя  поетизмляр  кими

 

гавранмышдыр. 



Ашыглар 

йа бунлары

 

халг 


дилиндя  ишлянян, халг арасында баша дцшцлян эюрцб ишлятмиш, й

а 

да онлары классик 



дилдян  алыб  халг  мцщитиндя  тяблиь  етмяк  истямишляр.  Щяр  щалда  бу  алынмалар  Гурбани, 

Аббас Туфарганлы, 

Сары  Ашыг  ян‘янясиня  уйьундур  вя  сонра  Ашыг  Ялясэярдя  дя 

давам етдирилир: Эцлаб иля сыьалланмыш гара тел,  Хуб йарашмыш, 



бяйаз бухаьаГямзя каман, мцжэан хядянэ, эюз ала; Щиъраны 

чякмяйян  дярдмянд  олмаз;  Мцрьи-дилим  зцлфи-йара  баьлыдыр



Чох  чякмясин  зцлфя  шаня,  деэилян;  Бади-сяба 

бир  хябяр  вер 

кюнлцмя; Сяэ рягибляр аралыгдан йох олсун... 

Ейни заманда яъняби сюзлярин ишлянмясиндя, йазылы ядябиййатын 

классики  олмаг  е‘тибариля,  Вагиф  ашыг  лексиконунун  чярчивясиндян 

чыхыр, халг дилиня - цнсиййятиня эирмямиш, лцьят тяркибинин йалныз цст 

гатында – ядяби дилдя фяалиййят эюстярян ващидляр дя ишлядир.  

Нцмунялярдян чыхыш едяряк демяк олар ки, Вагиф гошмаларынын 

дилиндя  фярдиляшдирмя  вар.  Беля  ки,  бир  гошманын  дилиндя  яряб-фарс 

сюзляри чохдур, диэяриндя аз. Демяли, Вагиф кимя мцраъияти нязяря 

алыр - фарс дилиня бяляд олан, тящсил эюрмцш сарай гадынларына ше‘р щяср 

едяндя  онларын  гаврама  сявиййясини,  шяхси  ярканларыны  ясас  тутур. 

Шаир юзц буна ишаря едир: Гафийя, гязялдян щям чыха башы... Артыг ола 

щям камалы эюзялин - белялярини шяхсян таныйыб. 

Бунунла  беля,  Вагиф  юз  дилинин  хялгилийиня  ясла  кюлэя  салмыр. 

Щятта  бя‘зян  лексикограф  иши  эюрцр  –  гейри-кцтляви  яъняби  сюзц  йа 


 

466 


милли,  йа  да  миллиляшмиш  алынма  иля  шярщ  едир:  Эащ  да  отурайдыq 

габаг  габаьа 

Данышайды,  хош  эюфтары  эюряйдим;  Ихтилатын  ширин, 

сюзцн  мязяли;  Ихтилат  кечибдир,  сюз  вахты  дейил;  Бизимля  ихтилат  гата 

билмязсян, 

Данышма  ки,  о  эюфтара  бахмарам;  Дуачынам  салма 

мяни нязярдян, Яскик олмайасан сянадан, Пяри - 

данышайды – эюфтар, 

ихтилатын – сюзцн,  ихтилат – сюз,  данышма – эюфтар,  дуачы – сяна.   

Бу ися мотивля баьлы щалдыр, фялсяфи-публисист мярамла шяртлянир вя 

гейри-хялги алынмалара эениш йер верилир: 

 

Хащ

 султан, хащ дярвишц эяда билиттифаг,  

Юзлярин гылмыш эирифтари-гямц дярдц фяраг.  

Ъифейи-дцнйайядир

 щяр ещтийаъц иштийаг... 



Няфси-яммаря

 ялиндя сярбясяр олмуш ясир. 

 

Алимц ъащил, мцридц мцршидц шаэирдц пир,  

Щягги батил ейлямишляр, ишлянир ъцрми-кябир

Шейхляр шяййад, абидляр абусян гямтярир

Щiч кясдя щяггя лайиг бир ибадят эюрмядим. 

 

Бу  дили  милли  дилин  нювбяти  мярщялясиндяки  мцяллифлярин 



(С.Язим, М.Ə.Сабир,  М.Щади) дили иля мцгайися етсяк, мятнин 

лцьят  вя  грамматик  тязащцрцнцн  мязмунла  шяртляндийи 

айдынлашар,  бурадакы  нисби  гейри-хялгилик  тарихиликля  юзцнц 

доьрулдар.  Бу  тарихилик  Вагифин  классик  поезийа  жанрларындакы 

ясярляринин  дилинин  грамматикасында  да  эюрцнцр.  Классик 

поезийа  жанрларындакы  ясярляринин  дилиндя  Вагиф  мцяййян 

дяряъядя Фцзуличидир. Беля ки, ХВЫЫ ясря гядярки дюврдя классик 

поезийа жанрларынын дили апарыъыдыр вя мцвафиг  заман кясийиндя 

инкишаф  мянзярясини  якс  етдирир.  Ян  бюйцк  устады  Фцзули 

олдуьундан  сонракы  мярщялялярдя  бу  жанрларын  дил  ян‘яняси 

фцзуличилик  кими  гиймятляндирилир.  Гязялляринин,  мцхяммяс-

ляринин  вя  башга  классик  жанрлардакы  ясярляринин  дилиндя  Вагиф 

юзцнягядярки  грамматик  формалардан  истифадя  едир:  Эюряйим

 

ким, оласан хак иля йексан, саггал; Эирямязсян дахи бир чянэя 



саманъа  эюзя  сян;  Мян    ашигям,  ей  эцл,  сана,  олмаз  буну 

данмаг,  Юлян  эцнядяк 

ейлямязям  сяндян  усанмаг;  Ейляйя 

щцснц 


биля  ашиг  эеъясини  мисли-руз;  Гыш  эцнц  чцнки  дюняр  шол 

ъяннятцл-мя‘вайя  кцрк  –  епизодик  фактлардыр,  милли  дилдяки 



 

467 


гаршылыглары иля рягабят апара билмирляр, анчаг эюрцндцйц кими, 

Нясими, Фцзули дюврцнцн морфоложи эюстяриъиляридир. Бу дюврдя 

классик поезийа жанрларындакы ясярлярин дя лцьят тяркиби хялгилийи 

иля  сяъиййялянир,  яруз  чох  щалда  гязяллярин,  мцхяммяслярин 

лексиконуну  гошмаларынкындан  тяърид  едя  билмир: 

Ащ,  бир 

сярхош  ниэарын  даьы  юлдцрдц  мяни,  Эцнбяэцндян  щцснцнцн 

рювняги  юлдцрдц  мяни...  щамыдан  я‘ла  ки,  гашы  таьы  юлдцрдц 

мяни; Юлцм щягдяндир, ямма нювъяван юлмяк ня мцшкцлдцр, 

Эюзцндя щяр мурады, тазя-ъан юлмяк ня мцшкцлдцр (Видади). 

Цслубун  устады  кими,  халг  ше‘ри  жанрларынын  дили  тарихиндя 

Вагифин  ян  бюйцк  хидмяти  синтаксисин  ишлянмяси  иля  баьлыдыр. 

Классик  поезийа  жанрлары  дилинин  чох  мцкяммял  синтаксиси  вар 

иди,  бу  мцкяммяллик  Фцзулинин  шяхсиндя  зирвясиня  чатды  – 

фикрин  дяринлийи  вя  гавраныш  чевиклийи  синтаксисин  ишидир.  Халг 

ше‘ри  жанрларынын  синтаксиси  Вагифин  дилиндя  классик  ше‘рдяки 

Фцзули  сявиййясиня  чатды.  Вагифин  дили  тимсалында    Азярбайъан 

ядяби  дили  мцкяммял  хялги  формасыны  тапды,  онун  синтаксиси 

ъанлы  данышыьын  ян  шяффаф  ядябиляшдирилмяси  олду,  бу  синтаксис 

азярбайъанлыларын  милли-етнографик  тяфяккцрцня  максимум 

уйьун  эялян  ядяби  нормативя  чеврилди  вя  бцтцн  имканлары  иля 

щямин  тяфяккцрц  цзя  чыхарды.  Демяли,  дил  мяктябляринин 

сащибляриндян щяр бири ядяби норманын бцтцн гатлары иля йанашы, 

щям  дя  дюврцн  синтаксисинин  ме‘марыдыр.  Ялбяття,  бу  дил, 

биринъи  нювбядя,  садялийи  вя  сяррастлыьы  иля  сечилир;  садялик 

айдынлыьы,  сяррастлыг    ися  грамматиканын  гадир  олдуьу  бцтцн 

дяринлийи  юзцндя  якс  етдирир.  Йя‘ни  фикирляширсян  ки,  бурадакы 

фикри  бундан  айдын  вя  бундан  дягиг,  ейни  заманда  бундан 

хялги  вя  бундан  ядяби  ифадя  етмяк  олмаз;  Эетдим    ала  эюзли 

йарла  данышам,  Деди:  оьлан,  дур  эет,  сюз  вахты  деэил.  Ариф 

чохдур, етмяк олмаз ишарят, Ойнатма гашыны, эюз вахты деэил. 

Бурада  нясря  мяхсус  синтаксис  вар,  бир  инсанын  о  бириня 

мцраъиятиндяки  бцтцн  гайьы,  йумшаглыг,  ъанлы  данышыьын 

тябиилийи вя зяриф бир йумор якс олунуб. Ше‘рдя няср синтаксиси, 

ше‘ря  мяхсус  емосионаллыьы  дашымагла,  бядии  дилин  ян  камил 

тязащцрцдцр,  ейни  заманда  беля  бядии  дил  ян  сечмя  ядябилик 

нцмунясидир:    Баьрым  башун  шан-шан  ейлядцŋ,  дялдцŋ,  Дюнцм 

эюзлярцŋя,  аз  аьла,  юлдцŋ;  Дейярдиŋ,  эцлярдиŋ,  беля  деэилдцŋ, 


 

468 


Мяним  ъадуэярим,  нюшцн  аьладуŋ?  –  бу,  ъанлы  данышыьын 

синтаксисидир, ейни заманда нцмуняви ядяби дилдир. 

Хябярлик  шякилчиси  ишлянмир,  предикасийа  интонасийанын 

сярянъамына  верилир,  ъцмля  цзвляри  кямиййятъя  минимума 

ендирилир,  шяффаф,  чевик  синтаксис  емосионаллыьы  зиля  галдырыр, 

билмирсян, грамматикайа щейран оласан, йохса бядиилийя: Синя 



мейдан,  зцлф  пяришан,  бел  назик,  Аьыз  назик,  додаг  назик,  дил 

назик

Бцтюв-бцтюв  мисралардан  ибарят  тя‘йинляр  щям  тя‘йиндир,  щям 

дя  мисралары  ъцмляляшдирян  предикатлардыр.  Онларын  функсийалары 

икилидир,  анъаг  синтаксисин  айдынлыьы  вя  ядябилийи  кюлэялянмир: 



Ихтилатын ширин, сюзцн мязяли, Шякяр эцлцшцндян ъанлар тязяли, Евляр 

йарашыьы, юлкя эюзяли, Ня эюзял доьубсан анадан, Пяри! – гярибядир, 

шаир «ъанлар тязяли» ифадяси ишлядир, инди беля сифят-тя‘йин йохдур. Бу 

сюз  анъаг  тязяли-кющняли  гялибиндя  йашайыр.  Эюрцнцр,  Вагифин 

вахтында  сюз  щямин  морфолоэийасы  иля  гядим  мцстягил  сифят-тя‘йин 

функсийасынын сонуну йашайырмыш.  

Бяндляр  бцтюв  бир  синтактик  конструксийадан  ибарят  олур. 

Бяндин биринъи мисрасындакы баш ъцмлянин будаглары бяндин бцтцн 

мисра-ъцмляляриндян ибарят олур: 

Арзум будур (баш ъцмля), эюзим 

тикям  эюзиŋя,  Данышасан,  гулаг  верям  сюзиŋя,  Та  юлцнъя  бахам 

эцняш  цзиŋя;  Арзум  ъанда  галуб,  дойан  деэилям.  –  Биринъи  цч 

мисра хябяр будаг ъцмляли табели мцряккяб ъцмля, цчц бирликдя ися 

сонунъу  мисра  иля  айдынлашдырма  ялагяли  табесиз  мцряккяб 

ъцмлядир.  Эюрцндцйц  кими,  бир  нечя  синтактик  ващиддян  тяшяккцл 

тапмыш  мцряккяб  синтактик  гурулушдур.  Анъаг  синтактик 

ващидлярин сярщяди айдындыр, ялагяляри дягигдир. Она эюря дя фикир 

дягиг вя асан гавраныр.  

Бу 


синтактик 

мцкяммяллийин 

бцтювлцкдя 

дюврцн 


Азярбайъан  ядяби  дилинин  фактору  олдуьуну  эюрмяк  цчцн 

Видадидян  бир  мятня  бахаг: 

Хырдаъалар  йыьылдылар  йанума, 

Фикр  елядцм,  одлар  дцшди  ъанума,  Башдан  беля  йазылубдыр 

шанума…  Дярдцм  чохдыр,  бирцн  доьры  санан  йох,  Мяэяр 

бунда  гям  щярфинц  ганан  йох?  Бир  ащ  чякцб  ъиэярцндян 

йанан  йох,  Гяриб  юлдцм,  бикяс  юлдцм,  йад  юлдцм,  Ей 

севдиэцм, сяндян гейри кимцм вар, Эял цстимя, аман, юлдцм, 

дад,  юлдцм  –  йеня  синтаксисдяки  нясрямяхсуслуг,  айдынлыг, 

чевиклик  вя  с.  юз  йериндя,  бу  щязинликдя  мятндя  «гям  щярфи» 



 

469 


кими  публисист  ифадянин  публисист  цслубдан  йцз  ил  яввял  тапылыб 

ишлянмяси дюврц габаглайан щадисялярдяндир. 

Молла  Пянащ  Вагиф  халгымызын  ядябиййат  университетини  щям 

халг  ше‘ри,  щям  классик-диван  ше‘ри  тящсили  иля  баша  вуруб  – 

йарадыъылыьында да шаирин щяр ики ихтисас цзря мцкяммял тя‘лим алмыш 

олмасы эюрцнцр. О эюрмцшдц ки, Нясими, Фцзули ярузун тцркъясиндя 

данышыг-тяляффцз тязащцрляриндян неъя истифадя едибляр. Вагиф щямин иш 

цсулундан щеъа ше‘ринин дя дилиндя фярасятля бящрялянмишдир. Ялбяття, 

бу ишдя она гядярки зянэин фолклор ше‘римизин дил тяърцбясиндян дя 

юйрянмишдир. Шаир мисрада щеъанын сайыны низамламаг цчцн данышыг 

дилинин морфолоэийасындан истифадя едир:  нолур  «ня олур» (Нолур ки, 

эялясян  бурайа,  Зейняб),  оламмаз  «ола  билмяз»  (Беляси  оламмаз 

щеч  вилайятдя),  гыллам  «гыларам»  (Эедибян  куйиндя  гыллам  шивяни), 


Yüklə 4,2 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   42




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin