Тофиг щаъыйев
Yüklə 4,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Faydalan
- Keçibdür
- Koroğluluğu
|
(bənzətməyin), demin (deməyin), bilmənəm, istərüz, tökmənüz, sərkəşlig, çırağan (çıraqban)…(Q.Təbrizi) Bədii üslubun xəlqi-danışıq dili, folklor ənənəsi üstündə qurulan qolu XVII-XVIII əsrlərdə aparıcı dil-üslub funksiyasını yerinə yetirir. Bu aparıcılıq iki səbəblə şərtlənir. Əvvələn, Füzuli məktəbinin zəifləməsi ilə ədəbi dildə klassik nitq təzahürü öz yüksəlişini dayandırır, leksik-frazeoloji zənginlik yaratmır. Bu halda xalq yaradıcılığı güclənir, ictimai-siyasi məzmunca fəallaşır. Beləliklə, folklor dili üzərində yüksələn üslubi təzahür güclənir və bu təzahürün ədəbi-mədəni kommunikativ imkanları artır. Digər tərəfdən, bu dövr milli ədəbi dilin xəlqilik əsasında formalaşması dövrüdür və milli ədəbi dil canlı xalq dilinə söykənir. Üçüncüsü, realizm yaradıcılıq tipi kimi vüsət alır və realist ədəbiyyatın da dili üçün xəlqilik başlıca meyardır. Tarixi, ədəbi-mədəni şərait dil normasını axara salır. Bədii mətnlərin bolluğu bədii dilin mövqeyini yenə ənənəvi avanqardlığında saxlayır. Bədii dil janrların dili kimi mövcuddur. Onun çalarları, üslubi zənginlikləri mövcud janrlar üzrə paylanır, yaxud janrlardakı dil əlvanlığı cəmləşib ədəbi-bədii dili təşkil edir. XVI əsrin sonu və XVII əsrin əvvəllərindən xalq şeiri janrları ədəbiyyatımızın tarixində geniş miqyasda fəallaşdı (nəzərə alanda ki, XVII-XVIII əsrlər ədəbi dilin tarixində bir mərhələdir, onda həmin janrlar sonralar da o fəallıqda işlənməli idi). Bununla da Azərbaycan xalq dili yazılı ədəbi normada hakim oldu; ədəbi normativ xalq danışığının ədəbi səliqəyə salınmasından ibarət oldu. Əgər milli ədəbi dilin bu kəsiyində müasir milli ədəbi dilimizdən fərqli bir sıra xüsusiyyətlərə rast gəliriksə, bunların üslubi xarakter daşımasına və fərqlərin əsas etibarilə bədii üslubun klassik dil təzahüründə olduğuna inanmaq üçün müqayisələrə diqqət yetirək:
417
QaĢlar qərələnmiĢ, gözlər süzülmüĢ. Görən eĢq əhlinüŋ canı üzülmüĢ. Al yanağuŋ çevrəsinə düzülmüĢ
Siyah xallaruna qurban olduğum (Məğruri, XVII əsr) *
Ey kirpigi xəncər, qaĢı zülfüqar, NeĢün məndən xəyaluŋı kəsübsən? Qoymazsan baxmağa xəttü xaluŋa, TamaĢayi-camaluŋı kəsübsən (Vaqif, XVIII əsr).
Müdrik ola, aqil ola, əhli-hal, *1636-ъы илдя йазыйа алынмышдыр. Ъцнэ А-340 (11918 вяр. 4 а). Йазылма тарихи дягиг мялум олдуьу цчцн, Мяьрури адлы шаирин башга ясяри билинмядийи цчцн, Вагиф, Закир, Ялясэяр гошмаларынын дил бцнюврясиня апаран бу гошманы бцтювлцкдя веририк:
Йаз ольаъ кюч етмиш, кючяр йайлаьа, Аьыр елляр йеня, гурбан олдуьум. Сона тяки чалханмагя эялибдир Чешми эцлляриня гурбан олдуьум.
Язялдян деэцлдцм щцсниня маил, Эюрцнцб ейляди яглими заил, Алтун шяддя, цстян зярбаф щямайил Чалмыш белляриня гурбан олдуьум.
Кюŋцл щейран олди толи бойиня, Ъядди-абасына, сойбясойиня, Ъяннят отаьында эирмиш юйиня, Сцзяр голларына гурбан олдуьум.
Гашлар… Зцлф пяришан олди, шаня дюндярди, Ящли-щаля хуб нишаня эюндярди. Диндцрдцкъя баьрым шаня дюндярди Ширин дилляриня гурбан олдуьум.
Мяълисиндя эюрдцм ъянэц гануни, Ган ейлярсян, ейляэилян гануни, Хына дейин Мяьруриниŋ
гануни
Йахмыш ялляриня гурбан олдуьум. 418
Bilməyə ki, nədür hərgiz məkrü al. DiĢi kövhər, ağzı Ģəkkər, dili bal, Dodaqları qəndi-mükərrər gərək (Zakir, XIX əsr).
Molla dayı, etmə Ģərarət belə, Ortaluğa salma ləcacət belə. Gündə çıxarma yeŋi bir qaidə, Məktəbi bilmə belə bafaidə... (Sabir, XX əsr). Və nəhayət:
Böylə həyat içrə yüzdən çox yaĢar ZəhmətkeĢ dehqanı bizim dağların... Möhtərəm qarelər məni bağıĢlar, Cavandır yazanı bizim dağların (S. Vurğun, 1927).
Bu misalların hamısında qrammatik quruluş-morfologiya və sintaksis eyni dərəcədə müasir Azərbaycan dilininkidir. İlkin olduğu, realist ədəbiyyatın xəlqi dilinin başlanğıcına aid olduğu üçün birinci nümunəyə xüsusi diqqət yetirək: sözlərin hamısı 1980-ci illərdəki fonetik-morfoloji və semantik vəziyyətindədir– bir siyah sözü arxaikdir. Bu da həmin siyahdır ki, Vaqifdə, Zakirdə, Aşıq Ələsgərdə, ümumiyyətlə, xalq ədəbiyyatımızın dilində (dastan şeirlərində, bayatılarda və s.) müntəzəm işlənib, hətta sovet dövrü bədii nitqində təsadüf edilir. Söhbət gözlər süzülmüş, canı üzülmüş, qurban olduğum frazeologizmlərinin bugünkülüyündə də deyil. Mühüm fakt odur ki, bəndin sintaksisində–söz birləşmələrində və cümlə nümunələrində hər şey təmiz azərbaycancadır. Bun- dan əlavə: rənglənmək əvəzinə qaralanmaq, dövrə, ətraf
müqabilində çevrə xalis milli qalşılıqlardır– qaĢlar qaralanmış, al yanağın çevrəsi. Bu cəhət iki əlaməti təsdiqləyir: əvvələn, əcnəbi leksik vahidin milli bərabəri vardır, xalq dilinin potensialında müasir milli dilin əsas lüğət fondunun üstündə durur: ikincisi, realist ədəbiyyatın başlanması ilə əcnəbiçiliyə müqavimət daha güclü olur. Bu mənada milli dilin səfəvilər dövründə (XVI əsrin birinci yarısından) ərəb, fars mənşəli sözlərin müqabilində milli kökdən termin yaradıcılığının geniş 419
meydan almasını xatırlayaq. Adətən, milli dilin sonrakı in- kişaf mərhələlərində milli oyanış impulsları təzələndikcə bunun dildə təzahürü kimi, milli sözlərin işlənməsinə meyl güclənir, hətta purizm səviyyəsinə qalxır. Milli dilin tarixində purizm dəfələrlə təkrar oluna bilir–əcnəbiçilik baş alıb get- dikcə purizm əhvalı yaranıb onun cilovunu çəkir. Bu maraqlıdır ki, alınmaların normalaşdığı dövrdə onların arxaik qarşılığı bəzən dominant səviyyəsində çıxış edir. Faydalan- maq, lazım olmaq alınmalarının milli qarşılığı olan koloritli gərəklənmək (daha qədimi: gərəkmək) feilindən -incə şəkilçisi ilə zərf düzəlir: Dərmansız dərddən, Aşıq, Götürgil gərəkincə (Aşıq Abdulla) – bu gün həmin məqamda lazımınca vahidi norma kimi çıxış edir. Onun feil forması da məhduddur, hətta donuq şəkildə müəyyən üslubda, dəbdəbəli ziyalı nitqində işlənir: gərəkməz – «lazım deyil» (məsələn, C.Cabbarlı dramlarının dilinə diqqət verin). Yaxud «orta» «mərkəz» mənasında tüpə, «qənimət» yerinə axtarma : Tüpə təpər, baydaq alar qoşunda («Koroğlu», Ə.Qaracadağidən): Baş kə- silir, axtarmalar çəkilir («Koroğlu», İlyas Muşeqdən). Gö- rünür, milli dil dövründə milli kökə bağlılıqdan gələn daxili- mənəvi qüvvə bir təmayül kimi türkmənşəli arxaizmləri tutub saxlamağa çalışır. Hətta bu təmayül danışıq morfonologiyası- nı şeir dilinə gətirir: Aşıq, yar aşdı genə, Xalın yaraşdı genə. Öyün nur ilən doldu, Qapın yar aşdı (açdı) genə (Aşıq Abdulla B – 825, 2422. Bayatılar, s. 37). Sonrakı nümunələrdə, ədəbi dilin
demokratizmi çərçivəsində, yad ünsür müşahidə olunur: Vaqifdə zülfüqar təşbehi, xəttü xal, tamaşayi-camal sintaktik vahidləri, Zakirdə
sintaktik nümunələri; hətta milli ədəbi dilin daha yüksək inkişaf səviyyəsini təmsil edən Sabirdə əcnəbiçilik bir qədər də «tündləşir», nəinki leksik mənimsəmə – şərarət, ləcacət (bu leksik vahidlərin özü Vaqif və Zakirdəkinə nisbətən qeyri- demokrtizmi ilə səciyyələnir), hətta milli dil uçün mürtəce sayılan fonetik – qaidə və fonetik-morfoloji bafaidə tipli müdaxilələr özünü göstərir. S.Vurğunun dilindəkilər də qeyri- demokratik leksik vahidlərdir: dehqan, qare. Ancaq bu əcnəbi-
420
vahidlər ədəbi dilin xəlqi mahiyyət kəsb etməsinə mane olmur, üslubi rənglər daşıyır. Göründüyü kimi, XVII-XX əsrlərin mətnləri anlaşma dərəcəsinə görə eyni səviyyədə durur, bu, milli dil faktı olmaqla şərtlənir. Halbuki gözlənilirdi ki, milli sözlər bu günə doğru mütləq aparıcı olsun. Ancaq alınma ilə nisbətdə milli sözlərin artımı yoxdur. Mövcud materialın təhlili göstərir ki, bu aydınlıq milli mənşəli sözlərin artması hesabına deyil, alınmaların semantik cəhətdən mənimsənilməsinin, məzmunca azərbaycancalaşmasının nəticəsidir. Yaddaş faktı psixo-linqvo-poetik hadisədir: dövrlər arasındakı keçiddə yaşlı nəslin yaddaşının məhsulu kimi təcnis quruculuğunda müəyyən arxaik vahidlər daşlaşır və sonrakı nəsillər onu obraz kimi qəbul edir, yəni belə sözlər kommunikativ funksiya daşımır, bir sıra təşbehlər, izafətlər kimi nəsildən-nəslə yaşayır. Dövrün realist ədəbiyyatının yazılı dilinin hazırlanmasına folklor janrları içərisində ən çox bayatı dili təsir göstərmişdir. Xalq şe‘rinin ən yayılmış, ən çox əzbərlənən, ən emosional növü bayatıdır. Bu şe‘r oğuzların bayat tayfasının yaradıcılıq nümunəsi kimi başlanır. Əslində ağılar, oxşamalar, laylalar da onun məzmunca ayrılan şaxələridir. Qədim türk şe‘rində ən ciddi fəlsəfi məzmun ifadə edən, yeddi hecalılığına görə ən tez əzbərlənən və ən çox yadda qalan yaradıcılıq faktı bayatıdır. Ən qədim bayatı min illərlə yaşayır; ona uzun ömür verən, birinci, dərin fəlsəfi məzmunudur, o biri tərəfdən, bayatının lüğəti daim dəyişir, anlaşma üçün daim müasirləşir. Bununla belə, onda ən qədim leksik qatın nümunələri də qalır. Məsələn, sin (qəbir) sözü o qəbildəndir:
AĢığam, nə sin deyim, Nə əlif, nə sin deyim, Günüm qarətə keçdi, Halımın nəsin deyim? (AĢıq Abdulla) (2, 25).
421
«Qədəh» mə‘nasında ayağ sözü də cinas paradiqmasının quruluşuna xidmət edir:
dik dərd ayağından, Dostam dərdə yaqından, Qəm baĢından Bikəsin TutmuĢ, dərd ayağından (Bikəs) (2,26).
Yazılı ədəbiyyat himayə olunmadığı üçün, xalq yaradıcılığı onun da yükünü öz üzərinə götürdüyü üçün millətin vətənsevərlik, dövlətçilik, müstəqillik duyğularının tərbiyəsi işini də şifahi ədəbiyyat yerinə yetirməli olurdu. XVII əsrdə Azərbaycanın xanlıqlara parçalanması «Koroğlu» dastanını yeni qollarla dolğunlaşdırdı. Dastanla yanaşı, Koroğlunun şe‘rləri müstəqil şəkildə el arasında yayıldı. «Koroğlu» dastanı və Koroğlu şe‘rləri ədəbi dilin lüğətində xüsusi leksik qat yaratdı. Ədəbiyyatın folklor-danışıq dilində, bir tərəfdən Füzuli dilinin lirik leksikası, emosional təşbehləri iz buraxır, o biri tərəfdən də Qazi Bürhanəddinin, Nəsiminin qəhrəmanlıq, döyüş, azadlıq duyğularını yaşadan söz və terminlərin ən‘ənəsi özünü göstərirdi. «Dədə Qorqud kitabı»na bağlanan leksik nümunələr var. Tarixi mə‘lumata görə, qorqudçu ozanlar nəsli kəsildiyindən artıq XII-XIII əsrlərdən Dədə Qorqud boyları xalq içində dastan kimi söylənmir. Dastan «Kitab» olaraq yazılı mənbəyə çevrilir və onun dil tə‘siri də yazılı ədəbiyyatla hüdudlanır (məsələn, «Əhməd Hərami dastanı»nın dili ilə müqayisə edin). Əlbəttə, qəhrəmanlıq dastanlarımızın təməli olmaq e‘tibarilə «Dədə Qorqud kitabı»nda dilimizin kifayət qədər qəhrəmanlıq leksikası və frazeologiyası cəmləşmişdir. Bundan «Koroğlu» dastanında, az da olsa, müəyyən nümunələr var. Bu nümunələri ya Sarı Aşıq, Aşıq Abbas kimi Aşıq Koroğlu * yazılı mənbələrə * Biz bu fikirdəyik ki, Koroğlu Bilgə Tonyukuk, Dədə Qorqud silsiləsindən növbəti aşıq (ozan) – pəhləvandır. «Koroğlu» dastanı Koroğlu adlı bir aşığın şe’rləri əsasında yaranmışdır. Deyək ki, Qurbaninin şe’rləri «Qurbani», Aşıq Abbas şe’rləri «Abbas və Gülgəz» dastanının əsasında durur. Şübhəsiz, Aşıq Qərib, Kərəm kimi aşıqlar olmuşlar ki, sonralar onlar dastan qəhrəmanına 422
bələdliklə mənimsəyə bilərdi, ya da bunlar bir millətin eyni etnik düşüncə tərzi ilə bağlı olaraq müxtəlif zamanlarda analoji ictimai, hərbi, mədəni şəraitlərdə yenidən eyni anlayışlarla ifadə oluna bilərdi. Həmin soyadı qəbul edərək onu dövrün hadisələrinə uyğun dastan şəklində işləmişdir. Təbrizin, Güney Azərbaycanın XVI – XVII əsrlərdə bir neçə dəfə Türkiyənin hücumlarına mə‘ruz qalması, yazılı gələn Koroğlu şe‘rlərində «Dədə Qorqud kitabı»nın dili üçün tipik olan sözlər, ünvanlar var: Üstümüzə ala seyvan örtdürür; Eyvaz xanların xanı; Qağanlar çığrışır, pələng daşlanır; Tüpə təpər, baydağ alar qoşunda (tüp – döyüşdə ordunun mərkəzi). Tarixi leksika nümunələri saxlanır: Xotkar üstümüzə çəri buyurdu; Duşda gördüm: Dəmirçioğlu dardadır; Koroğlu der:
ki, yüksəklərdə tunaram, Yenər (yə‘ni yenib), alçaxlarda kəndim sunaram. Həm də tarixi morfologiya və fonetikaya rast gəlmək olur: qanda (Qanda qalır gözlərünün durası), yengi (Yengidən bir saray yapağ deyərdim, Fələk bərbad etdi kovül köşkünü), bən (Aşıq oldum, bən günahkar olmadım); ahəng
çevrilmişlər. Bizdə belə bir fikir formalaşıb ki, Koroğlu bir dastan qəhrəmanıdır və belə bir adamın tarixi şəxsiyyət olması da qəbul edilmir. Bəs dastanın içindəki şe’rləri kim yazıb? «Koroğlu» dastanının Göytürk dövrü ilə bağlandığını deyənlər də var (F.Köprülü). Hesab etmək olar ki, bir mif kimi onun başlanğıcı daha qədimlərə getmişdir. Ancaq görünür, Azərbaycanın xanlıqlara parçalanması ilə mərkəzi dövlətin zəif düşməsini, Türkiyə tərəfindən ölkənin müxtəlif bölgələrinin işğalını nəzərə alan bir aşıq-şair xalqın mübarizə duyğusunu, döyüşçü qeyrətini gücləndirmək üçün XVII əsr hadisələrini süjetinə daxil edərək dastanı müasirləşdirmişdir. «Dədə Qorqud kitabı»nda Oğuz alpları sazla qılınca eyni dərəcədə yiyələnmişlər. Bizdə el arasında qəhrəmanlar haqqında «bir əlində qılınc, bir əlində saz» ifadəsi işlənir. Koroğlu aşıq olub, fiziki gücü sayəsində o biri əlinə də qılınc alıb xalqının azadlığı və güzəranı üçün vuruşub. Yer var ki, Koroğlu vəziyyətdən qılıncla, yer var ki, sazla qurtarır. Bu fakta da göz yummaq olmaz ki, Aşıq Koroğlunun şe’rləri yazılı mənbələrin vasitəsilə də bizə gəlib çatmışdır. Dastanda aşıqlar tərəfindən söylənə-söylənə gələn şe’rlərdən fərqli olaraq, bu yazılı mənbələrdəki şe’rlərdə dilin tarixiliyi qorunub saxlanır. Bu da faktdır ki, Türkiyə ədəbiyyatşünasları ədəbiyyat tarixində Koroğlunu şair kimi təqdim edir və bizim bildiyimiz şe’rlər bu şairin yaradıcılığı olaraq verilir. Və bu da maraqlıdır ki, Koroğlu XVI əsrin sonu və XVII əsrə aid edilir.
423
norması (Düşsə qoç igidin yöni meydanda, Günümüz keçirdük hey yaman-yaxşı; Keçibdür zəmhərir, gəlibdür yazın; Tuba tərlan ulaşubdur bil, azın); morfologiya: Koroğluyam, onu- bunu bilməzəm, Hər yetən ləkiyə boyun əyməzəm. «Dədə Qorqud kitabı»nın və «Koroğlu» qəhrəmanlarının ad sistemi də uyğundur. Hər iki dastanda qəhrəman tipləri dəlilər adlanır. Müsbət qəhrəmanlar, ümumən, türk adları ilə çağrılır və adları döyüş, vuruş terminologiyası ilə tərtib olunur. «Kitab»da: Dönə bilməz, Dülək Uran, Tərsuzamış, Ənsə Qocaoğlu Oqçı, Qanturalı, Elik Qoca oğlu Alp Ərən, Bığı Qanlı Əmən, Dəli Budaq, Buğac… «Koroğlu»da: Halaypozan, Tüpdağıdan, Toxmaqvuran, Tanrıtanımaz, Dilbilməz, Qorxuqanmaz, Geridönməz, Dəmirçioğlu, Bəlli Əhməd, Dəli Həsən, Bolu… Aşıq Koroğlu qəhrəmandır, dövlətdən qaçaq düşüb, dağlarda məskən salmış, daldalanmış qaçaqdır. Çənlibel onun qalasıdır. Məsələn, «Koroğlu»nun Dədə Qorqud leksikasına təmas etdiyi şəkildə «Koroğlu»nun dilini təkrar edən qəhrəmanlıq dastanımız yoxdur. Bununla belə, «Koroğlu»nun dili XVII – XVIII əsrlər şe‘r dilinə, hətta sonrakı dövr nəsr dilimizə tə‘sirsiz qalmır. O, Qıratını bu tə‘yinlərlə göstərir: minaboyunlu, ucasağrılı, armudı dırnaqlı… Tipoloji cəhətdən bu tə‘yinlər Molla Pənahın təsvirlərinə bənzəyir. Dastandakı qadın gözəlləri vəsf edən məcaz və təşbehlərdə bu uyğunluq daha aydın görünür: şirin dilli, qumru ağızlı, tuti danışıqlı, şəhla gözlü, alma yanaqlı, durna boğazlı, mina gərdən, şümşad barmaqlar, gülabatın saç… Bu obrazların sonrakı aşıqlarda və Molla Pənah Vaqifdə vəsf materialı kimi işlənməsi təbiidir. Qəribəsi odur ki, məsələn, Koroğluda dal gərdən ifadəsi cəza məqamında işlənir: Telli xanım Dəmirçioğluna deyir: Qoşun gəlib, indi səni tutarlar, Qollarını dal gərdəndə çatarlar… Molla Pənahın dilində bu ifadəyə tez-tez rast gəlinir və həmişə lirik təəssürat yaratmaq üçündür – dal gərdən Vaqif gözəllərinin qulac- qulac hörüklərinin məskənidir. Yaxud Koroğlunun müasiri Aşıq Abbasda: Siyah zülfləri hörünsün, Dal gərdəninə bürünsün. «Koroğlu» dastanı da, Koroğlunun müstəqil şe‘rləri də qəhrəmanlıq motivində olduğu üçün, təbii, bu dildə igidliklə, şücaətlə, cəsarət və qorxmazlıqla, hərblə, döyüşlə bağlı söz və 424
ifadələr mühüm yer tutur. Orta əsrlərə aid silah adları var, daha bilinir ki, bu dil XVIII əsrin nümunəsi deyil; yə‘ni deyək ki, Aşıq Abbasın dili leksika və frazeologiyası ilə, təşbehləri ilə Aşıq Ələsgərinkindən (XIX-XX əsrlər) seçilmir. Ancaq «Koroğlu»nun döyüşləri, məsələn, «Qaçaq Nəbi», «Qaçaq Kərəm» dastanlarındakı döyüş səhnələrinə bənzəmədiyi kimi, dastanların dil nümunələri, şe‘r dili də başqa-başqadır. «Koroğlu»nun silah adları bunlardır: mızraq, şeşpər, ox, qalxan, gürz, əmud, cida. Tüfəng və güllə terminləri ilə dastan bitir. «Kitab»dakı qara polad uz qılıcın müqabili Misri qılınc var. Hərbi anlayışların ifadəsi geniş yer tutur: qoşun, ordu,
bəy, xan, sultan, paşa ünvanları mənfi semantika ilə çıxış edir. Bu baxımdan «Dədə Qorqud»dan tamam fərqlənir. «Dədə Qorqud»da həmin ünvanlar dövlətçiliklə bağlıdır, bütövlükdə dastan Böyük Oğuz dövlətini vəsf edir. «Koroğlu»da isə müsbət plan kimi xalq, əkinçi-biçinçi, zəhmətkeş kütləsi alınır və onlar dövlətin hakim qüvvələrindən qorunurlar: Xotkarlara qırğın salaq, PaĢalardan qisas alaq; Çəkib uçurdaram qala Bəy, paĢa, sultan baĢına. Mənfi və müsbət qüvvələrin özünə müvafiq tə‘yinləri var: müxənnət düşmən, yağı və qorxaq müxənnət, zalım müxənnət, yağı düşmən; eyni zamanda dəlilər, igid və mərd igid, qoç igid, bəlli igid,
dəlilər, nər dəlilər, qurd dəlilər; və bu da var: nəverim (fərsiz) dəli – şəxsin cəmiyyətdəki, mühitindəki davranışı leksik ifadəsini tapır. Döyüşlə, qəhrəmanlıqla bağlı söz və söz birləşmələri, ifadələr dastanın dilində geniş yer tutur: comərdlər, mərdi-mərdanə, dəli nə‘rə, tük tökmək, biçib-tökmək, qabağından qaçmaq, ordular basmaq, səf-səf olmaq, qılınc çalmaq, laçın oylağı, tərlan yuvası… Tez-tez bu ifadələr bir qəhrəmanın portretini vermək üçün cərgələnir: at çapan – ox atan – qılınc oynadan – ĢeĢpər hərləyən. Mənfi obrazların da öz ifadələri var: baĢına ləçək örtmək, namərdin börkü, səni salam kəssin. Dastan dilinin öz təzad-təşbehləri işlənir: aslan-tülkü, Ģir-tülkü, sar - tərlan, sərçə-qaraqoç, kələkələ-kərtənkələ. Dastanın dilində qəhrəmanlıqla, mərdliklə, sədaqətlə bağlı ibrətli aforizmlər var: ç aqqal əniyi qurd olmaz; at iyidin qardaĢıdı; igidin atıdır 425
ç iyərparəsi. Türkün həyatında ata bu münasibət eynən «Dədə Qorqud»dakıdır. «Dədə Qorqud»da deyilirdi: yayanın (piyadanın) umudu olmaz. Ona görə Koroğlu deyir ki: qoç igidlər qalmasınlar piyada. Daha ümumiləşdirici hikmətlər də var: Bənnasız hörgü hörülməz, Təbibsiz xəstə dirilməz. Dastanın dilindəki bir ümumiləşdirmə eşqlə qəhrəmanlıq, alplıq arasında bir paralellik yaradır: eşq də, qəhrəmanlıq da sənətdir, peşədir. Füzuli deyirdi: Oğlan, əcəb olmaz, olsa aşiq. Aşiqlik işi qıza nə layiq? «Koroğlu» dastanı koroğluluğa, dəliliyə peşə kimi yanaşır: «Koroğlu Misri qılıncını belindən açıb atdı yerə. Dedi: – Ġndi namərd dünyası, bic əyyamıdı. Bundan sonra igidlik bir qara pula dəyməz. Mən bu gündən Koroğluluğu yerə qoyuram»; «PadĢah dedi: – Koroğlu, qocalmısan. Daha Koroğluluq eləyən deyilsən»; «AĢıq Cünun sözə baĢladı. Dedi: – Koroğlu…
Yüklə 4,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|