Тофиг щаъыйев
Yüklə 4,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
биллям (Еля биллям, падишаща дюнмцшям), охур «охуйур», тохур, гохур (Щцснцн китабыны бцлбцлляр охур, Йай гашын баьрыма хядянэин тохур, Щялгя бирчяйиндян йасямян гохур), мянлян «мяним илян» (Ъаду эюзлярин мянлян йаьыдыр). Бя‘зян щеъа хатириня сяс (саит) дцшцмц, йахуд артымы ъанлы тяляффцздян эялир: сяфнизи «сяфинизи» (Горхурам сяфнизи поза, дурналар), ляб «ляби» (Бир гянд мягаллынын, ляб зцлаллынын), эялнин «эялинин» (Эялнин додаьыдыр бал илян гаймаг), ирейщан «рейщан» (Зцлфляри ирейщан, халлары фцлфцл), тяк
бядянин сямян тяк). Хялгилик факты кими, данышыг-тяляффцз хцсусиййятляриндян фяргли олараг, классик поезийа жанрларынын дилиндя, мясялян, Нясимидя, Хятаидя, Фцзулидя мцасир дилчилик анлайышында диалектизм йохдур, йа да чох надир ола биляр. Анъаг Вагифдя, цмумиййятля, реалист ядябиййатын дилиндя фонетик, лексик вя морфоложи диалектизмляря тясадцф олунур; эюрцнцр, бу, реалист ядябиййатын данышыьа ифрат йахынлыьы иля баьлыдыр. Молла Пянащ няслян Газах мащалындандыр. Анъаг онун дилиндя билаваситя Газах диалекти факты ъцзидир. Диггяти чякян «ки» ядаты мягамында ща ишлянмясидир. Бу ядатын ишлянмяси анъаг явязликлярдя мцшащидя олунур: Мян ща эялдим мющнят иля, дярд иля; Сян ща бир сонасан, ъцда дцшцбсян.., О ща биллям, эялмяз эюрмяэя мяни; Юзцнцн ща баьры кябаб оланда. Бир йердя саитли исмин тя‘сирлик щалында –йи шякилчиси ишлянир: Ня заман гибляйи зийарят ейляр. 470
Анъаг Гарабаь диалекти нисбятян эениш тямсил олунур. Бунлардан бя‘зиляриня башга диалектлярдя дя тясадцф олунса да, Гарабаь цчцн даща типик сайылыр. Фонетик диалектизмляр – бунлар, цмумян, гафийя ещтийаъындан эялир; юй «ев» - Цз эюстярдин, йыхдын юйцн Вагифин (яввялки мисралардакы гафиyяляря уйьунлашыр: Яглин алдын, «йарам» дейин Вагифин, Йанылтдын ялифин, бейин Вагифин. Бурада «дейя» фе‘ли баьламасынын «дейин» шякли дя Гарабаьа хас морфоложи диалектизмдир); эеня «йеня» - Эеня щяр эюряндя истяр йашына; чющрайы «чящрайи» - ъящрайи рянэя Гарабаьда чющрайы //
чаргат гяддя бярабяр; Симасы сющлайи
(яввялки мислардакы сярви-наза, шащбаза гафийяляри иля ритм таразлыьы йараныр). Морфоложи диалектизмляр: лябийин «сянин лябинин» - Лябийин ляззятин бянзятди гяндя; дадызмаг «даддырмаг» - Дадызмаз дящанын, ляби-ширинин; эюркязмяк «эюстярмяк» - Зцлфцн тяхтя- сини эюркяз, бяри бах; Гарабаьда сцрцшяр морфонолоэийасы сурчар // сцрчяр шяклиндя ишлянир: Гыл кюрпцдян таки сцрчяр айаьын. Лексик диалектизмляр: тязмяк «гачмаг» - Тязя-тязя эялцб бизя чыхудур; эцляш «цзц эцляр» - Эцляш цзлц, ширин сюзлц, хош гылыг. Шякилли «йарашыглы» - Бири буьдайыдыр, амма шякилли;
«башындан елямяк» - Аьгыз оьлу Пири, сян мяни якмя. Вагифин дилиндя уъу Тцркийя тцркъясиня эедян кичик бир гат вар: яфянди – Тюкцлцр эюзцмдян ганлар, яфянди; доьубсан «доьулмусан» - Ня эюзял доьубсан анадан, Пяри; динлянмяк «динъялмяк» - Нитгц няфясиндян ъанлар динляня; Ы шяхс ъямин ямр шякилчиси – алым – Икимиз бир йердя щямдян олалым (йягин бу форма алт, цст мисралардакы хяйалым, азалым гафийяляри иля баьлыдыр). Вагифин фразеолоэийасы да Фцзулидяки гядяр зянэин дейил. Анъаг билаваситя онун дили иля йазы дилиндя мющцрлянмиш ифадяляр вар: ял-яля тутушмаг, яндишя чякмяк, гядям басмаг, йана-йана галмаг, нязярдян салмамаг (Дуачынан, салма мяни нязярдян), щялгя-щялгя зцлфляр (Ал йанаьын щялгя-щялгя
Сюз китабда «шящлайи» верилиб. Шящлайи эюзцн тя‘йини олур вя шящла эюз «ала эюз» демякдир. Даща сима, сифят цчцн «ала - шящла» тя‘йини ишлянмяз. Демяли, бу, сюзцн Гарабаь тяляффцз шяклидир.
471
йанында Бяняфшя зцлфлярин йасямян кими), бяндялик етмяк, шабаш вермяк, намаза эетмяк, гайым-гайым сарынмаг (йашманмаг, цз-эюзцнц юртмяк – Мяним кими бир сирдашын йанында Гайым-гайым сарынмаьын нядяндир), дин-иман баьламаг (Баьламышам дин-иманы зцлфцня), отуруб-дурмаьы гийамят олмаг, кямяндя эялмямяк, яли чыраглы эязмяк, уъу чаргат (Тавус ганады тяк уъу чаргатын Пярваз ейляр солц саьын цстцндян), гыраг вермяк (эюрцнмяк, гыраьындан уъунун чыхмасы – Зцлфцн башы тахталаныб габагда, Гыраг верир гясабянин алтындан. Халис портретдир: зцлф-тел тахталаныб, йя‘ни
цст-цст галаныб баш юртцйцнцн алтындан цзя-габаьа тюкцлцр)… Бу ифадяляр диван ше‘ринин дилиндян фярглянир. Вагиф Ашыг Гурбанидян, цмумиййятля, халг ше‘риндян щазыр поетизмляр алыр: Салланмаг (назла йеримяк) – Салланыбан кяклик кими сякяндя; Дуруб саллананда цзцлцр ъанлар; Салланышын тамам ъащана дяйяр; Сыьалланыб-сыьалланыб сийащ зцлф, Ня эюзял дцшцбдцр цзя, Фатимя; гатарлашмаг «дястя-дястя олмаг» - Йеня дуруб гатарлашыб эетдиляр, Сюзлярин гойдулар гыраьа гызлар; ал-йашыл «ялван, рянэбярянэ» - Сян гяддиня йашыл-аллар эейиъи; сяэ рягиб «ит рягиб, мцддяи» - Сяэ рягибин ъаны ня даша дюнмцш; эяшт етмяк «эязмяк» - Сян эюзялсян, эяшт едирсян баь илян. Илк дяфя Гурбанидя эюрмцшцк: Саллана-саллана эедян Салатын; Ал-йашыл эейиниб дурма гаршыда; Сяэ рягибин о тя‘няли сюзляри Ахыр айры салар йары да мяндян. Молла Пянащ Вагиф бцтцн тяркиб щиссяляри иля щазырлайыб бу ядяби дили ишлядянляря вермишди. Бир аз сонра бу дили Г.Закир, Я.Нябати ращатлыгла ишлядяъякдиляр. Щяр бир дил мянзяряси мцнасиб шякилдя тарихи-диахрон кейфиййятля йцклянмиш олур. Бу мянзяря щансыса юзцндян яввялкиндян тяшяккцл тапыб вя щансыса юзцндян сонракы цчцн башланьыъ олур. ХЫЫЫ-ХЫВ ясрляри Нясими, ХВ-ХВЫ ясрляри Фцзули цмумиляшдириб нювбяти мярщяляйя мирас гоймушду, ХВЫЫ-ХВЫЫЫ ясрлярин дил тякамцлцнц Вагиф цмумиляшдирди, ХЫХ ясрин новатор мцщитиня ютцрдц.
Адятян «тахталанмаг» гадынын дону-туманы иля баьлы ишляняр – кцбар гадынларда парча тахта-тахта, йя‘ни гат-гат цст-цстя галанар, бурада зцлфцн тахталанмасы она тяшбещдир. 472
473
NƏSR DİLİ
XVII-XVIII əsrlərin bədii üslub sistemində nəsr dilinin xüsusi yeri var. Eynən şeir dilində olan ikili istiqamət – bir tərəfdən, divan ədəbiyyatı dilinin davamı, bir tərəfdən də, xalq şeiri qəlibində yazılı şeir dili tipi nəsr dilində də özünü göstərir. Belə ki, dövrün nəsr dilində həm Füzulinin «Şikayətnamə» və «Həqiqətüs- süəda» ənənəsi görünür, həm də nağıl-dastan dili ölçüsündə yeni nəsr nümunələri yaranır. Bu nəsr XVI əsrin səc‗li, romantik dili ilə XIX əsrin realist nəsr-dram dili arasında vasitəçi olur, keçid, körpü təşkil edir. Bu dil realist ədəbiyyata ehtiyacdan doğulur. Bu nəsrin içində xalq ədəbiyyatının yazıya alınmış mətnləri də var, tərcümə nümunələri də. Ancaq lüğət tərkibinə, morfologiya və sintaksisinə görə bunların hamısı Azərbaycan bədii nəsr dilinin XVII-XVIII əsrlər faktıdır. Bu nəsr nümunələri arasında yazıya alınmış «Şəhriyar» dastanının xüsusi yeri var. Dil leksika və sintaksisi ilə xalis yazı dilidir: «Raviyani-əxbar və mühəddüsani-xoşgüftar, naqilani-
Ümumi sintaksisinə, izafətlərinə, vergül məqamında «və» işlənməsinə görə bu mətnin «Həqiqətüş-şüəda» ilə səsləşməsi var. Ancaq süjet açıldıqca, mükalimə məqamları gəldikcə nəsr dastan dili axarına düşür. Burada nitqin fərdiləşdirilməsi hər sahədə aşkar görünür: «Qız: - Ey Şəhriyar, arif bir hürufdan gərək bilsün, nə ki sən ortalığa şərhi-kəşşaf açursan». Vaqifin şeir dilindəki kimi, buradan aydın olur ki, qadın nəcib ailədəndir, savadlıdır, onun ərəb, fars sözləri işlətməsi təbiidir – yazılı nəsr dilində bu cəhət nəzərə alınmışdır. Dilin ən xəlqi məqamlarında da kübar mühitinə məxsus nitq özünü göstərir: «Tamam qızlar bu hala tamaşa edüb baxırdılar. Sənubər quşlara baxıb və qızlara baxıb dedi: - Ey qızlar, bu tamaşa və bu quşları görib nə fikir edərsüz? Bunlar ərz eylədilər ki, ey taci-səriri-səltənət, nə ərz edək, bunları Həq-təala sənüŋ bəxt və iqbaluŋ səbəbi ilə xəlq
474
edübdir ki, hər zaman seyr və tamaşa qılub, zövq və səfa qılasan. Belə məqam heç bir xani-xanzadə içün məqdur degül. Gərəkdür, şükri-ilahi yerinə yetirüb, eyş-işrət edəsən. Bu halda ol arvatları ki, Cahangir xan göndərmişdi, yetişdilər. Tamam baş əgüb, «mənzil mübarək!» deyüb, əl-əl üstə qoyıb durdılar. Sənubər anları «xoş aməd» eyləyüb, əhvallarunı soruşıb sonra dedi: …» Mətnin sintaksisində «Şühədanamə», «Şeyx Səfi təzkirəsi» ilə sələf-xələflik duyulur – ki bağlayıcısının danışıq dilinə məxsus şəkildə bir mürəkkəb cümlədə iki dəfə təkrar olunması (ərz eylədilər ki və xəlq edübdir ki), gərəkdir predikatı ilə
cümlə başlanması, ol arvatları ki…konstruksiyasının işlənməsi və s. Buradakı taci-səriri-səltənət, bəxtlə həmcinsləşən iqbal, ərz eyləmək, xani-xanzadə, şükri-ilahi yerinə yetirüb, xoşaməd eyləyüb söz və ifadələri saray nitq mühitinə məxsus detallardır. Dastanın dilindəki inani-ixtiyar, yədi-qüdrəti-bar, dərgahi-kübra, sərməsti-badeyi-qəm, övrəti-salihə, lütfi-xuda, qibleyi-aləm, cəvahiri-pürqiymət, qarıyi-kühənsal, qarıyi- birəhm, madəri-mehriban, anayi-mehriban, atayi-mehriban kimi izafətlər şəxslərin nitqində, mükalimələrində işlənir. Kütləvi ünsiyyətə daxil olmuş xuda nəkərdə, bə‘dəz namaz, xamuş
ifadələri geniş yer tutur. Obrazların nitqində intellektual ifadələrə rast gəlinir:
sonra, ol axşam, bağlayub, gördigi… Hakimiyyət, dövlət-səltənətlə bağlı rəsmi ünvanlar işlədilir: əmirzadə, büzürgzadə, əkabiri-əran, əhli-əkabir, əmirüş-şüəra, bəglərbəgiyi-Gəncə, muxtar, müstəqim, vəziri- ə‘zəm, hüquqi-valideyn, hüzuri-şərif, qibleyi-aləm… Yazı dilinin rəsmi tələblərindən gələn klassizmlərlə yanaşı, canlı, redaktəsiz mükalimələr təbiiliyi ilə diqqət çəkir – həm sadə danışıq, həm də xəlqi ədəbi dil: «Şəhriyar dedi: - Ey qızlar, bizə bir az su verün içək.
475
Bu qızlar Şəhriyara baxub, tamaşa edüb gördilər, bu oğlana bəşər demək olmaz, bəlkə mələki-asiman ola. Cümlə heyrandılar. Amma bir qız bunlardan irəli yeriyüb dedi: - Ey oğlan, uğur ola. Şəhriyar dedi: - Sağ ol. Qız dedi: - Dodağlaruŋi yeyim, bir az qayim de, eşitmədüm. Dedi Şəhriyar: - Dedüm, sağ ol. Qız dedi: Hər kim səndən ayrılubsa, necə sağ olur, ay oğlan?
Məgər sənüŋ ananuŋ bağrı daş idi ki, sənüŋ tək cavanı qoydu ki, çölə çıxsun? Dedi Şəhriyar: - Tükən açma, bir az su ver, bizim yolumuz uzağdur. Qız dedi: - Ta mənziliŋi bilməsəm, doğrusu, saŋa su vermənəm və qoymanam bir yerə gedəsən. Şəhriyar: - Ey qız, hələ su verməsən, verməzsən, «qoymanam» deməgün nədür? Rahdar degülsən. Sən qız, biz kişi, əlüŋdən nə gəlür? Qız dedi: - Ol çignüŋdə saz, o sənüŋdir? Dedi: - Nəkarən? Dedi: - Sənüŋdir? Dedi: - Bəli Qız dedi: - Sazı bir əlüŋə al ki, sənün sövdayi – eşqüŋ məni kabab elədi. Oğlan cahıl * , qız gögçək. Sazı alub əlünə və sinəsünə basıb çalırdı». Bu, XVIII əsrin nəsr dilidir. Leksik və sintaktik xəlqiliyi ilə, yüksək sənətkarlığı ilə, bütün detalları üzrə bugünkülüyü ilə Molla Pənahın şeir dilinin nəsr müqabilidir. Hələ nəsr demək azdır; bu yığcam, hazırcavab, mükəmməl mükalimələri ilə XIX əsrin dram dili üçün örnəkdir. Dastanın şeir dili də Molla Pənahın sənəti səviyyəsindədir:
Nə gözəl cavanlar çıxub seyranə, SərxoĢ-sərxoĢ dolanullar hər yanə,
* Ъаван.
476
Bu uğurda baĢ qoymuĢam qurbanə, Nəzir vardur, nəzrüm qəbul qıl indi.
Yuxarıdakı nəsr mükaliməsinin müqabilində bu seirləşmə mənzum dram dilinin nümunəsidir. Dedi qız: Sevərəm yarı-yoldaĢı, Oluram sirrüŋ sirdaĢı, Gəl ol Pərizad qardaĢı, Bacı bil məni, bil məni.
Dedi oğlan: Sən ki, uğuruma gəldüŋ Halu-əhvalımı bildüŋ. ġəhriyara bacı olduŋ, QardaĢ bil məni, bil məni.
Maraqlıdır ki, dastanın içində klassik şeir janrından istifadə olunur; janr divan ədəbiyyatınındır, ancaq dil dastan dilinin xəlqiliyinin çərçivəsindən çıxmır. Müxəmməs adı ilə gedən şeirin ardınca gələn nəsr dil uyğunluğuna görə – xəlqilik dərəcəsi ilə bir-birindən fərqlənmir:
Gəl Sənubər, qıl tamaĢa, zülfə bax, buxağə bax, Bir tazə hilalə nisbət qaĢə bax, qəbağə bax, Tutiyə tə‗n eyləyən sən dilə bax, dodağə bax, Bərgi-güldən tazə-tər surətə bax, yanağə bax, Pərtövi-nuri-cəmaldən ziynət otağə bax, Müddəa məqsud bundan dövrani-üĢĢaqə bax,
n Ģəfa buldum mərəzdən ġəhriyarı görmüĢəm.
Yerbəyer «afərin, afərin» hər tərəfdən bülənd olub * . İndi
üz çöyrüb Şəmama bəgimə, ey əmirüş-şüara, əmirzadeyi- bəglərbəgiyi-vilayəti-Gəncə, indi növbəti-söhbət sənüŋdir».
* Яслиндя «бцлянд олду» олмалы иди. Дастан – романын дилиндя кечмиш заманын бу шякилдя ишляклийи дастан дилиндян эялир. Бу шифащи – данышыг формасыдыр ки, ашыг дилиндян сюйлянмянин формасыдыр.
477
Müxəmməsin dil sənətkarlığı göstərir ki, dastanı yazıya alan Məhəmməd adlı şəxs mükəmməl savad sahibi olmuş, klassik ədəbiyyatı lazımınca bilmiş və şifahi xalq yaradıcılığı nümunəsinin üzərində işlərkən onu ustalıqla yazılı ədəbi dil faktına çevirmişdir. Əslində bu əsəri dastan üslubuna çəkən içindəki şeirlərdir. Yoxsa abidə dilinə və süjet inkişafına görə romana bənzəyir. Dastan-romanda gözəl təbiət təsvirləri var: «Şəhriyar canan sevdası ilə eşqzədə bir para cahil-cavan uşaqlar ilə bağlara seyran üçün çıxdılar. Gedüb bir bağda yemək və içmək mühəyya qılub və bir basəfa yerdə bir su kənarunda məclis arəstə edüb, eyş-işrət edərdilər. Çünki mövsimi- baharda, məlumdur, güllər açılub və bülbüllər gül müqabilində fəryad edəllər və hər quş bir tövr özü öz halına münasib xoşxanluğ qılardular. Bir bülbüli-xoşnəva gəlüb bunlaruŋ məclisüniŋ bərabəründədür və tövr- tövr nəvaxanluğ edərdi…» Təbiətin mənzərəsi mübaliğələrlə təsvir olunur, psixoloji əhvala uyğun səhnə canlandırır: «O yer bir belə yer idi ki, vəsfün demək ilən və kağız ilən mümkün olmaz. Necə ki, gülüstani-baği-İrəm eşidübsiz, andan ziyadə bilərsüz ki, Bədiəlcəmal ilə Seyfülmülük nəqlündə məşhurdur». Bu təbiət təsviri dilinin məzmununa və qrammatikasına görə, Abdulla Şaiqin «Köç» hekayəsini xatırladır: «Payız vəqti idi. El yaylaqdan enüb, çaylaruŋ üstinə düşüb, alaçuğlar tiküb və *
XVIII əsr üçün bu məzmunda və bu dərəcədə anlaşılan nəsr dili ilə mənzərə təsviri Azərbaycan ədəbi dili tarixi üçün yenilik idi. Sözlərin, ifadələrin işlənməsində klassik nəsr ustalığı var. Yazıçı rəsmi ünvanlarla (əmirüş-şüəra, əmirzadeyi-bəglərbəgliyi-vilayəti-Gəncə), əcnəbi
sözlərin iştirakı ilə, ədəbiləşdirici söz birləşmələri ilə ( bülənd olmaq, növbəti-söhbət, mühəyya qılmaq, arəstə etmək, xoĢxanlıq
* Тарихян «вя» нюгтя йериндя дя ишляниб. Бурада «вя»ни нюгтя иля явяз етсян, эюзял, йыьъам ъцмляляр алынар. Щалбуки ъцмля щямин мягамда «вя» илян мцасир дил бахымындан гцсурлу эюрцнцр.
478
[xoşavazlıq] qılmaq, tövrbətövr nəvaxanlıq etmək), folklor dilinə məxsus qəliblənmiş sözlərlə ( səyyad, Ģikar, seyrangah, zimistan, rüxsat), yüksək üslub faktı kimi işlənən əcnəbi morfologiya ilə ( mülaqat, nəğəmat [i-bülbül], nəğəmatlar,
aq) yanaşı, sırf məişət ünsiyyətindən gələn ifadələr, hətta danışıq fonetikası (çö yürmək «çevirmək», edəllər) ustalıqla, mükəmməl üslubi ölçü ilə ahəngdar bir sistem təşkil edir. Bu, bizim realist nəsr dilinin başlanğıcı və ibrətli nümunəsidir. Bu dastan - roman dili bütövlükdə leksika və sintaksisi ilə xəlqiliyi özündə olan, XVIII əsrin norma kontekstinə düşən xalis yazılı ədəbi nitq sistemidir. Həmin dövrdə xəlqi, realist nəsr dili faktı kimi daha bir neçə nümunə var. Bunlardan biri «Dözdü qazi» («Oğru və qazi») hekayəsidir. Hadisələrin gedişində bir qədər lətifəsayağılıq var. Ancaq yığcam, məntiqi məcrada inkişaf edən süjeti var. Finalına görə novella təsiri bağışlayır. Maraqla oxunur. Bu hekayəni tərcümə hesab edənlər də var. Ancaq leksika və qrammatikası Azərbaycan türkcəsindədir, realist nəsr dili örnəyi kimi qiymətlidir. Bir parça nümunə: «Harunərrəşid zamanında bir qazi var idi. Bəqayət alim və fazil və danişmənd idi. Məsaili-şər‗iyyə düşvar olsa bir kimsənüŋ, ol qazidən sual edərlər idi. Ol qazi həll edərdi. Qazi həzrətləri bir gün kəndü səadətxanasında qərar tutub mütaliə edərkən nagəh bir hədisə rast gəldi. Ki: «ənnövm əxəlmövt», yə‘ni yuxu ölümiŋ qardaşıdur. Qazi həzrətləri ayıtdı ki, xab – şirini kəndümə həram edüb ibadətə məşğul olayım. Nagəh bir hədisə rast gəldi ki, «həbbülsəlavat filbüstan vəlcinan», yə‘ni bağlarda və bostanlarda olan ibadəti sevirəm. Qazinüŋ şəhərdən dışqaru bir bağı var idi. Bəqayət ənva, şəcərlər ilə arastə və pirasitə idi. Guya ki, gülüstani-İrəm idi. Qazi qalxub qəsd etdi. Qırx arşun dülbəndi başuna sarudi və saqəri çəkməni ayağına çəkdi və dərai misri doni əyninə geydi. Bir eşşəyi var idi. Hər zaman məzayidi badi-sərsər kimi seyr edər idi. Yenə adətdəki kibi mərkəbə rakib oldi. Şəhərdən ixrac oldi». Bu nəsri tanıdığımız ədəbi ölçülərlə hekayə janrına yaraş- dıran lüğətindən də əvvəl, birinci növbədə cümlə sintaksisidir.
479
Göründüyü kimi, klassik ədəbiyyatda vərdiş etdiyimiz azman cümlələrin əvəzinə burada bir tənəffüslə deyilən yığcam cümlələr bədii fikri ifadə edən əsas bitkin sintaktik vahidlərdir. Ərəbcə müdrik kəlamların tərcüməsi mükalimə şəklində davam edir. Bu, həm oxuyanın düşüncəsini aforizmlərlə zənginləşdirir, həm də maraqla qiraətə sövq edir: « Qazi ayıtdı ki, ey cavanmərd, mən həzrəti-Rəsulun qövlünə ə məl etmiĢəm. BuyurmuĢdur ki, «əhübbəssəlavat filcinan vəlbüstan», yə‘ni bağlarda və bostanlarda olan ibadəti sevirəm. Oğru ayıtdı ki, ey qazi, nə nadan qazisən. Rəsulullah buyurmuĢdur ki, «ərrəfiq süməttəriq», yə‘ni əvvəl yoldaĢ, ondan yol. Əgər yoldaĢuŋ olsa idi, iki adam olur idüŋ, dutmağa çəkinürdim. Tez ol mərkəbdən düĢ və libasuŋi çıqar. Qazi ayıtdı ki, ey cavanmərd, Allahdan qorx və bir həya eylə. Rəsul əleyhüssəlam buyurmuĢdur ki, «əh həya minəl iman». Yə‘ni həya imandandur. Oğru ayıtdı ki, ey qazi, ol qövli-Ģərifi bilüsən, e‘timadunca əməl qılursan? Bu qövli-Ģərifi bilmirsən ki, həzrəti-Rəsul buyurmuĢdur ki, «əl həya yəmnəül-rizq. Yə‘ni həya rizqi mən‘ edər. Qazi ayıtdı ki, ey, cəvanmərd, həzrəti-Rəsul buyurmuĢdur ki, məzlumlarun duası zalimi gec tutar, bərk tutar. Necə ki Qur‗anda buyurmuĢdur ki, «ən bətəĢə rəbbe küĢĢədid». Oğru ayıtdı ki, ey qazi, həzrətin fitvası ilə neçə fəqirlərdən rüĢvət yemiĢsən? Allah-təala məni saŋa mükafat eylədi. Gec tutmuĢam, bərk tutmuĢam…» Hekayə belə ibrətli kəlamlardan ibarət mükalimənin üstündə qurulub. İslam təbliğ olunur. İslamı pozan din xadimləri bu «oğru» ünvanlı vətəndaşın kinayəsinin ifşasına tutulur. Mirzə Fətəlidəki, Sabirdəki, Mirzə Cəlildəki kinayənin havası duyulur. Bu hekayəni yazan, ya tərcümədirsə, tərcümə edən ana dilini, xalq türkcəsini incəliklərinə, məişət dərinliyinə qədər bilir. Kinayə də həmin ana dili biliyindən gəlir. Buna görə bu müəllif «əvvəl yoldaş, sonra yol» demir, «əvvəl yoldaş, ondan yol» deyir. Bu da maraqlıdır ki, başqa məqamlarda «dutmaq» işlədildiyi halda, ata sözündə xalq dilində, ata sözü şeirinin xalq dilindəki fonetikası işlənir: «gec tutar, bərk tutar» (əslində: gec tutar, güc tutar). 480
İsrafçılığa varmayan xəfif, anlaşmasını dumanlandırmayan izafətləri var: məsaili-Ģər‗iyyə, əhli- xunxar, rüsvayi-xəlq, gülüstani-Ġrəm… Seyrək əcnəbi leksik- morfoloji nümunələr var: bəğayət, məsail, ətva, mərkəbə, rakib, xütur, təkəllüm, dərəcat. Bir neçə milli arxaizmə rast gəlinir: ayıtmaq, kəndü, şimdi; «mükafat» sözü əslindəki – ərəbcədəki «əzəz, cəza» mənası ilə işlənir: Yeri, Allah saŋa mükafat versün. Fonetik paralelizm var: dışqaru//tişrə, dutmaq//tutmaq, bən//mən. Fonetik- morfoloji arxaizmlər var: sevməzəm, oluruz, yüzük. Sintaksisdə «Şühədanamə»dəki bəsitlik yoxdur, lüğətinə görə A.Bakıxanovun «Kitabi - Əsgəriyyəsi»sindən qat-qat xəlqidir. XVII-XVIII əsrlər nəsr dilinin normasıdır. XVI əsrin nəsr dili ilə XIX əsrdəkinin arasında təkcə zamanca yox, həm də mahiyyətcə, təkamülcə keçid təşkil edir. Dövrün bədii nəsr tərcümələri də var. Biri Şərqin məşhur «Kəlilə və Dimnə» tərcüməsidir. Tərcümənin dil nümunəsi belədir: «Dimnə ayıtdı: Əmsaldə gəlmiĢdür ki, bir zağ bir kuh kəməründə aĢyanə dutmuĢdi. Ol surax yavuqlığında bir mari-
jdəhakirdar ki, ağzınuŋ suyı zəhri həlahil idi, anda məskən dutmıĢdi. Mar zağuŋ bəççələrün daimül-ovqat Ģikar edərdi. Zağuŋ cigəri həzərparə olurdi. Nəhayət, bu müqəddiməni dostlarundan bir Ģəğalə halın hekayət və düĢməni-bədfəaldən
ikayət edüb ayıtdı ki, fikr eylədüm ki, bu mari-bəççəxorıŋ bəlasundan qurtaram.
al ayıtdı: - Nə fikr bu bəlanuŋ dəf‗ündə eyləmisən? Zağ ayıtdı: - Fikr budur: mar yuxuya varanda minqarumla anuŋ gözlərün kor eyləyüm. Mənüm gözlərümiŋ nurini həlak edüb, dağ mənüm sinəmə qoyıbdur.
al ayıtdı: - Ey rəfiq, bu xəyali-batildür, sövbi-sərabdan münhərifdür. Ayıtdı ki, bu, fikri-naxoĢdur. Dəf ‗i-düĢmən içün bir hiylə tədarük edələr ki, can xətərdə olmaya. Zinhar, bu fikrdən fariğ ol ki, ol mahi-xar kimi olmayasan, xərçəngün həlakına qəsd etdi. Tədbirüŋ bədligündən özi xərçəngün əlində dəstgir olıb həlak oldı. Zağ ayıtdı: Necə olmıĢdır ol hekayət? 481
ġəğ al ayıtdı ki, bir mahixar bir cuybar kənarunda vətən dutmıĢdı. Ömrüni mahı seyd etməgə sərf etmiĢdi. Hər gün hacəti miqdarı mahi Ģikar edərdi. Çün qocaluğ vəqti zahi oldi, əsası quvvətdən düĢib günbəgün zəif və nizar olurdi. ġi- kari-mahidən qalurdı, məĢəqqəti-dami-bəlayə giriftar oldı. Heyf, bu nəqdi ömrinü badə verüb, qədrin bilmədim və pirlik vəqtiçün quti-layəmut zəxirə qılmadum». Rəndəsiz, cilasız sintaksisi var, danışıq dili sintaksisidir – dilin xəlqiliyini təmin etmək üçün münasib bilinmişdir. İbrət aşılamaq didaktik- nəsihətamiz söhbətin, fikir təbliğatının dili kimi
«Şühədanamə» tərcüməsinin nümunəsi əsas tutulmuşdur. Görünür, nəsr dili üçün «ayıtmaq» feilini işlətmək dəbdə olub – «Şəhriyar»da da işlənir. «Yuva salmaq» mənasında həm
(Füzulidən yada salın: Tutar ahu vətən ol yerdə ki, otlu, suludur). Yəqin danışıq dilini ədəbiləşdirmək üçündür ki,
işləkdir. Əsli hind folkloruna gedən başqa bir məşhur Şərq mövzusunda tərcümə Möhsün Nəsirinin «Lisanüt-teyr» (Quş dili) əsəridir. Əslində bu, konkret bir əsərin müstəqim tərcüməsi deyil. Azərbaycan filoloqlarının fikrincə farsca olan tutinamə mövzusu məzmunca Azərbaycan türkcəsinə çevrilmişdir 1 . Daha doğrusu, məsələn, deyək ki, Leyli-Məcnun mövzusu müxtəlif müəlliflər tərəfindən qələmə alındığı kimi «Lisanüt-teyr» də məlum tutinamələr əsasında yazılmışdır. Əsərin dili XVII-XVIII əsrlərdəki divan şeirinin nəsr müqabilidir. Yəni burada həmin dövr ədəbiyyatının dilindəki xəlqilik yoxdur. Dil nümunəsi budur: «Əlqissə, cəvani- Bağdadi ol dusti – bədnihadi vida edüb, küdurəti-təmamla qəmkədeyi-xanə və külbeyi-kaĢanə gəldükdə kənizi-vəfakeĢ mərasimi-təfəhhüsü təftiĢdən sonra təsəlli məqamunda bu
1 Сяфярли Я. ХВЫЫ-ХВЫЫЫ ясрлярдя Азярбайъан епик шеири. Бакы, 1982, с.178- 192; йеня онун: Мющсцн Нясири вя онун «Лисанцт-тейр» ясяри. «Мющсцн Нясири. «Лисанцт-тейр». Бакы, 2001, с.8-15; Наьысойлу М.Мющсцн Нясири. «Лисанцт-тейр» Бакы, 2001, «Юн сюз», с.16-23.
482
növlə tərhi-kəlam etdi ki, haliya məsləhəti-kar və səlahi- halımuz oldur ki, mən kəminəni bir məbləğə mübaiyə edəsən və ol vəchi sərmayeyi-təhsili-ruzi edüb bir canibə gedəsən ki,
ayəd bu vasitə ilə sahəti-məiĢətündə filcümlə vüs‗ət hasil olub baŋa dəxi təmhidati-bəligə ilə müĢtərilər əlündən qurtulmaq və kərreyi-uxra ənisi-bəzmi-hüzuriŋ olmaq müyəssərü meysuz ola. Cavani-bicarə hərçənd kəsrəti-təəllüq cəhətündən səmimül-qəlb bu əmrə riza verməzdi və ol yari-vəfadaruŋ fəraqü ittifaqun rəva görməzdi, əmma kənizi-mehrəngiz dəlaili-müvəccəh ilə səlahi-hali mübəlləl edüb, ələssəbah ki, hərraci-ruzigar xurĢidi- tabanla gərmi-bazar etdi, cəvan kənizi-rə‗nayə zibü zinət verüb fəzayi-bazarə ilətdükdə qəzara cəvanibi-Bəsrədən cəm‗i-kəsir müamilə təriqilə ol məqamə gəlmiĢdi və anlaruŋ miyanunda bir cəvani-xoĢmənzər ol kənizün valehi-cəmali olub, bir neçə dinari-kamilə yarə müamilə etdi» 1 . Xalis klassik-kitab dilidir. Müntəzəm olmasa da, hətta nəsrdə qafiyədən istifadə olunmuşdur – burada birinci abzasda qəmkədeyi-xanə – külbeyi-kaşanə, edəsən – gedəsən, qurtulmaq – olmaq, ikincidə riza verməzdi – rəva görməzdi nəsrdə səc‗ nümunələridir. Əslində tutinamə heka- yələri də «Kəlilə və Dimnə», «Qabusnamə», «Min bir gecə» hekayələri kimi xalq arasında gəzmiş, məclislərdə, üçbir-beşbir söhbətlərdə müdriklər, savadlılar tərəfindən söylənmiş və dinlənmişdir. Və gözlənirdi ki, «Lisanüt-teyr»in də dili yuxarıda «Kəlilə və Dimnə»dən gətirilən nümunə kimi kütləvi oxu və dinləmə üçün məqbul olsun. Görünür, burada, birinci, sifarişçinin səviyyəsi nəzərə alınmışdır – əsəri Gəncə hakimi Cavad xan sifariş etmişdir. Cavad xan dövrünün savadlı, intellektli, geniş dünyagörüşlü, ərəbcə, farsca mütaliəli bir dövlət xadimi kimi tanınır. İkinci, əsəri qələmə alanın fərdi- yaradıcılıq üslubu öz işini görmüşdür: aydın olur ki, Möhsün Nəsiri ərəb, fars dillərini mükəmməl bilmiş, Şərq ədəbiyyatına və fəlsəfəsinə, türkün mədəniyyət tarixinə, məsələn, Əlişir
1 Мющсцн Нясири. Лисанцт-тейр. Бакы, 2001, с.208. (Транслитерасийа едян вя чапа щазырлайанлар: Мющсцн Наьысойлу, Сющраб Байрамлы). 483
Nəvainin bu mövzuda «Lisanüt-teyr» əsərinə, təbii ki, bilavasitə klassik Azərbaycan ədəbiyyatına, onun nəsr dili təcrübəsinə yaxşı bələd olmuşdur. Yəqin ki, bu keyfiyyətlərini bildiyi üçün Cavad xan Azərbaycan mədəniyyət tarixində ilk tutinamənin işlənməsini ona etibar etmişdir. Bu şərtlər XVIII əsrin məşhur nəsr əsərinin XVI əsrin Azərbaycan klassik nəsr dili nümunəsində meydana çıxmasına səbəb olmuşdur.
Yüklə 4,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|