Тофиг щаъыйев
Yüklə 4,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Çol/Çul, Sul və s. toponim və hidronimlər. Həmin titullar, sözlər Qafqaz ərazisindəki bulqar, xəzər, hun tayfaları ilə bağlı olduğundan bəzi tarixçilər bunları Azərbaycan dili (Azərbaycan türkcəsi) ilə bağlamır və laqeydlik göstərirlər. Halbuki həmin tayfalar Azərbaycan xalqının etnik və dil mənşəyində bilavasitə və fəal iştirak etmişlər. Digər tərəfdən, həmin tayfalar Qafqazda, o cümlədən Albaniyada ümumi türk dil mühiti hazırlayırdılar. Bu sözlər türkizmlərdir, kitabda heç bir şərhsiz işlənir və Azərbaycan dilinə birbaşa dəxli var. VII
3 Ашурбяйли С. Эюстярилян ясяри, с. 59. 4 Гейбуллайев Г. Эюстярилян ясяри, с. 25; Щцсейни Я. «Авеста»да гядим Азярбайъан сюзляри. Азярбайъан филолоэийасы мясяляляри. Бакы, 1983, с. 138.
4
1 2
55
əsrdə Bərdə yaxınlığında Kaqankaykut qəsəbəsində anadan olan M.Kaqankatvatsi «Alban tarixi»ni yazır - bu toponim və familiyadakı kaqan (xaqan) hissəsi bir söz demirmi? Yaxud toponimin kaykut parçasındakı kay hissəsini köy sözü ilə müqayisə edək (oğuzcada «kənd» deməkdir). Albanşünas Z.Yampolskiyə görə, «Alban tarixi» kitabı Albaniyadakı dillərdən birində yazılmış və ermənicəyə tərcümə edilmişdir 3 . Başqa albanşünas K.Əliyev təkidlə bu fikrə qoşulur və göstərir ki, bu tarix əsəri qədim erməni dilində (qrabarda) ya- zılmamışdır. Müəllif mənbələri də dürüst verir: «Əsərinin yazı- lışında K.Kaqankatvatsi Qafqaz albanlarının şifahi xalq yara- dıcılığı materialından geniş istifadə etmişdir; onun leksikasında qədim erməni müəlliflərinin işlətmədiyi sözlərə rast gəlinir» 1 . Qədim erməni (və gürcü) mənbələri üzrə etibarlı mütəxəssislərdən V. Qukasyan da həmin qənaətdədir 2 . Müxtəlif müəlliflərin eyni fikrə gəlməsini təsadüfi saymaq olmaz, bu fikri mütəxəssislərə dil faktı kimi mötəbər subyekt diktə edir. Bu baxımdan çoxlu nümunələr içərisində Y.Yusifovun açdığı (deşifrə etdiyi) aqelun sözü xüsusi əhəmiyyət kəsb edir - müəllif sərrast etimolojiləşdirmə ilə onun ayaqyalın sözü olduğunu təsdiqləyir; mətnə heç bir leksik vahid bu qədər doğma görünmür: «O özü hökmdar
1 Ямпольский З. Древнейшие сведения о тюрках в зоне Азербайджана. «Учен. зап». АГУ (сер. яз. и лит.), 1966, № 2, с. 62. 2 Гукасян В., Асланов В. Исследования по истории азербайджанского языка дописьменного периода, Баку: Элм, 1986, с. 24-62; Юсифов Ю. О некоторых языковых элементах тюркского происхождения в сочинении албанского историка // Советская тюркология, 1974, №2, с. 71—79. 3 Ямпольский З. К изучению летописи Кавказской Албании // ИАН Азерб. ССР (сер. обш. наук), 1957, № 9, с. 149-156. 1 Алиев К. Г. К вопросу об источниках и литературе по истории древней кавказской Албании. Вопросы истории кавказской Албании. Баку, 1962, с. 18.
2 Гукасян В. Удинские слова в «Истории Албан».—ИАН Азерб. ССР (сер. лит. яз. и искус), 1968, № 1. 3 Юсифов Ю. О некоторых языковых елементах тюркского происхож- дения в сочинении албанского историка // Советская тюркология, 1974, № 2, с.72-74.
56
libasında (onlarla) birlikdə çayı ayaqyalın (aqelun) keçdi» 3 . Bu söz ancaq azərbaycanca yazılmış əsərin tərcüməsindən gələ bilər. Görkəmli mütəxəssis V.Qukasyan, görünür, əsərin dilində leksik türkizmlərlə yanaşı, çoxlu qrammatik frazeoloji kalkalar gördüyü üçündür ki, albanların türkcəyə yiyələnmiş olduqlarını söyləyir 4 . Və bugünkü tədqiqatlar alban adlı türk tayfalarını aşkar etdikdən sonra aydınlaşır ki, «Alban tarixi»nin orijinal dili məhz türkcədir - alban türkcəsidir. Y.Yusifovun şərhindən görünür ki, ayaqyalın sözü V-VII əsrlərdə həm də aqyalın//axyalın (hətta indi şivələrimizdə əxyalın forması var) şəkillərində işlənmişdir. Bu, o deməkdir ki, o zaman Azərbaycan dilinin-alban türkcəsinin həm ədəbi, həm də xalq danışıq təzahürləri olmuşdur. E. əvvəl də, eramızın bütün birinci minilliyi boyu da Midiya-Atropaten və Albaniya ilə bağlı (və ümumiyyətlə, Ön Asiya və Qafqaz regionlarında) antroponimlərin içərisində türkmənşəlilər geniş yer tutur. Bu antroponimlər sadəcə leksik vahid olaraq qalmır, həm də həmin adları daşıyanların başçılıq etdiyi əhalinin, qövmlərin etnik mənşəyi haqqında söz deyir. Bir neçəsinə diqqət yetirək. 1. Zober - e. ə. I əsrdə Alban hökmdarı və Zaberqan - V əsrdə hun-kotriqur ( semantik əsaslarla aydınlaşdırır ki, bu söz türk-
azərbaycancadakı çapar sözüdür 1
. Ç-səsinin Z-ya keçməsi dillərinin öz fonoloji inkişafı ilə də əsası var: ç-c-d/z. Zaber- qan antroponimində ikinçi hissənin /qan/ xan sözü olmasına heç bir şəkk yoxdur, bu, azərbaycanlıların birbaşa babası olan oğuzların (otuz oğuzun) xanıdır. K.Əliyev sübut edir ki, e. ə. I əsrdəki Zober və eranın V əsrindəki Zaber fonetik, morfoloji və leksik semantikaları ilə üst-üstə düşür. Bu, 6 əsr müddətində eyni etnosun – hun-turk-oğuz əhalisinin bir coğrafi ərazidə yaşaması deməkdir, yəni türklər buranın – Albaniyanın sakinləridir. Bunlara niyə köçəri deyirlər? Bu,
3
4 Гукасян В. Взаимоотношения азербайджанского и удинского языков. Автореф. докт. дисс. Баку, 1973. с.4-5.
1 57
tarixçilərin öz vicdanına qalıb. 2. Oroys/Oroiz Oris/Orod - e. ə. I əsr alban hökmdarı və Varaz - VII əsr alban hökmdarı, məşhur alban sərkərdəsi Cavanşirin atası. Bu adlar «Dədə Qorqud»dakı Uruz/Aruz antroponiminin eynidir. O-u-v səslərinin bir-birinə keçməsi adi fonetik faktdır. V.Bartold tarixi mənbələrdə v-u əvəzlənmələrini müşahidə etmiş 2 və
demişdir ki, vank İran müəlliflərində unk şəklində yazılır. V əsrdə yaşamış alban çarı Vaçaqanın da adı həmin fonetik qanuna görə (va uyğundur: Uçağan, bir tərəfdən, tanrı məfhumu ilə
qarşılaşdırılır, o biri tərəfdən «qartal», «güclü quş»; sürətli canlı anlayışları ilə sinonimləşdirilir. 3. Kuar - VII əsrdə
«Alban tarixi»ndə qeyd olunan hun tanrısının adı. M.Seyidov dürüst etimolojiləşdirir: Gök-ər/Göy-ər
1
. Horenatsinin Uti Qoqaren
toponimləri də
eyni kökdən
olmalıdır 2
- quq/qoq/gög+ar/ər/k/en hissələri göz qabağındadır. 4. Tomiris - Midiyanın əfsanəvi hökmdarı. Mifoloji və leksik semantik təhlil göstərir ki, Dumuzi/Tommuz (Şumer dastanındakı tanrı adı), Domrul («Dədə Qorqud» qəhrəmanlarından) və Tomiris eyni söz-kökdəndir. Dumuzi/Tommuz və Domrul sözlərindəki birinci ünsür - dum/tom//dom «törəmə», «doğuş», «nəsil» mənaları verən qədim dum/dam sözündəndir. Müasir türk dillərindəki doğ/toğ/tu/tum * söz variantlarında həmin məna qalır və görünür 3 . Təsadüfi deyil ki, başqa oğuznamalərdə Domrulun adı Toğrul/Doğrul (toğ/doğ+rul), atası isə
1 Алиев К. Албаны-кочевники и басилев Зобер // ИАН Азерб. ССР (сер. общ. наук), 1962, № 8, с, 23-28. 2 Б а х: Азеrбайъан Tаrищинде Тцрк Албанийа, с. 6. 1 Сейидов М. Заметки о гунской мифологии // Советская тюркология, 1970, № 2, с. 107-116. 2 Азербайъан Tарищинде Тцрк А1банйа, с. 18. * Тумуръуг сюзц дя бу кюкдяндир. 3 Аъалов А. Дяли Домрул бойунун кюкляри вя мифоложи символикасы. Азярбайъан филолоэийасы мясяляляри. Бакы: Елм, 1983, с. 222-223. 4 Толстова Л.С. Несколько слов об ониме Томирис // Этническая оно- мастика, М., 1984, с. 167-168.
3
58
Toquş/Doquş (toq/ğ/doq/-uş) kimi gedir. Maraqlıdır ki, Tomiris yaranma, artma, məhsul ilahəsi kimi mifoloji kökdə şərh olunur 4 . Mifoloji və leksik semantika ilə şərtlənən Dumuzi-Domrul-Tomiris/Tomris modelinin morfoloji məntiqi diktə edir ki, əslində birinci adın da hər iki hissəsi örtülü hecadan ibarətdir - təsadüfi deyil
ki, adın Tammuz variantı da var 5 . Həm də analoq hecalar göstərir ki, örtən samit r olmalıdır. Bu da məlumdur ki, sonorlar və xüsusilə r saitlər kimi düşməyə
həssasdır (Tommuz
variantında, yəqin
ki, assimilyasiyanın nəticəsidir). Beləliklə, ikinci hissələr bu sistemdə olur: ruz-rul-ris/ruz. Sistemin ikinci hissəsində səs keçidi iki cür ola bilər: z-r-l (ruz-rur-rul), ya da z-r (ruz-rur) və dissimilyasiya (rur-rul). Bilavasitə türk-Azərbaycan mənşəli, milli folklor köklü Tomris və Domrul obrazlarından əslində birincisi daha qədim olmalıdır. Bunu, həm fonetik təhlil (kar samitin qədimliyi -t-d; və
məzmun təsdiqləyir - Tomris matriarx; Domrul patriarx dövrünün mifik semantikasına düşür (hətta hər iki baxımdan - fonetik qanun və mifoloji məntiq baxımından Tomris Dumuzi obrazından da qədimdir). 5. Asparoğ/İşparoq - II əsrdə sarmat sərkərdəsinin adı, etnik mənşəyinə görə skif sayılır 1 . N.A.Baska- kova görə, söz bu hissələrdən ibarətdir: eş/es (dost, yoldaş)+börü (canavar) 2 və yəqin ki +oq. Məsələnin başqa tərəfi qədim qaynaqlardakı sözlərin fonetik, morfoloji və semantik cəhətdən Azərbaycan dilinin yazılı dövrdəki tarixinə uyğunluğudur. Azərbaycan ərazisi ilə, Atropaten və Albaniya ilə bilavasitə bağlı olan hun, xəzər, bulqar, sabir tayfalarına və dövlətlərinə məxsus antroponimlərdə bunu aydın görmək olar. Bir neçə nümunə:
xəzərlərdə xüsusi isim. Azərbaycanda el (ərəb əlifbası ilə tarixən yazılışı: il) +doğan – bu gün dilimizin şimal dialektlərində
4
5 Йеня орада, с. 167. 1 Баскаков Н.А. Имена собственные гуннов, булгар, хазаров, сабиров и аваров в исторических источниках // Советская тюркология, 1985, № 4, с.30.
2 Йеня орада. 2
59
böyük>büyük, doğan>duğan tələffüzü əsasdır; Denqizik - Attilanın kiçik qardaşı, hun adı-dəniz (tarixən; dən-qiz + ik (kiçilmə şəkilçisi); İliqer - bulqar və sabirlərdə xüsusi isim - ilk ( Çəbrayıl rayonunda İsabul kişi adı var. Şübhəsiz ki, sonralar is sözü arxaikləşdiyindən onu İsa adına çevirmişlər (eynən bu şəkildə xəzər tayfa adı abas/avas kişi adı kimi sonralar Abbasla eyniləşdirilmişdir, haydbuki Abas və Abbas etnik mənşəyinə görə müxtəlif adlardır); Konulsiz - bulqar və sabirlərdə kişi adı – könül+süz; Orqan - xəzər xaqanının qızı (VIII əsr) * . Söz XI-XII əsrlər fars şerində eynən işlənir: Qolruye-torkiyyo, mən əgər tork nistəm, Danəm həmin qədr ke, be torkist qol-çiçək (Suzani). Yaxud «Alban tarixi»ndəki Avçı və Qazan adları. Bu sözlər morfoloji təşəkkülü ilə də diqqəti çəkir: böyü (fe‘l) +k =sifət; könül (isim)+süz–sifət; doğ (fe‘l) + an= feli sifət, av (isim)+çı = isim. Tarixi qaynaqlar əsasında bu deyilənlər hələ e. ə. Azərbaycan ərazisində türk etnoslarının yaşadığını göstərir. Dil faktları isə təsdiqləyir ki, artıq eramızın I minilliyinin ortalarından Azərbaycan dilinin əsas lüğət fondu və morfologiyası müəyyənlənmiş haldadır. Tarixi mənbələr bu ərazilərdə siyasi birliklərin, etnik birləşmələrin, tayfa konsolidasiyalarının hələ e. ə. III minillikdə getdiyini 1 , e, ə. I minilliyin əvvəllərindən isə daha iri əhali birliklərinin yarandığını xəbər verir: «Eramızdan əvvəl
* Антропоимлярин фонетик вя семантик шярщиндя Н.А.Баскакова ясасла- нырыг. Бах: Эюстярилян ясяри, с. 29-35. Мараглыдыр: Чичяк ады мянбядя Тsитсяк фонетикасы иля эедир ки, щямин фонетика бу эцн Нахчыван диалектиндя вя Ъябрайыл районунун Сирик кянд шивясиндя сахланыр. 1 Юсифов Ю. Эюстярилян ясяри, с. 30. 2 Азярбайъан тарихи. Бакы: Азяртядрисняшр, 1960, с. 9. 3 Ямпольский З.И. 0б этногенетической непрерывности на почве Азер- байджана. Вопросы истории кавказской Албании, Баку,1962, с. 32-41. 4 Ямпольский З.И. К вопросу об одноименности древнейшего населения Атропатены и Албании // Труды Института Истории и философии АН Aзерб. ССР, 1954, т. IV, с. 100-108. 60
VII əsrin 70-ci illərindən Mannanın qonşuları olan Midiya tayfaları birləşir və Midiya dövləti əmələ gəlir» 2 .
minilliyin ortalarından eramızın I minilliyinin sonlarına qədər Azərbaycan ərazisində fasiləsiz etnogenetik proses getmişdir 3 .
etnoslar yaşamışdır 4 . Müəllif bunu da təsdiqləyir ki, Atropaten və Albaniyanın etnik sakinləri həmişə təxminən eyni olmuşlar. Məhz etnik tərkibinin uyğunluğuna görə tarixən Atropaten və Albaniya bir-biri ilə həmişə təmasda olmuş və bütövlükdə Azərbaycan dövlətini təşkil etmişdir: «...Atropaten və Albaniyanın əhalisi qismən eyniadlı olmuş və yəqin ki, bu vahid adlılıqda keçmiş dil eyniliyinin izləri qorunmuşdur» 5 . Bu da yəqinləşdirilir ki, uzun tarixi əhatə edən həmin prosesdə etnik çoxluq əsas olmuşdur, gəlmələr kəmiyyətcə yerliləri üstələyə bilməmişlər 6 . Deməli, nəzərə alanda ki, e.ə. XIV əsrdə Urmiya ətrafında, sonralar isə Şimali Qafqazda və Albaniyada türkelər//turuxlar//turukku1ar adı ilə türklər yaşamışlar, yaxud Atropatendə kedar dilinin, varlığından danışılırsa və albanların ketarlardan törəndiyi söylənirsə 1 , k-x, t//d-z türk səs uyğunluğu ilə kedarın/ketarın xəzər olduğu bilinirsə (onu da yadımıza salaq ki, Rza Nur Atropatenə Xəzəristan deyirdi), aydınlaşır ki, Midiya- Atropaten və Albaniyada qədimdən türklər məskundurlar. Təbii ki, e. ə. və sonra fasiləsiz olaraq buraya gələn türk axınları yerli türklərin kəmiyyətini başqa sistemli etnoslarla müqayisədə əsrdən-əsrə (hətta onilliklərlə) daima artırmışdır. Həmişə yadellilərin fasiləsiz yürüşləri daxildə müxtəlif tayfaları yaxınlaşmağa, birləşməyə məcbur edir. Təbii ki, belə birləşmə və həmrəyləşmə zamanlarında qohumdilli tayfalar daha da monolitləşir: «Müvəqqəti ehtiyaclar zamanı tayfalar
2
3
4
5 Йеня орада, с.107. 6 Ямпольский З.И. Об этнической непрерывности..., с. 33. 1 Ямпольский З.И. К вопросу об одноименности..., с.106. 2 Энгельс Ф. Происхождение семьи, частной собственности и госу- дарства. ОГИГ, Гослитиздат, 1969, с.69. 61
arasında ittifaqlar bağlanır və bu ehtiyacın aradan qalxması ilə onlar yenə parçalanırlar. Bəzi yerlərdə isə əzəldən qohum olub sonradan ayrılmış tayfalar uzunmüddətli ittifaqlarda birləşir və bununla da millətin yaranmasına doğru ilk addım atırlar» 2 . Tədqiqatlar göstərir ki, ümumiyyətlə, Qafqazda xalq birliklərinin yaranması e.ə. II əsrə düşür. Bu dövrdə xalq birliyi üçün Azərbaycanda xüsusi tarixi şərait var idi. E.ə. Azərbaycanın qohumdilli Parfiya tərəfindən işğalı bu işi daha da asanlaşdırır: həm cənubdakı, həm şimaldakı türklər bir hakimiyyətdə birləşirlər. Bu həm də özünəməxsus şəkildə mərkəzləşmiş dövlət yaradır. Midiya-Atropaten və Albaniya-Arran Parfiya işığında, bir dövlət idarəsində yaşayır
* . Bu zaman Azərbaycan xalqının etnik təşəkkülü prosesi gedir. Çoxdan başlamış etnik təkamül sürətlənir. Əlbəttə, Midiya və Albaniya böyük dövlətlər olaraq çoxetnoslu (indiki təbirlə: çoxmillətli) institutlar olmuşlar. Və təbii ki, türk-azərbaycanlıların antropoloji-etnik təkamülündə müxtəlif irqi-etnik qruplar iştirak etmişlər. Ancaq bu faktor epizodikdir. Azərbaycan xalqının etnik formalaşması Midiya və Albaniya türklərinin qaynayıb-qarışması ilə olur və bu qaynayıb-qarışma tarixin dərinliyindən gəlir. Deyildiyi kimi, qədim Midiya və Albaniya ərazilərində ən qədim dövrlərdən yaşayan və əslində yerli sayılan türk etnosları olmuşdur. Göründüyü kimi, sonralar müxtəlif dövrlərdə gələn, işğalçı münasibəti ilə davranaraq, ya yerli qohum etnoslara qarışıb qalan, ya da çıxıb gedən türklər olmuşlar. Hər iki halda Azərbaycan (Midiya) və Albaniya ərazisinə gələn türklər burada ictimai-siyasi şəraitin formalaşmasında da həlledici rol oynamışlar. Azərbaycan xalqının təşəkkülündə başqa türk qövmləri ilə müqayisədə oğuz və qıpçaq tayfaları üstünlük təşkil etmişlər. Türklərin antropo-fizioloji quruluşunda ikilik olmuşdur: 1) Avropeid çeşidi – bunlar ağ hunlar (eftalitlər)
*
монголлар бцтцн рус кнйазларыны, тяърид олунмуш рус торпагларыны юз щакимиййятляри алтында бирляшдириб, эцълц, ващид бир дювлят йаратдылар. Бах: В.Бартольд. Сочинения. В м., М., с.196.
62
kimi tanınırlar. Azərbaycanın genezisində bunlar oğuzlar adı ilə iştirak edirlər – qonur və yaşıl gözlü insanlar olublar. Oğuzlar Albaniyada daha çox olmuşlar. Antik müəlliflər alban oğuzlarını belə təqdim edirlər: «…albanların saçları açıq rəngli, gözləri də qonur idi» 1 . Bu əlamətlər oğuzların «Dədə Qorqud kitab»ındakı təsvirinə uyğundur: «Altmış erkəc dərisindən kürk eləsə, topuqlarını örtməyən, altı öyəc dərisindən külah etsə, qulaqlarını örtməyən Aruz qoca»; «Görürmisən, ay oğul, nələr oldı? … Babanı tutdılar. Ağ əllərini ardına bağladılar. Ağ sicim ağ boynına taxdılar» və ya: «Ağca üzli oğlına ağ qoyın şülən verdi. Ala gözlü oğlına al duvaxlı gəlin aldı». Oğuzların cüssəli boyunu bildirmək üçün xalq arasında ağır, nəhəng bir şey üçün «Oğuz ölüsünə bənzər» ifadəsi var. Yaxud iri qəbir haqqında «Oğuz qəbrinə oxşayır» deyərlər. 2) Monqoloid çeşidli – qıpçaqlar bu qəbildəndir. Azərbaycanın cənub hissəsində Naxçıvan bölgəsində bu antropoloji təzahürə daha çox rast gəlmək olur. «Dədə Qorqud» kitabında, həmin antropoloji çeşidi də görürük: «Bu halları gördükdə Qazanın qara qıyma gözləri qan-yaş doldı». Müasir azərbaycanlıların antropoloji təhlilində mütəxəssislər həmin iki etnogenetik əlaməti müşahidə edirlər 1 . Etnik təkamüllə eyni vaxtda dil təşəkkülü də başlayır. Türk tayfaları birləşdikcə ölkədə başqa etnosların da varlığı ümumi ünsiyyət vasitəsi kimi xidmət edən dilə ehtiyac yaradır. Azərbaycanda çoxlu tayfa dillərinin varlığı ölkədə ümumi vəhdətə mane olurdu. Həm də Azərbaycanın Şimalla Cənub, Şərqlə Qərb arasında ticarət yollarının üstündə olması da öz sözünü deyir: İqtisadi-mədəni əlaqələrin inkişafı da, Azərbaycanın ticarət yöndəmi də bu ərazidə ümumi ün- siyyət dili tələb edirdi. Yadellilərə qarşı mübarizənin təkanı ilə ölkədə formalaşan xalq birliyi faktı da ümumi ünsiyyət vasitəsinə ehtiyac duyulduğunu ortaya qoyurdu. Çünki ordu
1 Азярбайъан тарихи. Азяртядрисняшр, Бакы, 1960, с.12. 1 Касимова М.. Антропологические исследования современного населе- ния Азербайджанской ССР. Баку, 1975, с.52.
63
daxilində müxtəlif etnoslardan olan əsgərlər də, əsgərlərlə komandirlər də bir-birlərini başa düşməli idilər. Parfların türklüyünün nəticəsində əvvəlki eranın son iki əsri ilə yeni eranın ilk iki əsrində Azərbaycanda – Atropaten və Albaniyada Azərbaycan türk xalqı və onun türk xalq dili mütləq müəyyənləşir. Belə ictimai-mədəni, tarixi-siyasi şəraitdə türk dili ümumi ünsiyyət vasitəsi kimi irəli çıxır. Hansı tarixi amillər belə bir missiyanı başqa dillərə yox, məhz türk cəmiyyətinin dilinə həvalə edir. Birinci: Türkdilli tayfalar ölkədə əksəriyyət təşkil edirdi. Kəmiyyətcə ən һəcmli etnoslar bunlar idi. İkinci: Orta əsrlərdə ardı-arası kəsilmədən bu əraziyə türkdilli dövlət- tayfalar gəlir, yerli dövlətlə müһaribələr aparır, bir çox һallarda qələbə çalır ki, bu, ölkədə türkdilli tayfaların həm siyasi, həm də mədəni mövqeyini fəallaşdırır. Üçüncü: Aqlütinativ qrammatik quruluşa malik olan türk dili asan öyrənilir. Bu üç faktor bir sıra xırda tayfaların assimilyasiyasını da mümkün edir. Təbii ki, sonralar islam dininin qəbul olunması -
din vaһidliyinin yaranması bu ümumi ünsiyyət dilinin daha da möhkəmlənməsinə kömək etmiş və milli dilin formalaşması üçün bir stimul olmuşdur. Din birliyi ümumi dil ünsiyyətini də zəruriləşdirir. Onu da deyək ki, sonrakı orta əsrlərdə Atropaten (Qədim Midiya) və Albaniyanın Azərbaycan adı ilə birləşməsində də əsas faktorlardan biri һər iki ölkədə əsas aparıcı xalqların türk olması və türk dilində danışması olmuşdur. Azərbaycan millətinin antropoloji tədqiqi oğuz-qıpçaq (qıpçaq-oğuz yox, məhz oğuz-qıpçaq) etnogenezisinə apardığı kimi, dili də fonetika, leksika və qrammatikası ilə oğuz-qıpçaq (qıpçaq-oğuz yox, məhz oğuz-qıpçaq) dil xüsusiyyətlərinə bağlanır. M.Kaşğari oğuz və qıpçaq dillərini təxminən eyni xüsusiyyətlər ilə təqdim edir. Məsələn: söz başında y samitinin düşməsi -ilığ ; damaq aһənginin pozulması - bardum əvəzinə -ası işlən- məsi - barası yer söz ortasında samit düşməsi -
tamak əvəzinə - an feli sifəti -baran 64
əvəzinə -da(m) işlənməsi: bardam formalarının işlənməsi və s. Bir neçə fərqli cəһət də göstərilir: oğuzda -ğaçı şəkilçisi; sözün əvvəlində və sonunda kar t əvəzinə cingiltili d: dəvəy (deşik); söz sonunda qoşa dodaq w səsinin əvəzinə diş-dodaq v səsinin işlənməsi
və s. Ümumiyyətlə, bir-iki istisna һalı çıxmaqla (istisna isə һər yerdə mümkündür) oğuz və qıpçaq dil xüsusiyyətləri bir-birinin üstünə düşür. Bir cəһət də var ki, bu dillərdə eyni zamanda bir neçə muxtəlif һadisə paralel fəaliyyət göstərir. Məsələn, qıpçaq dilində: һəm aziq , һəm də
oquz və qıpçaqda: һəm ayaq, һəm də adığ (ayı); һəm y samitinin düşməsi -ılığ , һəm də y səsinin c-ya keçməsi - cincü və s. Digər tərəfdən də, Azərbaycan dilinin qədim yazılı abidələrində elə һadisələrə rast gəlirik ki, bunlar oğuz- qıpçaqda (uyğunluğunu nəzərə alaraq, oğuz və qıpçaq dilləri
yox, məһz oğuz-qıpçaq dili işlətməyi münasib bilirik) yox, başqa tayfalarda müşaһidə olunur: ayaq (arqu dilində), mən (suvar dilində) və s. 1 Deyək ki, oğuz dili üçün söz başında y işlənməsi səciyyəvi deyil, һalbuki ədəbi dilimizin qədim dövrləri üçün yüz (üz), yıl (il), yikirmi (iyirmi) forması daһa səciyyəvidir. Bu faktlardan һansı nəticələr çıxır. Birinci: M.Kaşğarinin tayfa dilləri kimi təqdim etdiyi dillər xalis tayfa dilləri deyildir. Bir tayfa adına verilən xüsusiyyətlər içərisində bir neçə tayfa dili, elementləri vardır; çoxvariantlılıq, qarışıqlıq xalq dilinin əlamətləridir. Deməli, M.Kaşğarinin təsvir etdiyi dövrdə müəyyənləşmiş türkmənşəli xalq dilləri fəaliyyət göstərmişdir. Güman ki, o vaxt M.Kaşğarinin ən doğru, ən yaxşı türkcə һesab etdiyi yağma və toxsi dilləri 1 tayfa dilləridir. 1 Кошгарий М. Девону лüğоти тüрк. 1 с.Тошкент, 1960, с.66-69 – уйьун вя фяргли ъящятляри бу мянбя иля мцгайися един: Тенишев Э.Р. Тюркская историческая диалектология и Махмуд Кашгарский // Советская тюрко- логия; Баку, 1973, № 6, с.57-61. 1 Кошгарий М. Девону лцьоти тцрк. I с. Тошкент, 1960, s.66. 2 Баскаков Н.Н. Тюркские языки. М., 1960, с.106. 3 Баскаков Н.Н. Тюркские языки. М., 1960, с.31. 4 Баскаков Н.Н. Тюркские языки. М., 1960, с.109.
65
İkinci: Azərbaycan dilində ancaq oğuz-qıpçaq dil xüsu- siyyətləri görmək düzgün deyildir. Əgər oğuz dili, dediyimiz kimi, o zaman xalq dili һüququnda bir neçə tayfa dilini əһatə edirsə, onda təbii ki, Azərbaycan dili oğuz dili səviyyəsində bir neçə dili əһatə etmişdir. Burada xəzər, suvar, emek, arqu, yağma, uyqur və s. xalq-tayfa dillərinin xüsusiyyətləri də cəmləşir. Həm də bu dillərin səsi Azərbaycan xalq dilinin dərinliyindən gəlir. Məsələn, bulqar dili (və dilləri) üçün səciyyəvi olan samsa 2 (burun) sözünün izi indi də xalq dilində işlənən sümsünmək,
olunmuş şəkli: mısmırıq ) sözlərində qalır. Çuvaş dilində (bu dilin əsasını suvarların dili təşkil edir. Suvarlar Azərbaycan ərazisində yaşamışlar) iz, ləpir mənasında işlənən yer sözü 3
һəmin mənada yer eləmək (təsir eləmək - yəni iz buraxmaq) idiomunda qalır. Bu gün də, tarixən də ədəbi forma kimi fəal olan - mış feli sifət şəkilçisi bulqar dilinin xüsusiyyətidir 4 və o, oğuz elementi olan -an şəkilçisi ilə bərabər işlənmişdir. Ancaq fakt faktlığında qalır ki, ədəbi dilimizin ilk abidəsi olan «Dədə Qorqud kitabı»nın dilində oğuz xüsusiyyətləri qabarıq nəzərə çarpır. Bunu belə izaһ etmək münasibdir ki, һəmin dövrdə (X-XI əsrlər) yeni gələn səlcuqların fətһi ilə əlaqədar oğuz-səlcuqların siyasi mövqeyinin üstünlüyü nəticəsində oğuz dili ədəbi normanın müəyyənləşməsində əsas götürülmüşdür. Tədricən ədəbi dil norması xalq danışıq dilinə söykəndikcə, standart ənənələrdən uzaqlaşdıqca bir sıra oğuz- qıpçaq elementləri arxaikləşir. Məsələn, xalq dilindəki mən
variaitı bən-i, tutmaq dutmaq-ı əvəz edir. Görünür, xalq dilindən almaq analogiyası üzrə cingiltili səsin karı əvəz etməsi prosesi də gedir: taş əvəzinə daş, turmaq əvəzinə durmaq və s. Deməli, Azərbaycan dilinin əsasında oğuz-qıpçaq dilinin durmasını belə başa düşmək lazımdır ki, Azərbaycan xalq dili təşəkkül tapana qədər bu dil başqa türk tayfa dilləri ilə qaynayıb-qarışma prosesi keçirmişdir. M.Kaşğari oğuzcanı «asan dil» deyə qələmə verir 1 . Bu o deməkdir ki, oğuz dili cilalanmış, zəngin dil olub, başqa türk tayfalarının konsolidasiyası nəticəsində təşəkkül tapmış xalq
1
66
dili olaraq, onda qohum etnoslardan leksik mənimsəmələr işləndiyindən hər tayfa onu asan anlayırmış. Görkəmli şərq- şünas V.Bartoldun fikrincə, oğuzlar ən qədim türk etnoslarındandır, hətta başqa türk tayfalarının yaranmasında da oğuz ulu başlanğıc olmuşdur 2 . Deməli, o, qədim ənənələrə malik olub və hesab etmək olar ki, «Dədə Qorqud kitabı»nın bəzi boyları həmin dövrün məhsuludur. Dünyada ilk yazılı nümunələri olan şumerlərin dilində türkizmlərin işlənməsi də bu fikrin tərəfindədir. Müasir dünya dilləri arasında türkcə yeganə dildir ki, beş min beş yüz il bundan əvvələ aid şumerсənin içində dil nümunələri var. Osman N.Tunanın sözü
dilin inkişaf məntiqinə tamam uyğundur ki, bu rəqəmi daha bir o qədər də tarixin dərinliyinə aparmaq olar, yəni 9-10 min il bundan əvvələ gedir. 3
məcrasından çıxarır və son dərəcə sadə şəkildə təqdim edirlər: «Mənbələr Azərbaycanın şimalında və cənubunda yaşayan əһalinin müxtəlif dillərdə danışmalarını və bütün ölkə üçün ümumi danışıq dilinin olmamasını təsdiq edirlər. Türk dilində danışan tayfaların kütləvi һücumlarından, xüsusən XI-XII əsrlərdən sonra başqa bir vəziyyət yarandı. Bu vaxt türk dili yerli dilləri əsaslı surətdə sıxışdırırdı O, Azərbaycanda geniş surətdə yayılmışdı və yerli dillərlə yanaşı işlənirdi. Səlcuqilərin və eldəgizlərin (eldənizlərin – T. H.) һakimiyyəti dövründə türk dilinin geniş yayılmasına baxmayaraq, azəri dili һələ də istifadədə qalmaqda idi. XIII əsrdə türk dilində danışan köçəri tayfaların buraya gələn güclü dalğası azəri, aran və başqa dillərin sıxışdırılması və
Azərbaycan dilinin tamamilə qələbə çalması üçün şərait yaratdı» 1 . Buradakı fikirlər özlüyündə siyasi məqsəd daşıyır. Elmi və tarixi baxımlardan
1 Кошгарий М. 1 с., с. 66. 2 Бартольд В.В. Сочинения. ЫЫ т., Ы ч.- М., 1963, с.548-557. 3 Осман Нядим Туна. Сцмер ве Тцрк диллеринин тарищи илэиси иле Тцрк дилинин йашы меселеси. Анкара, 1990, с. 49.
1 Азəрбайъан тарихи. Бакы, 1961, Ы ъ., с.188. 67
özünü doğrultmayan bu fikirlər sxematik tərzdə
əlaqələndirilir. 1. Mənbələrə əsaslanırlar: müxtəlif dildə danışan tayfalar var, ancaq bu tayfaların müəyyən qisimlərinin qoһum olması və çoxluq təşkil edənlərin dilinin ümumi ünsiyyət imkanı verməsini һeç bir mənbə inkar etmir. Və burada һansı məntiq var ki, bir-birini başa düşməyən onlarla etnik qrupları, tayfaları, xalqları dövlət institutu sayılan bir təşkilatda birləşdirmək, yaşatmaq mümkün olsun. 2. Gələnlər türklər deyil, türk dilində danışan tayfalardır, deməli, hələ bura gəl- məzdən əvvəl hardasa assimilyasiya olunublar. 3. «Bu vaxt», yəni XI-XII əsrlərdən sonra türk dili yerli dilləri əsaslı surətdə sıxışdırır; istər əsaslı,
istər əsassız sıxışdırılmaqla dil assimilyasiya olunmaz – maşallah bu məntiqə: XI-XII əsrdən sıxışdırılma başlandı, XIII əsrdə məhsul verdi, yeni dil yarandı. 4. Bir dövlətin müharibə yolu ilə o biri dövlətin ərazisinə daxil olması, səlcuqilərin Azərbaycanı işğal etməsi köçəri tayfaların ekspansiyası kimi qiymətləndirilir - bu, türklərə, necə olur-olsun, köçəri deməyin xatirinə yaradılan quraşdırma məntiqdir – : səlcuqilər Azərbaycana tayfa kimi yox, dövlət faktı kimi, ordu-qoşun kimi gəliblər. Bu, ayrı şeydir ki, gələn dövlət ordusunun əsgərləri qohumdilli olduğundan yerli camaatla tez qaynayıb-qarışır, qalıb evlənənlər, ailə quranlar, buranı ömürlük yaşayış yeri seçənlər olur. 5. Aran dilinin səlcuqilərdən sonra türkləşməsindən söhbət gedir. Halbuki eranın ilk illərinə aid tarixindən danışan mütəxəssislər (Zəki Vəlidi, Mirzə Bala, M.Seyidov, böyük aranşünas S.Aşurbəyli) Aran dövlətinin türkdilliliyini təsdiqləyirlər. 6. Deyirlər, XIII əsrdən gələn, türk dilində danışan köçəri tayfalar yerli dilləri sıxışdırıb Azərbaycan dilinin qələbəsi üçün şərait yaradır. Deməli, qalib gəlmək hələ yoxdur, hələ qalib gəlmək üçün şərait hazırlanır. Bəs onda XIII əsrin əvvəllərində yaşamış İzzəddin Həsənoğlu bizə Azərbaycan türkcəsində çatan əsərlərini hansı dildə yazıb? O
biri tərəfdən, məgər tarixçilər bilmirlər ki, səlcuqilərin gəlişi (XI-XII əsr) türk gəlişi idi, ancaq XIII əsrin əvvəllərindən Azərbaycanı monqollar işğal ediblər? Əvvələn, monqol işğalı 68
dövründə niyə yerli dilləri türk dili assimilyasiya edir? İkincisi, əgər assimilyasiya belə asan işdirsə, onda monqollar niyə yerli dilləri monqolcaya yox, türkcəyə assimilyasiya ediblər? Halbuki Azərbaycan dövlət idarələri dairəsində, sarayda və orduda monqol dili işlənməyə başlamışdır. Təsadüfi deyil ki, İbn Mühənna lüğətində fars və Azərbaycan dilləri ilə yanaşı, fəsillərdən biri monqol dilinə həsr olunmuşdur 1 . Yaxud sıxışdırma ilə assimiliyasiya baş verirsə, Rusiyada 300 il hökmranlıq sürən monqollar niyə rus dilini assimilyasiya etməyiblər. Deməli, kollektivin bütün üzvləri arasında eyni dərəcədə ünsiyyət vasitəsi olan xalq dili ilə yalnız müəyyən dairədə, dövlət yazı-pozusunda, saray və orduda qrup üzvlərinin ünsiyyətində işlənən dövlət dilini eyniləşdirmək olmaz. Aydın məsələdir ki, yerli xalqın ünsiyyətini qruplar, dəstələr halında gələnlərin dili zəbt edə bilməz. Tarixçilərin göstərdiyi oğuz, qıpçaq, sonra səlcuqi (bu da oğuzdur) dəstələrinin gəldiyi X-XII əsrlərdə Azərbaycanda fars və ərəb dilləri dövlət dilləri idi, bu dövlət dilləri necə imkan verərdi ki, gəlmələr yerlilərin dillərini assimilyasiya etsin. Bunu nə dilin təkamül qanunu qəbul edir, nə də siyasi tarixin məntiqi. Assimilyasiyanı dəyirmanda dən üyütmək kimi təsəvvür etmək olmaz. Hətta burada zaman uzunluğu da ölçü deyil.
Azərbaycanda min illərlə bir kənd çərçivəsində yaşayan müxtəlif sistemli dilləri yadımıza salaq. Assimilyasiya ancaq ikidillilik şəraitində mümkündür - ancaq ikidilli etnos assimilyasiyaya uğraya bilər, o da həmişə yox. Məsələn, bizim eranın V əsrindən Şimali Azərbaycana (Albaniyaya) köçürülüb, indi tatlar adı ilə tanınan irandilli qövmlər hələ də ikidillidir. Bəzi mütəxəssislərin fikrinə görə, həmin əhali Albaniyaya köçürüləndə də ikidilli olmuş 1 , məhz ikidilli olduğu üçün sasani 1 Мелиоранский П. М. Араб-филолог о турецком языке. СПб, 1900. 1 Юсифов Ю. Об актуальных проблемах зтнической истории Азер- байджана. Азярбайъан тарихи цзря гайнагларын юйрянилмя проблемляри, Бакы, 1988 с. 38. Щямдулла Гязвиnинин мялуматына ясасян Й.Йусифов эюстярир ки, Мараьада Азярбайъан мяншялиляр щям дя пящлявиъя данышырдылар (вя gюрцнцр, бу, башга реэионларда да олмушдур). Мцяллифин буну Азярбайъан-фарс икидиллийи кими гиймятляндирмяси елми сяслянmир. Онун фикринъя, Сасани щюкмдарларынын
69
idarəsinin xidmətinə göndərilmişdir. Qədim ikidilliliyin əlamətləri kimi indiki tat dilində arxaik leksik türkizmlərin, Azərbaycan dilinə məxsus xeyli qrammatik və sözdüzəldici şəkilçilərin, qədim fonetik hadisələrin işlənməsini göstərmək olar 2
saxlayır (təbii ki, V əsrə qədər bu ikidilliliyin xeyli yaşı varmış), yaşayır və gələcəkdə də assimilyasiyası gözlənilmir. Başqa bir fakt. Tarixçilər deyirlər ki, udilər (tarixən utilər) türkdilli olmuşlar
3 . Hesab etmək olar ki, udilər, ya onların müəyyən qismi ayrı-ayrı regionlarda ikidilli olmuşdur. Müasir udi dili Azərbaycan dili şəkilçiləri ilə və qədim arxaik leksikası ilə zəngindir 4 . Və yəqin ki, görkəmli udişünas V.Qukasyan albanların türkcə bildiklərini deyəndə 1 , birinci növbədə, udiləri nəzərdə tutmuş və məhz udi dilinin məzmunundan çıxış etmişdir * . Görünür, indiki udilər həmin ikidilli udilərin o qismidir ki, müsəlmanlığı qəbul etmədiyi üçün azərbaycanlılardan təcrid olunmuşdur. Tarixşünaslıqda belə bir fikir var ki, uzların (ərəb mənbələrində Babəkə havadar çıxan utilər/udinlər belə
Албанийайа эюндярдийи татлар икидилли азярбайъанлылардыр. Бизъя, бу, кючцрцл- мянин сийаси мязмунуна уйьун эялмир. Иран щюкмдары бу ъамааты йад юлкяйя юзцня дайаг кими кючцрцр, демяли, она инанмалыдыр, буна эюря дя щямин ящали юзцнцнкцлярдян олмалы иди. Беля вязиййятдя икидиллилик мянтиги дягигдир. Анъаг онлар щюкмян икидилли фарслар сайылмалыдыр. Бурада мцяллифин башга фикри иля də разылашмаг олмаз. О, Хятиб, Хагани, Низами кими сяняткарлары да икидилли азярбайъанлыларын зийалы тябягясиндян чыхмыш билир. Щалбуки, онларын дил билийи нясилля йох, тящсилля баьлы иди, бу, полиглотлугдур - онлар ана дили вя фарсъа иля йанашы, яряб дилини дя эюзял билирдиляр. 2 Ахмедов Т. Лексическое взаимоотношение азербайджанского и татского языков. Автореф. канд. дис. Баку, 1960, с. 8-9, 19-21 вя с. 3 Zеки Велиди. Азербайъан. İслам Aнсиклопедиси. 2-ъи ъ. Истанбул, 1970, с.97; Ашурбейли С. Государство Ширваншахов. Баку, 1983, с.60-61. 4 Гукасян В. Взаимодействия азербайджанского и удинского языков: Автореф. докт. дис. Баку, 1973; Йеня онун: Удинъя-азярбайъанъа-русъа лцьят. Бакы, 1974.
1
1 Гукасян В. Взаимодействия..., с. 4. * Бу башга мясялядир ки, мцяллиф бязи тарихчилярин консепсийасына эюря албанларын тцркдилли олмамасы мювгейиндян чыхыш едир. 2 Zeki Velidi. Azərbaycan, s.97. 70
adlandırılır) Qafqaz dağlarında yerləşən bir qismi (məhz bir qismi) yerli qövmlərlə qarışmışlar 2 . Bu türk-udilərin (daha doğrusu, ikidilli türk-udilərin) Qafqaz dilləri sisteminə keçməsinin real tarixi mənzərəsidir. Maraqlıdır ki, həmin mənbədə Aran və Həştarsərədək (Həştarsər Babəkin vətənidir) uzların əsas kütləsinin şərqdən gəlmə türk olmaması göstərilir, deməli, Azərbaycanda yerli türk təsdiqlənir. Bunu da nəzərə almalıyıq ki, Yaxın Şərq, Ön Asiya xalqları və dilləri haqqındakı anlayışlarda şəxsiyyətə sitayişdən sonrakı dövrdə xeyli dəyişiklik olub. Məsələn, türk tarixinin bilicisi, türk etnosunun konseptual-nəzəri tədqiqatçısı L.N.Qumilyov göstərir ki, parfiyalılar (türkmənlərin babası) türkdilli əhali olmuşdur. Parfiyalıların - türkdilli qövmlərin İranda * 500 il (e. ə. 250-e. s. 256) hakimiyyət başında olması Atropaten və Albaniyanın etnik tərkibi haqqında da müəyyən xatircəmlik yaradır. Məsələn, tarixi mənbələrdə deyilir ki, Parfiyanın «hökmdarlar hökmdarı» yerli adamlardan Albaniyaya hakim təyin etdi, ümumiyyətlə, Albaniya hakimləri parfiyalılarla qohum idilər 3 . Deməli, Albaniyada müxtəlif etnoslar olub, ancaq parfiyalılar özlərinə qohum olan camaatdan, yəni türklərin içərisindən hakim təyin edirmişlər. Erməni mənbələri (Horenatsi) göstərir ki, arsakilər/arşakilər sülaləsini başlayan Arsak parfiyalıdır 1 . Bu
türk sülaləsi V əsrin əvvəllərinə qədər hakimiyyətdə olur. L.N.Qumilyov da təsdiqləyir ki, hətta məğlubiyyətdən sonra parfiyalılardan üç nəsil hakimiyyətdə qalır - Karenlər
*
инзибати ады нязярдя тутулур. Тарихян щямин ярази Аратtа, Манна, Мидийа, Атропатен кими гядим Азярбайъан – тцрк дювлятляринин илкин вятяни олмушдур. Беляликля, парфлар индики ъянуби вя шимали Азярбайъанда щаким идиляр.
3 Ямпольский З.И. Об этногенетической непрерывности...,с. 35. Иранда беля бир мараглы факт да дейилир ки, парфiйалылар, цмумиййятля, Атропатеня мцдахиля етмядиляр - бу о демякдир ки, Атропатенин ящалиси ясасян парфiйалылара гощум ъамаатдан, тцрклярдян ибарят олмушдур.
1 Бах: Азеrбайъан Tарищинде Тцрк Албанийа, с.2.
2
№20/176/. 71
Ermənistanda, Surenlər Xorasanda və Mehranilər indiki Azərbaycan ərazisində 2 . Əgər türk parfiyalılar 8 əsrə yaxın Azərbaycanda hakim səviyyədə yaşayırsa, bu torpaqda türklər niyə köçəri tayfa kimi qələmə verilir? Z.Yampolski e.ə. V əsrdə yaşamış Herodotun Azərbaycan ərazisində qeydə aldığı türk tayfalarını yeni eranın I əsrindəki yunan müəlliflərinin (Mela, Plini) təkrar etdiyini göstərir 3 . Bir torpaqda altı yüz il yaşayan-əhaliyə köçəri demək olarmı (hələ nəzərə alsaq ki, Herodot özündən 100-150 il qabağı da qələmə alır, onda bu tarix 100-150 il artar). Yaxud bir daha xatırlayaq ki, türk runik yazısının (Orxon-Yenisey əlifbasının) ayrı-ayrı işarələri bizim eradan on min il əvvələ aid Qobustan və Gəmiqaya rəsmləri arasında ideoqram kimi özünü göstərir. Arxeoloqların aşkar etdiyi Parfiya pulunda türk tayfasının damğası qazılmışdır. Həmin damğa Orxon yazısında hərf kimi işlənmişdir 4 . Bu, parfların türklüyünü bir daha təsdiqləyir (türk olmayan etnos niyə pulunun üstünə türk damğası həkk etdirməlidir). Eləcə də Orxon hərfinin Qobustanda türk damğası və ya ideoqramı kimi əks olunması Azərbaycan torpağının hələ eradan səkkiz min il əvvəl türk yurdu olmasını göstərir. Və beləliklə, Parfiya – Orxon – Qobustan üçbucağı Nizami Gəncəvinin Makedoniyalı İsgəndərin yürüşündən danışarkən dedikləri ilə üst-üstə düşür: Zi kuhi-Xəzər ta be dəryayi-Çin Həme tork, por tork binəm zəmin. (Xəzər dağlarından Çin dəryasına Türkdür, yer üzünü türk görürəm).
Əlbəttə, daha bundan o yana heç nə yoxdur ki, dünyanın yazıda əks olunmuş və e.ə. 3500 (bu gündən 5500) il əvvələ gedən şumer dilində türkcə sözlərə və qrammatik quruluş uyğunluğuna rast gəlirik – şumerlərin məskun olduğu Mesa-
2
Ямпольский З.И. О тюрках V века до нашей эры // «Ученые записки» АДУ (сер. яз. и лит.), №5, 6, с. 12 4 П.Мелиоранский.. Памятник в честь Кюл Тегина. С. Петербург, 1899, с.47. 72
potamiya Midiyanın birbaşa qonşusudur. 1976-da «Azərbaycan ədəbi dili tarixi»ndə bu mövzuda yazdıqlarımı eynən verirəm: «Şumer və türk dillərinin qrammatik quruluş sahəsindəki yaxınlığından danışarkən qədim şumerin mütə- xəssisləri (F.Xommal, D.Reder, B.Qroznı və b.) ən çox bu dillərin aqlütinativ tipə malik olmasını əsas yaxınlıq nişanəsi kimi götürürlər. Hətta bu ümumi məsələni biz bir-iki vintciklə konkretləşdirə bilərik. Məsələn, türk dillərində, o cümlədən Azərbaycan dilində yönlük hal şəkilçisi kimi işlənən –ra, -rə eyni fonetik tərzdə və morfoloji mənada şumer dilində də vardır 1
göstərən şəkilçilərin semantik cəhətdən bir-birini əvəz etməsinin qrammatik kökləri şumer hal sistemində görünür 2 .
yönlük halda - qa + ru timsalında) şumer hallanmasında da müşahidə olunur 3 . Şumer dilində sözün təkrarı qrammatik morfoloji vəzifə daşıyır. Məsələn: kur - dağ; kur-kur - dağlar. Leksik və ya morfoloji əlamətin, hətta fonemin təkrar olunması tarixən türk dillərində də qrammatik məna vermişdir. Bu dillərdə leksik uyğunluqlara daha çox təsadüf olunur. Bir neçə nümunə (əvvəl şumercə sözlər, sonra türkcə uyğunluğu verilir). Mötərizədə İ.M.Dyakonovun şumer sözlərinə rusca şərhini eynən saxlayırıq: uzuk (dlinnıy) - uzun/uzaq; tuş/şuş (opustitsa, sest), -düş/tüş; ud (solntse, oqon, den) - od; udun (oçaq) - odun; dinqir (boq, nebo) - tanrı; tinqir/tiqir (nazvanie reki) - dəniz, tənqiz (çuvaşca: tenqir - dəniz); ada (otets) - ata; ama (mat) - ana; tu (rodit) - doğ; tir (jizn) - diri, dirilik; eran (voin) - ərən; sipa/d/ (pastux) - çoban; ab (dver) – ev//əb; eş (dom) - eşik (qapı); qu (qolos) - qu, küy; qaş (ptitsa) - quş; yetqər (niz) - əgri, əyri; kur (qora) - qur (ucalt); kir (zemlya) - kir (çirk, torpaq); deş (toçka) - deşik; uş (tri) - üç; en (vısşiy) - ən (ədat) və s.
1 Дяконов И.М. Языки древней Передней Азии. М., 1967, с.56, 60, 69. 2 Йеня орада, с.55-56. 3 Йеня орада, с.60. 73
Bu misallarda şumercənin türkcə qarşılığında, bir qayda olaraq, azərbaycanca variantı əsas götürmüşük. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu sözlər bəzən başqa türk dillərindəki tələffüzə daha çox uyğun gəlir. Məsələn, tu (doğmaq) - müxtəlif türk dillərində: tuu, tuğu. Dinqir (allah) - müxtəlif türk dillərində tenqir, teqri. Həmçinin bu misallarda türk dillərinə məxsus səs qanunları müşahidə olunur: d-t (tuş-düş); ş-s-ç (şuba-sina- çoban) və s. Hətta analogiya yolu ilə söz uyğunluqları daha aydınlaşa bilər. Məsələn, mis mənasında /t/ibira sözü verilir 1 . Türk dillərindəki d-t, m-b, ə-i səs keçmələrini nəzərə alsaq, bu, müasir
dəmir sözünə uyğun gəlir Ancaq t səsinin mötərizədə verilməsi onun işlənməsinin könüllü olduğunu göstərir. Həmin qəliblə «göy», «ulduz» mənasında şumercə işlənən an sözünün əvvəlinə t əlavə etsək -/t/an alınır ki, bu, bir tərəfdən, tanrı sözünün kökü olur (-rı yönlük halın əlamətidir: həmişə sitayiş üçün insan üzünü göyə tutur), digər tərəfdən, müasir dilimizdəki dan sözü (-dan sökülmək) ilə semantik və fonetik uyğunluq yaranır * . Məlumdur ki, köməkçi söz mənşəyini müstəqil sözdən başlayır. İndi dilimizdə ədat kimi işlənən ə n şumercədə müstəqil leksik vahiddir («yüksək» mənasında). Əlbəttə, türk dilləri ilə şumer dilinin genetik-mənşə uyğun- luğunu təsdiq etmək üçün bunlar və 3-4 bu qədər də əlavə fakt kifayət deyil. Aqlütinativlik bir çox qohum olmayan dillərdə də mövcuddur, qalan vintcik və detallar da bu dillərin qohumluğunu israr etmək səviyyəsində sistemə düşmür. Ancaq bu da var ki, bunların qohum olmadığını təsdiqləmək üçün də kifayət qədər dəlillər yoxdur. Ola da bilər ki, həmin uyğunluqlar bu dillərin bir-birinə təsirinin nəticəsidir, xüsusilə leksik vahidlər ya türk dillərindən şumerə, ya da şumerdən ona keçmişdir. Şumer dilinin tədqiqatçıları onda başqa dillərdən mənimsəmələr görürlər. Bu mənimsəmələrin
1 Дяконов И.М. Языки древней Передней Азии. М., 1967, с.54. * 15 ил сонра эюряъяйик ки, Осман Н.Туна шумеръя бязи кялимябашы сяслярин тцркъядя сыфыра дюнмяси фактлары олдуьуну дейяъяк. Вя тибира - дямир уйьунлуьуну йазаъагдыр (Süмер ве Tцрк диллеринин тарищи илэиси иле Тцрк дилинин йашы меселеси. Анкара, 1990, с.2 вя 24).
74
əksəriyyətinin mənbəyi göstərilir, bir qisminin «naməlum dildən» alındığı göstərilir. Bu «naməlum dil» sözləri içərisində yuxarıda xatırlatdığımız türk mənşəli tiber (dəmir) sözü də var. Hər halda bütün bu faktlar ən azı onu təsdiq edir ki, şumer dövründə və onunla mədəni, iqtisadi əlaqə saxlamaq imkanı verən yaxın qonşuluğunda (Midiya torpağı şumerlərin birbaşa sərhədidir) türkdilli etnoslar yaşamışlar» 1 . Adı çəkilən əsərdə Osman N.Tuna 168 sözün şumercə və türkcədə eyni olduğunu göstərirdi və dünya şumeroloqları onu qəbul etdi. Bir sözü ayrıca nəzərə çatdırıram: Şümercədəki qarım sözündə ilk səsin düşməsi ilə türkcədəki arx(k) sözünə uyğunluqdan danışılır. Halbuki bu gün Cəbrayıl şivəsində içəri yağış axmasın deyə kümələrin-alaçıqların (çadırların) ətrafında qazılan nazik arxa qarım deyirlər. Və ən maraqlı budur ki, Osman N. Tuna 168 sözün fonetika və semantikasını təhlil edərək şumer-türk dil əlaqəsinin yəqinliyini sübut etdikdən sonra yazır: «Sümercə və türkcə çox daha eski bir devirde bir- biri ilə akraba olmuş ola bilir ve ya olmaya bilir, bu konu bizi burada ilgilendirmiyor. Fakat, sümerlerle türkler arasında dil bakımından tarihi bir ilgi bulunduğu hususu bu 168 kelime ve gerekli açıklamalarla isbatlanmışdır» 2 . Göründüyü kimi, bu 1 Щаъыйев Т. Азярбайъан ядяби дили тарихи. Бакы, 1976, с.28-30. 2 Осман Недим Туна. Эюстярилян ясяр, с.49. О.Н.Tuнанын китабындакы бу сон ъцмляляр чох ибрятлидир: «бениm кенди миллийетимден кайнаклана билеъек юн йарьыйы эидеребилмек ичин эюстярдийим гайрети, мцщтемел муарыз- ларымын, юзеlликле süмерологларын, кендинiнкилер ичин эюстереъейинден емин оламам. Еьер итиразда булунаъакларса эерчек башка шекилде ортайа конул- майаъаьындан – вердиьим келимелерин бцтцнцнц еле алмалары эерекир. Йанлыш варса, бу шащси оторите иле дейил, беним тцрк дили асыллы келимелер ичин биле йаптыьым киби, йазылы кайнакла, айны дил ве шекилле тевсиг едилмелидир. Калан бцтцн щусусларда, вардыьыm сонуълары мцдафиа едебилирим, сору кимден ве нереден эелирсе эелсин» (s. 57). Буну она эюря вердим kи, биздя дя mилли гейряти кянара атыб фактсыз етиразла гарышыгlıq саланлары чох эюрмцшям. Шумер-тцрк ялагяляри (дил, ядябиййат вя тарихля баьлы) цчцн бах: Щаъыйев Т. Мифин бешийи башында. «Дядя Горгуд» (елми-ядяби топлу), №3, 2007, с.30-38; Йеня онун: Шумер мифляри иля Азярбайъан тарихи. «Ортаг тцрк кечмишиндян ортаг тцрк эяляъяйиня». В Улусларарасы Фолклор конфрансынын материаллары. Бакы, «Нурлан» няшрiyyatı, 2007, с.626-629.
75
son söz 1990-da deyilib və bizim 1976-da gəldiyimiz nəticə ilə üst-üstə düşür. Deyilənlər bir daha təsdiqləyir: azərbaycanlılar etnik və dil kökünə görə türk mənşəlidir (türkdür). Bu türkcə heç bir başqa sistemli dilin assimilyasiyası deyil. Tarixin məlumat verdiyi bütün dövrlərdə Azərbaycan ərazisində türkün varlığı söylənilir 1 . Sonralar dəfələrlə Şərqdən gələn türk dalğalarının gətirdiyi türk qövmləri ölkədə onların sayını və siyasi mövqeyini artırmışdır. Ərazimizdə türklər həmişə başqa etnoslardan kəmiyyətcə mütləq aparıcılığa sahib olmuş, ancaq irili-xırdalı heç bir dili assimilyasiya etməmişlər. Deyildiyi kimi, türk-azərbaycanlıların etnik psixologiyasında başqasını mənəvi cəhətdən (dil də mənəvi faktordur) sıxışdırmaq xasiyyəti olmayıb. Azərbaycanda başlamış xalq təşəkkülü e.ə. II əsrdən parfların gəlişi ilə başa çatır və Azərbaycan – türk xalq dili formalaşır – artıq eramızın VII əsrində «Dədə Qorqud kitabı»nın əsas lüğət fondu və qrammatikasında milli dil özünü qabarıq şəkildə hiss etdirəcəkdir.
Yüklə 4,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|