Тофиг щаъыйев
Yüz ölç, Səksən
Yüklə 4,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- At ayağı Ozan dili Kölük olur. Çevik olur.
- VII-XII əsrlər ədəbi dilini
- Oğuz türklərinin yanında “Oğuznamə” deyilən bir kitab vardır ki, əldən-ələ dolandırırlar
|
Yüz ölç, Səksən, Bir biç. Doxsan, Bir gün Yoxsan. Görünür ki, qədim əcdadımızın təlqin etmək istədiyi fikri, ağıllı müdriklərin geniş kütləyə verdiyi tərbiyə, öyüd-nəsihət, təsirli olsun deyə, şeirlə söylənir. Birində tədbirli olmağa çağırır, ―yüz ölç, bir biç‖ deyir, ikincisində həyatın müvəqqətiliyinin fəlsəfəsini açır, insana təsəlli verir. Şeirlərin lüğəti saylardan (bir, səksən, doxsan, yüz), təkhecalı fellərdən (ölç, biç) ibarətdir ki, bunlar dilin ilkin dövrlərinin yaradıcılıq məhsullarlndandır. Eləcə də var, yox, gün sözlərinin ilkinliyi şübhəsizdir. Bu sözlər əcdadımızın yüzə qədər saymağı bacardığı, ―hə-yox‖ dediyi və ―gecə-gündüz‖ anlayışlarını bildiyi uzaq yaşanış dövrünün nümunələridir. Ayrı- ayrı sözlərdə, təbii ki, tarixi fonetikanın öz retrospeksiyası da yox deyil. Məsələn, deyək ki, yox/yoq/yok, gün/kün, doxsan/doksan deyilişləri də ola bilərdi. ―Ola bilərdi‖ ona görə deyirik ki, olmaya da bilərdi. Bu gün də həmin fərqli variantları işlədən türkcələr var. Deməli, təşəkkül tapmış Azərbaycan xalqından danışırıqsa, onun öz fonetikası da olmalı idi. Yaxud bu üç və dördhecalı sözlərin (məsəllərin) leksikası da həmin azhecalı şeir dövrünün nümunəsidir:
94
Mən ağa, Yazdı qara Sən ağa. Qoydu günə 1
İnəkləri Kim sağa.
İkinci şeirdə qədim türk şeirinin əlamətlərindən biri, qafiyələrin şərti olaraq uyğun səslərlə (a-ə, u-ü, ı-i, ı-u, i-ü) ifadəsi görünür. Həmin prinsiplə bu dörd hecalı şeir – məsəldəki sözlər və bu qrammatika xalq dilinin erkən dövrünə məxsusdur. Burada qədim türk şeirinin tipik şeirlik əlamətlərindən paralelizm (morfoloji paralelizm – hər iki misrada qafiyə məqamında yönlük halın işlənməsi) əslində səlis qafiyə qədər, poetexnik göstəricinin olması qədər mühüm faktordur. Bir qədər sonra, yazılı dövrdə ―Dədə Qorqud kitabı‖nda görəcəyik-oxuyacağıq: Qurulu yaya bənzər Yaxud: Çatma qaşlım, Gəlimli, gedimli dünya, Qoşa badam sığmayan Sonucu ölümlü dünya. Dar ağızlım.
Yaxud: At ayağı kölük, Ozan dili çevik olur.
1 Bu məsəl xahiş edən şəxsə başdansovdu cavab verən üçün, nəticəsiz vəd məqamında söylənir. Yəni qarın üstünə yazılan yazını günəş necə əridib yoxa çıxarırsa, bu adamın vədi də elədir – bu söz qar üstündəki yazı kimi ―etibarlıdır‖. Bu dərinlikdə fikri Nəsimi, Füzuli, Sabir, Hadi deyə bilərdi. Bu, xalqın, cəmiyyətin yetkinliyi deməkdir, demək, dövrün belə sözü deyə bilən müdrikləri olub. Atalar sözü və məsəlləri belə müdriklər yaradıblar. ―Dədə Qorqud kitabı‖ belə müdriklərin düzüb-qoşduqlarının yazıya alınmasıdır.
95
Doğrudur, bu şeir artıq ikihecalı sözlərin törədiyi dövrün məhsuludur. * Ancaq buradakı lüğət və qrammatikanın bugünkülük dərəcəsi yuxarıdakı şeirlərin (bu şeirlərin poetexnik göstəriciləri ilə yazıyaqədərki şeirimizin nümunələri olması şübhəsizdir) lüğət və qrammatikasının məhz yazıyaqədərki dövr türkcəmizə uyğun olmasına inamı bir daha artırır. Bütün bu deyilənlər və gətirilən misallar ədəbi dilimizin yazıyaqədərki dövrünün ədəbiyyat dilinin və leksik- qrammatik baxımdan təşəkkül tapmış xalq dilinin varlığı və səviyyəsi haqqında təsəvvür verir.
mərhələdən ibarətdir: 1) VII-XII əsrlər – ―Dədə Qorqud kita- bı‖ndan Həsənoğluya qədər; 2) XIII-XVI əsrlər – divan ədə- biyyatı dilinin aparıcı dil kimi fəaliyyəti mərhələsi. Bu mərhələ iki pillədə davam edir: a) XIII-XIV əsrlər – divan ədəbiyyatı dilinin başlanğıcı, ədəbi dilin Nəsimi yekunu; b) XV-XVI əsrlər – divan ədəbiyyatı dilinin zirvə mərhələsi, ədəbi dilin Füzuli yekunu – milli ədəbi dilin müəyyənləşməsi; 3) Milli ədəbi dilin yeni mərhələsi – XVII-XXI əsrlər. Bu mərhələ üç pillədən ibarətdir: a) XVII-XVIII əsrlər – normada xəlqiləşmə, realist ədəbiyyatın dilinin aparıcı mövqeyi mərhələsi; b) XIX-XX əsrlər – üslubların yenidən təşkili; c) üslubların sabitləşməsi, müasir ədəbi dil – XX əsrin 30-cu
*
bəlkə də müxtəlif minilliklərdə yazılıb) yaradıcılığıdır - əslində belə misralan- malıdır: At ayağı Ozan dili Kölük olur. Çevik olur. Misraaşırı qafiyələnmə görünür: birinci-üçüncü misralarda ı-i (ayağı - dili), ikinci-dördüncü ük-ik (kölük-çevik). Deməli, müasir şeirimizdə geniş işlənən bu qafiyələnmə üsulu şeirin özü qədər qədimdir. Dastandakı variant mükəmməl qrammatik quruluş dövründə, həmcins üzvlü cümlələrdə ilk üzvlərdə şəkilçi və ya köməkçi sözlərin ixtisar edilib yalnız sonuncuda saxlanması formulunun nəticəsidir – qrammatika poetexnikanı özünə tabe edir. Atalar sözü şeirində bu hal geniş yayılmışdır.
96
illərindən sonrakı dövr * . Birinci (yazıyaqədərki) dövr Azərbaycan xalq türkcəsinin formalaşması və fəaliyyəti dövrüdür. İkinci dövr artıq ―Dədə Qorqud kitabı‖nın dili ilə başlanır. ―Dədə Qorqud kitabı‖nın lüğət tərkibi və qrammatik quruluşunda milli dil özünü aydın şəkildə hiss etdirir. ―Kitab‖ın lüğətinin təxminən hamısı ədəbi dilimizin sonrakı dövrlərində, bütün əsrlərdə işlənmişdir. Təbii ki, bu lüğətdə tədricən arxaikləşmə gedib. Çünki arxaikləşmə də söz yaradıcılığı kimi gündəlik, daimi prosesdir. ―Kitab‖ın bu gün üçün arxaikləşmiş sözlərinin təxminən hamısı Nəsimi, Kişvəri, Xətai, Füzuli dilində və dialektlərimizdə işlənir. Bütünlükdə ―Dədə Qorqud kitabı‖nın lüğətinin 70 faizi müasir dilimizdə qalır, anlaşılır və ünsiyyətdə işlənir. Min üç yüz il bundan əvvəlki abidə-mətnin lüğətinin yetmiş faizinin bu gün yaşaması nə deməkdir!? Mən bilən bu fakt dünya dillərinin heç birində görünməyib 1 . Deməli, bu abidənin dilini milli dilin başlanğıcı kimi götürmək tarixi baxımdan özünü tamamilə doğruldur. Bu uyğunluq nisbəti qrammatik quruluşda – morfologiya və sintaksisdə də özünü göstərir. Arxaikləşən leksik və qrammatik şəkilçilərdə zaman tədriciliyi var. Və beləliklə də, milli ədəbi dilin qrammatik quruluşunun sonrakı inkişafı ―Dədə Qorqud kitabı‖nın qrammatikası bazasında gedir.
olur. Biri ―Dədə Qorqud kitabı‖nın dil materialıdır. Bizə XV əsrdə yazıya alınmış nüsxəsi çatan ―Dədə Qorqud kitabı‖ ədəbi dilin yazılı dövrünün ilk nümunəsidir. Görkəmli qorqudşünas H.Araslı yazır: ―Oğuz qəbilələrinin Azərbaycana
* Bu mərhələ və pillələrin adında müəyyən şərtiliklər var. Yəni göstərilən mərhələdə müxtəlif əlamətlər, lüğət və ya qrammatik xüsusiyyətlər, üslub özünəməxsusluqları və s. olur. Ancaq həmin mərhələ və ya pilləni təşkil edən göstəricilərdən daha tipik olan biri ad kimi seçilir. 1 Bu cəhətdən onu ancaq ―Quran‖ın müasir ərəblər üçün anlaşma dərəcəsi ilə müqayisə etmək olar ki, bu da Quran ayələrinin hər gün ən müxtəlif səviyyəli auditoriyalarda işlənməsi-səslənməsi ilə bağlıdır. Halbuki ―Dədə Qorqud kitabı‖nın son yazıya alınmasından sonra nüsxə itkin düşmüş, bir də beş yüz il sonra cəmiyyət arasına çıxmışdır. 97
gəldiyi əsrlərin 2 tarixi hadisələri ilə səsləşən müxtəlif dastanlar XI əsrdə bizə məlum olmayan bir şəxs tərəfindən yazıya köçürülmüşdür ki, indi ―Dədə Qorqud kitabı‖ adı ilə məşhurdur. Bu
dastanlar Azərbaycan şifahi xalq
ədəbiyyatının dəyərli nümunələri olduğu kimi, Azərbaycan yazılı ədəbiyyatının da qədim (ayırma mənimdir – T.H.) nümunəsi kimi böyük əhəmiyyətə malikdir‖ 3 . Bu fikir iki 2 Oğuzların Azərbaycana gəldiyi dövr kimi müəllifin X-XI əsrləri götürməsi tarixşünaslığın səhv qənaəti ilə bağlıdır. 3 Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı, 1961, I c. s.50. H.Araslı abidənin XI əsrdə yazıya alındığını deyir, ancaq nəyə əsaslandığını göstərmir. 1985-1986- cı illərdə müxtəlif müəlliflər tərəfindən Drezden nüsxəsinin son səhifəsində ―təmmət‖ (bitdi) sözündən sonrakı naxış-butaların arasında alt-alta 4, 6, 6 rəqəmləri oxundu (Джемшидов Ш. Текстологическое исследование «Китаби-Деде Коркит».Автороф. докт. дис. Баку, 1985, s.45; Hacıyev T., Ələmdari F. «Dədə Qorqud‖un Drezden nüsxəsinin son səhifəsi haqqında, ―Ədəbiyyat və incəsənət‖ qəzeti, 4 aprel 1986; Hacıyev T. Redaksiyaya məktub. ―Ədəb. və inc.‖ qəzeti, 18 aprel 1986). Bu, uyğur yazı üsulu ilə əsərin yazıya alınma tarixi olmalı idi – miladi tarixlə 1074-cü il. Aydın olur ki, H.Araslı həmin tarixi görüb oxuyubmuş ki, məhz XI əsrin üstündə dayanıb (ancaq görünür, ―Kitab‖a görə başı bəlalar çəkmiş mərhum müəllimimizin canından şəxsiyyətə sitayişin xofu çıxmadığından diqqəti çəkməmək üçün ümumi sözlə kifayətlənmişdir). Bir tarixi siqnalı nəzərə çatdırıram: Əbu Bəkr Abdulla ibn Aybək əd-Dəvadari ―Dürərüt-tican‖ əsərində Çingiz xan tarixi ilə bağlı 1229-cu il hadisələrindən danışarkən yazır: ―... bu kitabın onların yanında böyük bir hörməti vardır. Nasıl ki, Oğuz türklərinin yanında “Oğuznamə” deyilən bir kitab vardır ki, əldən-ələ dolandırırlar‖ (ayırma mənimdir – T.H.) [Bax: Muharrem Ergin. Dede Horkut. Ankara, 1964, ―Giriş‖, s.36]. Burada Aruzun, Basatın və s. adları çəkilir və aydın olur ki, Aybəkin dediyi ―Oğuznamə‖ məhz ―Dədə Qorqud kitabı‖dır. Deməli, ―Dədə Qorqud kitabı‖ XIII əsrin əvvəllərində şifahi şəkildə ağızdan-ağıza yox, yazılı kitab halında
yazıyaalınma deyil, bəlkə o, XI əsr nüsxəsindən də əvvəl yazıya alınıbmış. Ancaq XI əsrdə qədim Oğuznamənin yazıya köçürülməsi özünü tamamilə doğruldur. Konkret tarixi rəqəmlə yanaşı, həm də bu dövr türk renessansının başlanğıcıdır. Təsadüfi deyil ki, XI əsrin məhz 70-ci illəri ilk orta əsrlərlə qovuşağın ən monumental iki abidəsinin – M.Kaşğarinin ―Divanü lüğat-it- türk‖ və Y.Balasağunlunun ―Qutadğu bilig‖ əsərlərinin yarandığı onillikdir. Türk mədəniyyətlərinin növbə-növbə önə çıxmasını tarixi gerçəklik kimi görmüşük. O dövrdə də uyğur mədəniyyəti sürətlə artırdı, uyğur əlifbası geniş dairədə işlənirdi. Orxon əlifbasını məhz o, sıxışdırıb arxa plana keçirdi. Deməli, XI əsrin məhz həmin onilliyində 466 rəqəminin uyğur yazı üsulu ilə
98
baxımdan dəyərlidir: 1. Əsərin XI əsrdə yazıya alınması söylənir (yəni əslində bizə çatan XV əsr nüsxəsi XI əsrdə yazıya alınmış nüsxədən köçürülmüşdür); 2. Əsər həm də yazılı ədəbiyyat faktı kimi qiymətləndirilir. Bunu o mənada götürmək gərəkdir ki, yazıya alındığı üçün yazıda yaşamağa başlayır və onda müəyyən tarixi dövrü qavramalı oluruq. VII-XII əsrlər dilini öyrənmək üçün bir də dolayı mənbədən istifadə etmək olur: başqa dillərdə yazılmış mətnlərdə türk-Azərbaycan dilinin xeyli lüğət materialına təsadüf edirik ki, bunlar həmin dövr türkcəmizin leksik- semantik, fonetik və morfoloji varlığı haqqında müəyyən təsəvvür yaradır. Hətta dilimizin frazeoloji nümunələrindən məlumatlanırıq. Bu nümunələr xalq dilimizin və ədəbi dilimizin Şərqdəki mövqeyindən xəbər verir: 1. Bu dil Şərqdə başqa xalqlar tərəfindən də anlaşılıb, hətta millətlərarası ünsiyyətdə istifadə olunub; 2. Bu dil öz zənginliyi ilə Şərqin adlı-sanlı dillərini öz təsiri altına alıb – bu halda Azərbaycan və ümumiyyətlə, türk dövlətlərinin Ön Asiyada böyük siyasi güc sahibi olmalarının, şübhəsiz, güclü ekstralinqvistik rolu olmuşdur. Dilin, bu halda türkcəmizin fəaliyyəti və inkişafı üçün müvafiq siyasi, mədəni, ədəbi meydan olmalıdır. Orxon-türk əlifbasının ucsuz-bucaqsız imperiya içində işlənməsi, sonra uyğur-türk əlifbasının qaraxanilər dövrü fəaliyyəti, V əsrdən Azərbaycan-alban əlifbasının müəyyənləşməsi, eləcə də ―Dədə
alt-alta yazılması da təsadüfi deyil. Hələ bizim üçün sirr olaraq qalır: bəlkə ―Kitab‖ın XI əsr nüsxəsi uyğur əlifbası ilə yazılıbmış, XV əsr katibi onu ərəb əlifbasına çevirəndə ―Kitab‖ı heç olmasa sonda tarixi uyğur yazı üsulunda saxlamağı qənimət bilib. Hər halda XI əsrdə yazıya alınmış olması ilə ―Dədə Qorqud kitabı‖ Azərbaycan ədəbi dili tarixinin yazılı dövrünün VII-XII əsrlər mərhələsinin mənbə-abidəsidir. XI əsr nüsxəsini də daha əvvəlkindən köçürülmüş saymaq olar. Hesab edirəm ki, məhz XI əsr yazılışında dastanın islamlaşması işi getmişdir. Yoxsa XV əsrə qədər islam ayin-kanonları onu yaşatmazdı. Şumer qəhrəmanlıq dastanlarının yazıya alınma analogiyası ilə ―Kitab‖ın çox qədimlərdə yazıya alınmış olması fikri də var (bu haqda bax: Hacıyev T. Şumer mifləri və ―Dədə Qorqud kitabı‖. ―Dədə Qorqud‖ toplusu, Bakı, 2007, № 4, s. 14-31).
99
Qorqud kitabı‖nın varlığı imkan verir deyək ki, I minillikdə Azərbaycanın yazılı dili, yazılı ədəbiyyatı olmuşdur. XI əsr müəllifi M.Kaşğari yazırdı ki, Ön Asiyada türklərin öz dillərində zəngin poeziyası mövcuddur. Həm də bu yalnız xalq yaradıcılığı ilə məhdudlaşmır, onların süni ədəbiyyatı da (yazılı ədəbiyyat – T.H.) var 1 . Həmin dövrdə hələ Türkiyədə- Anadoluda türk dili fəaliyyət göstərmirdi və Ön Asiya türkcəsi deyiləndə, şübhəsiz, Azərbaycan ərazisindəki dil nəzərdə tutulmalı idi. Maraqlıdır ki, Kaşğarinin bu fikri ilə bağlı V.Bartold Məlikşahın vaxtında (1072-1092) səlcuqlu mədəniyyətinin ən yüksək səviyyəyə çatmasından, Məlikşahın Mazandaran hakiminə fövqəladə hörmətindən, Aranda olmasından, Şirvan hökmdarına müsbət münasibətindən danışır
2 . Deməli, müəllif Kaşğarinin Ön Asiya türkcəsində yazılı ədəbiyyatın mövcudluğu fikrini müvafiq tarixi şəraitlə əsaslandırmaq, ona inandırmaq məqsədini izləyir. Kaşğaridən yarım əsr əvvəl İran şairi Maniçöhr Damğaninin bir beyti diqqəti çəkir: Be rahe – torkimana xubtər qui, To şe`rə-torki bər xan məra vü şe`re-quzi. (Türk ədası ilə gözəl danışırsan, Sən mənə türk və oğuz şeiri oxu). Maraqlıdır: Damğani türk və oğuz şeiri deyir. Qəznədə doğulmuş, görünür, orada ilk dəfə hansı türkcənisə eşitmişdir, sonra isə Qəzvinə köçüb – Qəzvin isə Azərbaycandır və burada onun eşitdiyi, gördüyü türkcə məhz oğuzcadır ki, bu da bilavasitə Azərbaycan dilidir. M.Kaşğarinin və M.Damğaninin fikirləri, müvafiq olaraq, yüz və yüz əlli il sonra Şirvanşah Axsitanın Nizamiyə ―Leyli və Məcnun‖ yazmaq barəsindəki sifarişi ilə səsləşir – şah yazırdı: ―İstəyirəm ki, Məcnunun eşqi xatirinə Sədəfdəki inci kimi bir söz deyəsən. Bacarsan, bakirə Leyli kimi iki-üç bakirə söz deyəsən... Fars və ərəb dili bəzəyi ilə Bu təzə gəlini bəzəyəsən... Türkcə bizə vəfalı olmağın sifəti deyil, Türkəvari deyilmiş söz bizə layiq deyil. O adam ki, yüksək nəsəbdən doğulub, Ona yüksək söz lazımdır‖ 1 . Burada aşkarca fars dili (fars ədəbi dilində ərəb 1 Bax: Бартольд В.В. Сочинения. М., 1963, II c, I h., s.691. 2 Yenə orada. 1 Nizami Gəncəvi. Leyli və Məcnun (filoloji tərcümə). Bakı, 1981, s.35. 100
sözlərinin də çoxluğunu nəzərə alıb ―fars-ərəb sözləri ilə bəzə‖ deyir) türk dili ilə qarşılaşdırılır; aydın olur ki, mənşəyinə görə türk olan şaha xoş gəlmək üçün Nizami əsərini türkcə yaza bilərmiş – şah onu xəbərdar edir ki, mənə vəfalılığını türkcə yazmaqda göstərmə. Şirvanşah Nizamiyə türkcə yox, farsca yazmağı tapşırırsa, deməli, əsərin türkcə yazılması gözlənirmiş, hətta şah ehtiyat edib ki, ona hörmət əlaməti kimi Nizami birdən şahın ana dilində yazar. Digər tərəfdən, şair öz etirafını bildirir: ―Nə həddim var idi ki, əmrdən boyun qaçıram‖ – artıq bu, Nizaminin özünə əminliyi deməkdir, yəni türkcə yaza bilərmiş, ancaq əmrdən çıxmağa ixtiyarı yoxdur. Bütün bunlardan aydınlaşır ki, hələ XI-XII əsrlərdə, yəni XIII əsrdən iki yüz il əvvəl türk-Azərbaycan yazılı ədəbi dili olmuşdur. Əlbəttə, vacibi odur ki, həmin dövr Azərbaycan dilinin lüğəti, qrammatik quruluşu, fonetikası və frazeologiyası haqqında müəyyən təsəvvür olsun. Yazılı dilin olub-olmaması məsələsi bu təsəvvürdən çox asılıdır. Həmin təsəvvürü əvvəlcə dolayı mənbələrdən alırıq.
XI-XII əsrlərin farsdilli ədəbiyyatında xeyli türkizm vardır (bilavasitə Azərbaycan-türk dili ilə bağlıdır). Bu baxımdan, birinci növbədə, farsca yazan azərbaycanlıların əsərləri diqqəti cəlb edir. Bu sənətkarların dilində azərbaycanlıların məişəti və adət-ənənələrilə bağlı sözlərə, əşya, rəng adları, konkret və mücərrəd anlayışlar bildirən lüğət vahidlərinə rast gəlinir:
1 , uşaq, su, ağca, tanrı, yalavac (Xaqani), muncuq, külüng gərdək, alaçuq, qurd, xatun (Nizami) 2 və s. Bu sözlər həm lüğəti mənası ilə XIII əsrdən sonrakı Azərbaycan dilinin əsas lüğət fondunda qalır, həm də morfonoloji təşəkkülü bitkindir. Bu sözlərin içərisində elələri var ki, milliyəqədərki Azərbaycan dili üçün fəaldır, sonrakı dövrdə
1 Beqdeli Q. Qətran Təbrizi və onun divanı. – Qətran Təbrizi. Divan (müqəddimə). Bakı, 1962. 2 Araslı H. Nizamidə xalq sözləri, ifadə və zərbi-məsəlləri // SSRİ EA Azərbaycan filialının ―Xəbərləri‖, 1942, № 8. 101
arxaikləşmiş olsa da, XVI əsrə qədərki ədəbi dilimizdə işlənir və deməli, o vaxtkı xalq dilimizin materialıdır: əyaq (badə), əkmək (çörək), tutmac (xəmir xörəyi), çaliş (döyüş, vuruş), qlavuz (bələdçi), tutuq (pərdə), tapança (şillə), sancaq (bayraq) və s. (həmin müəlliflərdə). Bunlarda müəyyən fonetik fərqlər də nəzərə çarpır: səncəq ―sancaq‖, qort ―qurd‖, ovzan ―ozan‖ və s. Bunlardan, məsələn, ovzan yəqin ki, etimoloji inkişafla bağlıdır, ancaq, görünür, başqa hallarda əruzla şərtlənir. Təsadüfi deyil ki, Rostəm isminin əruzla bağlı Rüstəm fonetikası ilə işlənməsi tədqiqatçıların diqqətini çəkmişdir (Beqdeli, s.24) – bu, Azərbaycan tələffüzünün fars prosodiyasına müdaxiləsidir və Azərbaycan xalq tələffüzünün müəyyənliyidir. Yad dil şəraitində, hətta semantik təkamülün nişanələrini görürük. Məsələn, Qətranda alıq (yəhər) mənasında yun sözü işlənir – bu onunla bağlıdır ki, alıq da keçə kimi yundan döyülüb hazırlanır. Həmin mənbələrdəki türkizmlər Azərbaycan dilinin morfoloji təşəkkülü haqqında da məlumat verir. Morfoloji əlamətlər aydın seçilir:
sözlərinə də artırılır – səng+lax, div+lax (Nizamidə); -mac – tut (fel) + ma + c – tutmac (isim); -çi – fars sözü ilə işlənir; miyan – çı; -taş (daş) – fars sözü ilə işlənir: xacə-taş (Nizamidə). Bu sözlərdə artıq morfoloji daşlaşma prosesinin başa çatdığını görürük. Məsələn, bunlarda tarixi morfologiya artıq özünü itirib, leksik mənanın içərisində əriyib: Tanrı – tanq (göy və ilahi mənasında) + rı (şəkilçi); Yüklə 4,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|