Тофиг щаъыйев
Yüklə 4,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2 Yenə orada, s. 662. 40
AZƏRBAYCAN DİLİ: TERMİNOLOJİ ANLAYIŞI; ETNİK MƏNŞƏYİ; ƏN QƏDİM İZLƏRİ VƏ TƏŞƏKKÜLÜ
Müasir anlayışla Azərbaycan dili azərbaycanlıların ana dilidir
* . Son sayıma görə, Azərbaycan Respublikasında 10 milyondan artıq azərbaycanlı bu dildə danışır. Keçmiş SSRİ- nin müxtəlif yerlərində, xüsusilə 30-cu illərdəki sürgünlərlə bağlı Orta Asiya respublikalarında xeyli azərbaycanlı öz ailə dairəsində bu dildən istifadə edir - son məlumat təsdiqləyir ki, bütünlükdə keçmiş SSRİ-də, Azərbaycan Respublikası da daxil olmaqla, 12 milyon azərbaycanlı öz ana dilini işlədir. Bundan başqa, hazırda İranda 30 milyondan çox, Türkiyədə 1,5 milyon, İraqda 500 min, AFR-də 180 min, ABŞ-da 150 min, Fransada 70 min, İngiltərədə 60 min, Norveç, Danimarka və Hollandiyada 100 min, Hindistan və Pakistanda 30 min, Avstriyada 15 min, Almaniyada 10 min, Avstraliya və Yaponiyada 2,5 min azərbaycanlı var ki, «Vətən» cəmiyyətinin aşkarladığı kimi bunlar toplu halında yaşadıqları üçün bir-biri ilə ana dilində ünsiyyət saxlayır, hətta bəzi ölkələrdə öz dillərində qəzet çap edirlər. Beləliklə, bu gün Azərbaycan dili dünyada 50 milyondan artıq azərbaycanlıya xidmət göstərir 1 . Bundan başqa bu dil Azərbaycan Respubli- kasında yaşayan talışların, tatların, ləzgilərin, inqloyların, udilərin, qırızların və başqa xırda xalqların ikinci dili, gürcülərin, rusların xeyli qisminin respublikamızda umumünsiyyət vasitəsidir. Hazırda «Amerikanın səsi», «Bi Bi
* Мцасир анлайыш ифадəсини она эюрə ишлəдирик ки, азəрбайъанлыларын дили тарихян тцрк дили адланмышдыр. 1 Онуллащи С. Дцнйада нə гəдəр азəрбайъанлы вар? - Одлар йурду, 1988, октйабр, № 20/417. Бу эцн бу рягям хейли чох олмалыдыр. Хцсусиля мцс- тягил Азярбайъан дювлятинин йаранмасы иля хариъя эедиш-эялишин сярбяст- ляшмяси, икили вятяндашлыьын гануниляшмяси нятиъясиндя Тцркийя, Русийа, Америка (АБШ вя Канада), Алманийа, Франса вя башга Авропа юлкяля- риндя Азярбайъан тцркляринин сайы ики дяфяйя йахын артмышдыр.
41
Si», «Azadlıq» və s. kimi radiostansiyalar Azərbaycan dilində verilişlər aparır. Tarixən türkcə // türk dili kimi bilinən Azərbaycan dilini XIX əsrdən 1920-ci ilə qədər Rusiyada və onun vasitəsilə Avropada bu adlarla da tanımışlar: tatar dili, türk-tatar dili, Azərbaycan-tatar ləhcəsi, tatar dilinin Qafqaz ləhcəsi, türk- Azərbaycan dili. «Azərbaycan dili» adı ilk dəfə XI əsrdə Xətib Təbrizi ilə bağlı məlumatda çəkilir. Xətib məsciddə Əbu-l-Əla Məəridən dərs alarkən təbrizli eloğlusu ilə rastlaşır və müəl- liminin razılığı ilə dərsdən ayrılıb onunla söhbət edir: «Ayağa qalxdım və azəri dilində onunla xeyli söhbət edib məni maraq- landıran hər şeyi ondan soruşdum. Elə ki, qayıdıb Əbu-l- Əlanın yanında oturdum, məndən soruşdu:Bu hansı dil idi? Dedim: Bu, Azrəbican əhalisinin dilidir» 1 . VII əsrdən məlum olan mənbələrdə ərəblər Azərbaycana Azrəbican demiş və sifət məqamında həmin sözü azrəbi şəklində işlətmişlər 2 .
müasir mənada azərbaycanlılar, «azrəbi dili» isə Azərbaycan dili deməkdir. Azərbaycan toponimi az (türk tayfası) +ər (igidlik məzmununda məlum söz) +bay (// bəy – «ər»in mənasını gücləndirir) +can(< qan-məkan anlayışı bildirən morfem) tərkibindən ibarətdir. Bay//bəy omonim sözdür: 1. bəy; 2.varlı; 3.xoşbəxt. Hamısı üçün təməl bəy ünvanıdır. Sözün daha qədim şəkli «bi»dir. Qaraçay, balkar dillərində bu gün də həmin fonetika işlənir. Xətibin işlətdiyi azrəbi sözündə azrə hissəsi «azər»in dəyişmiş şəklidir; bi «bəy»in qədim köküdür (Marbi, Bozbi adlarının şərhinə baxın). Sonralar bi forması oğuzcalarda arxaikləşdikdə sözün yeni forması – bəy//bay işlənməyə başlamışdır. Beləliklə, Azrəbi- can Azərbaycan olmuşdur (ərəb əlifbasının variantlarla oxunması hamıya
məlumdur, yada
salaq ki,
M.Mahmudovdan əvvəl bu sözü Azərbican kimi oxuyurdu- lar). Təbii ki, XI əsrdə Azərbaycan ölkəsində əhalinin
1 Мащмудов М . Пийада... Тəбриздəн Шама гəдəр. Бакы, Йазычы, 1982, с. 38-40.
2 Йенə орада, с. 40.
42
danışdığı dil bizim bu gün tanıdığımız Azərbaycan-türk dilinin həmin konkret tarixi mərhələdəki mövcudluğudur. Onu başqa etnik mənşəyə yazmağın heç bir elmi məntiqi yoxdur
* . Dilimiz, ümumiyyətlə, türk dili kimi tanınsa da, görünür, hələ ilk orta əsrlərdən hansı dairələrdəsə, ona Azərbaycan dili də demişlər və bu ənənə sonralar da yaşamışdır. XIX əsrdəki Azərbaycan-tatar ləhcəsi (burada tatar sözü türkün tam qarşılığıdır); türk-Azərbaycan dili və «Kəşkül» qəzetində bilavasitə işlənən «Azərbaycan dili» söz- anlayışları göydəndüşmə olmayıb, məhz həmin tarixi gəlişin nəticəsidir. «Azərbaycan dili» termini 1936-cı il konstitusiyası ilə qanuniləşdirilərək işlənməyə başlanmış və bu dilin öz qədim adı ilə - «türk dili» kimi adlanması qadağan olunmuşdur. Azərbaycan dili morfoloji quruluşuna görə aqlütinativ dildir, mənşəyinə görə türk dilləri ailəsinin oğuz qrupuna daxildir. Azərbaycan dilinin türk mənşəliliyi Azərbaycan xalqının etnogenezisi məsələsi ilə bağlıdır və bu iki sahənin mübahisələri ümumən üst-üstə düşür. Azərbaycan xalqının etnogenezisi haqqında iki baxış vardır. Baxışlardan birinə görə, azərbaycanlıların etnik kökündə türk başlanğıcı yoxdur. Bu fikrin tərəfdarlarına görə azərbaycanlıların etnik təşəkkülündə müxtəlif mənşəli tayfalar iştirak edir, buraya türk etnosları sonradan, eramızın birinci minilliyindən qoşulurlar. Guya türk toxumunun azərbaycanlıların yenidən etnik qurulmasına müdaxiləsi ilə türkcənin hansı mənşədənsə olan Azərbaycan dilini assimilyasiyası başlayır və bu assimil- yasiya XIII əsrdən sonra başa çatır ** . Digər elmi baxışa görə, * Адəтəн, бязи тарихчилəр XI əсрдəки Азəрбайъан дилини, йахуд Азəр- байъанда йашайанларын дилини тцрк мəхрəъиндəн чыхараркəн ирандилли мəн- шəйə сюйкəнирлəр. Щəмин дюврдə Əбу-л-Əла Мəəри фарс дилиндəн хəбəрдар олмалы иди. Əэəр о сюйлəйирсə ки, данышдыьыныз һансы дилдир, демəли, бу, фарс дили дейилмиш. ** Щəтта Z. Бцнйадов бу башачатманы XVI əсрлə баьлайыр. Азəрб. ССР ЕА «Хəбəрлəри» (тарих, фəлсяфя, һцгуг серийасы), 1987, № 3, с. 124-127.
43
azərbaycanlıların etnik kökündə yaradılışından türk baş- lanğıcı durur və təbii ki, bu fikrin tərəfdarları Azərbaycan dilinin mənşəyində nə assimilyasiya etmiş, nə də assimilyasiya olunmuş yox, birbaşa təmiz türk dili görürlər. Birinci baxış sovet hakimiyyətindən əvvəl zəif şəkildə olmuş, aprel çevrilişindən sonra isə (20-ci illərdə və 30-cu illərin ortalarına qədər), ümumiyyətlə, tərəfdarlar tapmamışdır. 30-cu illərin sonundan, «qədim türklər» adlanan əhalimizin «azərbaycanlılar», «türk dili» olan və adlanan dilimizin Azərbaycan dili adı ilə rəsmiləşdirilməsindən sonra bu baxış aşkar güclənməyə və hakim olmağa başlayır. Hətta 40-60-cı illərdə yeganə baxış olur. Dilimizin üstündən «türk» möhürü götürülməklə ona siyasi təzyiq başlanmış, onun tarixinin cavanlaşdırılmasına çalışılmış, etnogenezisi isə təhrif yoluna düşmüşdür. Bu, təbii ki, elmi yox, düşünülmüş siyasi məqsəd olmuşdur. 40-cı illərdən sonra bu konsepsiyaya İ.M.Dyakonov 1 , İ.Əliyev 2 , E.A.Qrantovski 3 və başqaları başçılıq edirlər. İkinci baxış azərbaycanşünaslıqda sovet hakimiyyətindən əvvəl də mövcud olmuş, 1920-ci illərdə elmi cəhətdən daha da əsaslandırılmış və 30-cu illərin ortalarına qədər güclənə- güclənə davam etmişdir. Bu fikrin pionerləri Avropa şərqşünasları olmuş və onlar midiyalıları turani saymışlar 4 .
söyləyir: «Romalılarla bizanslılar buraya
Atropaten demişlərdir. İlk bilinən əhali Midiya türkləridir. M.ə. (miladdan əvvəl – T.H.) 559 tarixində burada türklərdən ma- sacedlər (massagetlər – T.H.) oturmuşlardı. Bunların xanı Tomris xan əcəmləri (farsları – T.H.) pərişan etmişdir.
1 Дяконов И. М. Истории Мидии. М.-Л., 1956. 2 Алиев И. Истории Мидии. Баку, 1960. 3 Грантовский Э. А. Ранняя истории иранских племен Передней Азии. М., 1970. 4 Бах: تيوذم َ فراعم 1926, № 2-6, с.17. 5
ات کرُت یخیر 4-ъц ъилд, 1925, с.225. 6 .ناجیابررآ .یهينَ هسح ذمحم Бакы, 1921, с.31. 44
Bunlardan sonra ağ hun, alan, hazar, hərqan və türkmən türkləri də oturdılar... Miladdan çoq əvvəl burada türklərin Midiya dövləti vardı. Bura türkləri hazarlar adını tanıyır- lardı»
5 . Eramızdan əvvəl 2-ci minillikdə Azərbaycan ərazisində qeydə alınan üç xalqdan ikisi xar-xarlar və kaspi- lərdir
6 . Sovet türkologiyasının son tədqiqləri qar-qarların (xar-xar) türk etnosu olduğunu təsdiqləmişdir 1 . Eyni zamanda, kaspilərin hunlardan olduğu göstərilir 2 ki, hunlar ittifaqında da türk-monqol tərkibinin aparıcılığını müasir tarixşünaslıq və ümumiyyətlə, türkologiya şübhəsiz sayır 3 .
Midiyadan başlayır; Avropa və Asiya mənbələrinə yaxşı bələd olan istedadlı alim «Herodot və Fales dövrlərində iskif (skif//sak - T. H.) və sarmat... nami altında qaib olan türk- tatarlar» deyə skiflərin dilini Ural-Altay dillərindən sayır 4 . 30-
cu illərin sonlarından bu konsepsiyanın üstündə siyasi tabu qoyulur. Fikrin tərəfdarları pantürkist damğası ilə cəzalandırıldığından, siyasi məhrumiyyətlərlə hədələndiyindən konsepsiya 40-cı illərdən dondurulur. Şəxsiyyətə sitayiş rejimindən sonra - 60-cı illərin ortalarından donu açılmağa başlayan bu baxış 70-80-ci illərdə yenidən dirçəlir. Bu zamandan tarixi mənbələrin təsvirlərinə, dil faktlarına, ayrı- ayrı leksik-onomastik vahidlərin etimoloji şərhlərinə əsasən qədim Midiya, Atropaten və Albaniya ərazisində türk etnoslarının və dillərinin izinə düşülür. Bu sahədə Z.Yam-
1 Гейбуллаев Г. Топонимия Азербайджана. Баку, 1986, с.29-30. 2 Йеня орада, с. 34 3 Баскаков Н. А. Введение в изучение тюркских языков. М., 1969, с. 152- 156. 4
ىيتاسن راتات کرُت .يداز نابُچ ركب مخذم ً
Бакы, 1924, с.3 5 Ямпольский З. Древнейшие сведения о тюрках в зоне Азербайджана. АДУ-нун «Елми ясярляри» (дил, ядяб. сер.), 1966, №2; Йеня онун: О тюрках V века до нашей эры. АДУ-нун «Елми ясярляри»,1970, № 5-6; Дямирчизадя Я. 50 сюз. Бакы, 1968; Щаъыйев Т. Азярбайъан ядяби дили тарихи. Бакы, 1976; Сейидов М. Азярбайъан мифик тяфяккцрцнцн гайнаглары. Бакы, 1983; Йеня онун. «Гызыл дюйцшчц»нцн талейи. Бакы, 1984; Йусифов Й., Кяримов Ş. Топонимиканын ясаслары. Бакы, 1987.
45
polski, Ə.Dəmirçizadə, T.Hacıyev, M.Seyidov, Y.Yusifov və başqa alimlərin tədqiqləri diqqəti cəlb edir 5 . Qədim yunan, ivrit və latındilli mənbələrə yaxşı bələd olan Z.Yampolski Azərbaycan ərazisində eradan əvvəl 1-ci minilliyin ortalarında türk etnoslarının məskun olduğunu aşkar edir. Onun tədqiqləri 30-cu illərə qədərki rus, Avropa və Azərbaycan şərqşünaslarının, türkoloqlarının fikirlərini bir daha təsdiqləyir. Midiya və Manna ilə bağlı onomastikanın təhlili və alınan nəticələr də həmin dövlətlərin ərazilərində türk tayfalarının varlığına dəlalət edir. Sübut olundu ki, Midiyanın əsas tayfası olan maqların adı türk mənşəli sözdür – maq türk dillərində «ilan» deməkdir. Tarixi mənbələrin məlumatına görə, ilan mid- iyalıların – maqların totemi olmuşdur. Həmin sözü öz dillərinə hərfən tərcümə etdikləri üçündür ki, iranlılar midiyalılara marlar deyirmişlər 1 (farsca: mar -ilan). Bulqar-tatar qəhrəmanlıq dastanı əsasında Mikayıl Bastunun IX əsrdə (865-882) yazdığı «Şan qızı dastanı»nda İran şahının qızı kimi verilən qadın obrazlarından birinin adı Marbidir. N.Marra görə, midiyalıların totemi ilan olub və buna görə də farslar onlara marlar deyiblər. Marbi adında mar – ilan, bi – xanım (və bay) mənalarını verir 2 . Deməli, bu, Midiya hökmdarının qızıdır və yüksəklik əlaməti olaraq ona totemin adı verilmişdir. Maraqlıdır ki, dastanda Alban hökmdarı Şan- Albanın qızının adı Bozbi dir. Midiyanın sələfi olan Manna toponimi də həmin etnik məxrəcdə və həmin semantikada etimolojiləşdirilir 3 . Y.Yusifov qədim Ön Asiya mənbələrinə görə eradan əvvəl III minillikdə Urmiya ətrafındakı Aratta/Alateye ölkəsinin adlarını Ural-Altay məxrəcində şərh edir 4 . – hər iki sözün əsasında «dağ» mənası durur (müqayisə edin: Alateye –
1
филолоэийасы мясяляляри, 1983, с. 154-159. 2 Т.Щаъыйев. Микайыл Бастунун «Шан гызы дастаны» вя поетикасы. Бакы, 2005, с.61-62. 3 Щаъыйев Т. Азярбайъан палеоономастикасындан // Азярбайъан оно- мастикасы проблемляри. ЫЫ, Бакы, 1988, с. 130-132. 4 Юсифов Ю. Ранние контакты Месопотамии с северо-восточными странами (Приурмийская зона) // Вестник древней истории, М., 1987, № 1, с. 20-22.
4
46
Alatay; Aratta - ar//ur - yüksəklik ± ta-tay// tağ). Qədim Ön Asiya dillərini yaxşı bilən müəllif etnonim, toponim, antroponimlərə istinadən eradan əvvəl III-II minilliklərdə Urmiya ətrafındakı dövlətlərin ərazisində genetik cəhətdən yaxın əhalinin yaşadığı fikrinə gəlir, kutilər, turukkilər, su//suv//sav camaatı, görünür, etnik və dil baxımından qohum olub. Təsadüfi deyil ki, bunlar mənbələrdə bəzən bir-birinin sinonimi kimi çıxış edir. «Allah» mənasında elamcadakı kiri, kassitcədəki kuri sözlərinin lullubilərin dilindən mənimsəmə olduğunu təsdiqləməyin özü maraqlıdır 1 (Türk dillərində uca, yüksək, dağ mənalarındakı kur, kurğan sözləri ilə müqayisə edin). Müasir Azərbaycan dilindəki qur feli (yaratmaq, ucaltmaq) həmin kök mənasındadır. Urmiya ətrafındakı «su» toponim və etnoniminin mənbələrdəki təzahürlərinin su//suv|//sub//subir assosiasiyaları aydın etnolinqvistik məntiq üzərində durur. Aratta zonasındakı dağlardan birinin - Suvun indiki Savalanla əlaqələndirilməsi inandırıcıdır. Əlbəttə, indiki Dağıstan dillərində «dağ» mənasında ağulcada su, saxurcada suva, tabasarancada siv sözlərinin varlığı həmin sözün qeyri-türk mənşəyini göstərmir. Dilçiliyin bu dil məntiqini xatırlayaq ki, bir dildə arxaikləşən qədim söz, yad sistemli dil tərəfindən mənimsənmişsə, fonetik və semantik cəhətdən uzun zaman əslini saxlayır. Təsadüfi deyil ki, başqa Dağıstan dillərində «dağ» mənasında həmin sözlər işlənmir
2 . Eyni zamanda türklüyü müasir türkologiyada şübhəsiz sayılan sabir//süvar tayfasının adı həmin assosiativ sistemlə bağlıdır. Bu tarixiliyə etinasız qalmaq olmaz ki, həmişə mənbələr və onların şərhini verən tarixçilər Midiya zamanında, ondan qabaq da, sonra da Urmiya ətrafı əhalinin qeyri-iran mənşəli olduğuıu təsdiqləyirlər. Etnolinqvistik açmalar həmin əhalinin türklüyünü göstərir. Tədqiqlər artdıqca bu baxış faktlarla zənginləşir, özünü daha da doğruldur, konsepsiyanın başından güman dumanı get-gedə dağılır və gündən-günə daha inandırıcı olur. Bu yaxınlarda «Dədə Qorqud kita-
1 Юсифов Ю. Ранние контакты Месопотамии с северовосточными странами (Приурмийская зона) // Вестник древней истории, М., 1987, № 1, с. 36. 2 Йеня орада, с. 38. 47
bı»ndakı etnik və dövlət mənsubiyyəti ilə buntürklər arasındakı semantik-tipoloji uyğunluğun kəşfi azərbaycanlıların və Azərbaycan dilinin etnik mənşəyi məsələsinə xüsusi işıq salır. Qədim türkcədə bon//bun
sözünün «qalın», «yoğun», «dolu» mənalarını bildirməsinə 3
Türk) kimi açılır 4 . Bu da məlumdur ki, buntürklərin yaşayış yerləri ilə «Dədə Qorqud»dakı Qalın Oğuzun dövlət sərhədlərinin koordinatları üst-üstə düşür. Araşdırıcılar bu fikirdədirlər ki, «Dədə Qorqud» bizə çatan halında bədii əsər ölçülərində olsa da, başlanğıcında salnamə işi görmüşdür. Ümumiyyətlə, söylənən «epos tarixin şifahi dərsliyidir» (B. Rıbakov) fikrini ən çox doğruldan abidələrdən biri «Dədə Qorqud» dastanıdır. Deməli, «Dədə Qorqud»dakı Qalın Oğuz elləri, Qalın Oğuz bəyləri Buntürk elləri, Buntürk bəyləridir, yəni şimallı-cənublu Azərbaycan elləri, Azərbaycan bəyləridir. Buntürklər haqqında ən mötəbər məlumatın gürcü mənbələrində olması təsadüfi deyil. «Dədə Qorqud»da haqqında danışılan Qalın Oğuz eli Gürcüstanla bilavasitə həmsərhəddir. Qalın Oğuz elinin adlı sərkərdələrindən biri olan Bəkil öz qoşunu ilə məhz Gürcüstan sərhədini qoruyur; həm də Gürcüstan bu dövlətə xərac verir, görünür, o, Qalın Oğuz dövlətinin vassalıdır: «Toquz tümən Gürcüstanın xəracı gəldi: bir at, bir qılınc, bir çomaq gətürdilər... Bəkil derlərdi bir yigit vardı... Dədəm Qorqud hikmət qılıcın belinə bağladı. Çomağı umuzına bıraqdı. Yayı qarusına keçürdi. Şahbaz ayğırı çəkdirdi, bütün bindi. Xəsmini, qövmini ayırdı, evini çözdi. Oğuzdan köç elədi. Bərdəyə, Gəncəyə varub vətən tutdı. Toquz tümən Gürcüstan ağzına varub qondı. Qaravullıq eylədi» *
(«Dədə Qorqud», Drezden nüsxəsi, s.236-237). Bu hadisələr Qalın Oğuz elinin prototipi olan buntürklərin – Qalın Türk dövlətinin Gürcüstanla tarixi münasibətini göstərir. Buntürklərin haqqındakı məlumatlar hələ e. ə. VI - V əsrlərə gedib çatırsa, bu, bir tərəfdən, «Dədə Qorqud» hadisələrinin tarixi haqqında mötəbər məlumatdır,
3 Древнетюркский словарь. Л., 1969, с. 118, 124. 4 Щаъыйев Т., Язизов Е. Бунтцркляр кимдир. // Улдуз , 1989. № 2, с. 89. * Бу эцн мцасир эцълц дцнйа дювлятляринин щамысында айрыъа сярщяд гошунлары институту вардыр. Бурада Бюйцк Оьуз Елинин Эцръцстан сярщядиндяки хцсуси щярби щиссясиндян – сярщяд гошунундан сющбят эедир. Демяли: Бюйцк Оьуз Елинин, йяни гядим Азярбайъан дювлятинин мцасир дцнйа дювлятляри типиндя мцкяммял дювлятчилик атрибутлары олмушдур. 48
digər tərəfdən, e. ə. I minilliyin ortalarında Azərbaycanda türklərin və türk dilinin varlığı deməkdir. Və unutmayaq ki, «Dədə Qorqud» bizə bu dildə gəlib
çatıb. Azərbaycan ədəbi dili tarixində «Dədə Qorqud»un yeri nədirsə, onun dilinin azərbaycancalığı necə şübhəsizdirsə, buntürklərin də dilinin Azərbaycan xalq dilinə münasibəti elə qavranmalıdır.
Azərbaycanda, xüsusilə Albaniyada türklər haqqında məlumatlar b. e.-nın başlanması ilə : daha da artır. Bu, gürcü, erməni əlifbalarının yaranması və ərəblərin Azərbycana gəlişləri ilə bağlıdır. Son dövrlərin tədqiqləri Albaniyada türk dilinə aid köhnə şübhələri alt-üst elədi. Artıq məlumdur ki, alban adlı türk etnosları olmuşdur. Qafqazın müxtəlif yerlərində və Türküstanda Alban//Alpan toponimlərinin varlığı bu adın etnik mənşədə olmasını göstərir. Orta Asiyada qazaxlar, qırğızlar, türkmənlər arasında alban adlı türk tayfası mövcud olmuşdur 1 . Deməli, Albaniyadan məlumat verən qədim tarixçilər bu əraziyə gələn türk etnoslarının, - bulqar, süvar və s. türklərin adlarını çəkir, yerli alban türklərini sadəcə «alban» adlandırırlar (əlbəttə, Albaniyada göstərilən 26 tayfanın hamısını türk hesab etməyi heç ağlımıza da gətirmirik) və sonrakı tarixçilər, xüsusilə 20-ci yüzilliyin 40 – 80-ci illərinin bir sıra tarixçiləri isə müqayisəli araş- dırmalara, dil faktlarına söykənmədən Albaniya türklərini istisnasız olaraq gəlmə köçərilər sayırlar. Halbuki türk tarixinin böyük bilicisi L.N.Qumilyov «yerli türk» ifadəsini işlədir. Əvvələn, o, ənənəvi təyinatdan fərqli olaraq, türkmənlərin babası olan parfiyalıları türk sayır, sonra göstərir ki, parfiyalılardan olan mehranilər nəsli Azərbaycan ərazisində hakim idi və daha sonra deyir ki, VI - X əsrlərdə parfiyalıların nəsilləri yerli türklərlə qaynayıb- qarışdılar 2 . Maraqlıdır ki, 500 ilə qədər (b. e. ə. 250 - b. e. 225) Midiya-Atropatendə, indiki təbirlə İranda hakimiyyət sürən
1 Гейбуллаев Г. Топонимия Азербаиджана, Баку, 1986, с. 17. 2 «Елм» гязети, 1989, 20 май, № 20/176. 3 Ашурбейли С. Государство Ширваншахов. Баку, 1983, с. 56. * Йери эялмишкян: aдятян Играр Ялийев иля тяряфдарлары парфлары ирандилли адландыраркян, щеч олмазса, бу мянтигсизлийи нязяря алайдылар ки, эяляъяк нясилляр цчцн йазылан мялуматын икиси гощум дилдя ола билмязди. Бу, она бянзяр ки, биз бу эцн щазырладыьымыз бир абидяйя цч дилдя йаздыьымыз мялуматы, мясялян, яряб, Азярбайъан вя Тцркийя тцркъяляриндя щякк едяк. 49
parfiyalıları L.Qumilyov gəlmə adlandırır. Azərbaycan türklərini isə yerli kimi təqdim edir. Deməli, onları bu ərazinin ən qədim sakinləri sayır. Sasani hökmdarı I Şapurun tutduğu ölkələrin Kəbəyi-Zərdüşt abidəsinin divarlarındakı siyahısı 3 dildə yazılmışdır ki, biri parf dili hesab olunur 3 . Bu, o deməkdir ki, Yaxın və Orta Şərqdə həmin dövrdə (b. e.-nın III əsri, təxm. 262-ci il) parfiya-türk dili yunan və fars dilləri ilə bir səviyyədə nüfuza malik olmuşdur * . Son dövrün tədqiqlərində Azərbaycanın ilk orta əsrlər dövləti Aranın adının türk sözü kimi etimolojiləşməsinə **
fikri söylənir 1 . Şübhəsiz ki, Aran toponimi ilə Aran antroponimi (Albaniyanın əfsanəvi hökmdarı Aranın adı) arasında birbaşa əlaqə var («Oğuz xan – oğuzlar – Qalın Oğuz dövləti» modeli ilə müqayisə edin). Həmin hökmdar Aran
su//sub//suvar//savar//sabir tayfasına bağlanır 2 . Yəni hökm- darından rəiyyətinə qədər aranlılar türkdillidir. Başqa fikir: Udon—Udin, eləcə də ud-udin-uti (biz kutilər etnonimini də bu silsiləyə daxil edərdik) sözləri arasındakı morfonoloji qohumluq həmin adları daşıyan etnosların da mənşəcə yaxınlığına dəlalət
etməlidir. Qədim
Azərbaycanın sakinlərindən olan bu etnosların adında od//ud anlayışı durur və görünür, Azərbaycanın «Odlar diyarı» adlanmasını həmin etnonim və toponimlərdə axtarmaq lazımdır. Qədim tarixçilərin eranın I əsrində Azərbaycanda göstərdiyi türk tayfalarından biri udonlardır. 3 Tarixi-linqvistik əsasda udin etnonimini udon sözünün fonetik dəyişməsi kimi alan S.Aşurbəyli udinləri türkdilli tayfa sayır və hesab edir ki, onlar sonradan assimilyasiya olunaraq bugünkü dillərinə keç- mişlər
4 . Bu assimilyasiya tarixi-siyasi məntiqə malikdir.
** Аран топониминин илк тцрк етимолоэийасыны проф. М. Сейидов вермишдир. 1
2
1 Ашурбəйли С . Эюстярилян ясяри, с. 57-58. 2 Йусифов Й. Эюстярилян ясяри, с. 34 3 Ашурбəylи С. Эюстярилян ясярi, с. 60-61.
4
50
Xristian türk-albanlar müsəlmanlığı qəbul edəndə, görünür, udinlərin bir qismi xristianlığını saxlamışdır və yəqin ki, bu, az qisim olduğundan assimilyasiya üçün imkan yaranmışdır. Beləliklə, Azərbaycan xalqının etnogenezində iştirak edən udinlər türkdilli olmuşlar. Azərbaycan ərazisində eradan əvvəlki minilliklərdə türk etnoslarının mövcudluğuna işıq salan faktlardan biri skiflərin- // /sakların etnik mənşəyinin aşkarlanmasıdır. Azərbaycanda Kür-Araz arasında, Midiyada və ölkənin daha başqa əyalətlərində eradan əvvəl və sonra skiflərin//sakların məskunluğu müxtəlif qədim mənbələrlə təsdiqlənir. Tarixi- müqayisəli etnoqrafik göstəricilər skiflərin//sakların türklüyünü göstərir. Çindən, Monqolustandan tutmuş Ukray- naya qədər aparılmış arxeoloji tədqiqlər öz tipoloji nəticələri ilə Şimali Çin, Şimali Monqolustan, Orta Asiya arxeoloji məxrəcləri ilə uyğunluq təşkil edir ki, bu da skif/sak etnoslarının türklüyü haqqındakı tarixi-müqayisəli və linq- vistik qənaətləri daha da möhkəmləndirir 1 . Azərbaycandakı bir sıra tarixi etnotoponimlər də buna sübutdur: Sakasen, Şa- kaşen, Balasaken 2 . Həmçinin müasir etnotoponimlər: Şəki, Zaqatala//Zaqarta, Saatlı/Sakatlı (əslində sakat «saklar» de- məkdir). Bu toponimlərin türk etnosları ilə bağlılığına başqa türk regionlarında işlənmələri də dəlalət edir: Tatarıstanda –
3 . Müasir dövrdə müxtəlif türk xalqlarında türk-sak tayfaları möv-cuddur: qırğızlarda – sake, saka, türkmənlərdə -
1 Гейбуллайев Г. Эюстярилян ясярн, с. 20-27; Сейидов М. «Гызыл дюйушчцнцн талейи. Бакы, 1984, с. 76-100. 2 Гейбуллайев Г. Эюстярилян ясяри, с. 20-21. 3 Административно-территориальное деление Татарской АР. Казань, 1966, с. 317. 4 Мцвафиг шякилдя дилляр цзря бахын: Абрамзон С. Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи. Л., 1971, с. 27; Атаниязов С. Толковый словарь географических названий Туркменис- тана. Ашхабад, 1980, с. 313; Кармышева Б. Очерки этнической истории южных районов Таджикистана и Узбекистана. М., 1976, с. 100; Кост- чубаев Е. Краткий толковый словарь топонимов
Казахстана. Алма-Ата, 1924,
С .247.
51
şaklar, özbəklərdə şakay, qazaxlarda – şaqa 4 . Abakan ətrafında geniş ərazidə yerləşən türk xalqlarından birinin adı saqaydır
5 , V.V.Bartold bunları Yenisey türkləri adlandırır və qara-qırğız nəsillərindən birinin sayak olduğunu göstərir 6 – saqayın metatezasıdır. Çin mənbələrində saklar se, si, su, çu şəkillərində qeydə alınırlar 7 . Sabirlərin//süvarların türklüyü şübhəsizdirsə və se//su... etnosunun sabirlər olduğu fikri söylənirsə 8 , deməli, yenə sakların türklüyü təsdiqlənmiş olur. Skif dilindəki bor
müasir türkcələrdəki boz sözüdür - mütəxəssislər bunu tuva, altay və b. türk dillərindəki, həmçinin monqolcadakı bor//boro//boru (həmin mənada) sözü ilə bağlayırlar. 1 M.Kaşğari Suvar şəhərinin (süvarların adı ilə) həm də Saksin (Sakasen//Şakaşenlə müqayisə edin) adlandığını göstərir
2 . Saksin sözünün tərkib hissələrinə diqqət yetirək: «Sakalar miladdan öncə, Kür irmağını keçərək Gəncənin qərbində Qoqaren, şərqində Sakasen adını verdikləri yer- lərdə yerləşdilər. Sakasen adı «saka» kəlməsinin şəhər və türbə mənasına gələn «sin» sözü ilə birləşdirilməsindən ibarət olub aşağı İdildəki (Volqa - T. H.) «Saksin» *
3 .
5 Cафероğлу А. Тцрк кавымлари, Истанбул, 1980, с.2. 6 Бартольд В.В. Сочинения, т.В, с.268. 7 Мещметзаде М. Азербейъан тарищинде тцрк Албанийа, Анкара 1951, s.26; Бартольд В.В. Сочинения, В т, s. 268. 8 Йусифов Й. Эюстярилян ясяри, с.32. 7
8
1 2
1 Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков, буква «б». – М., 1978, с. 172-173. 2 Диванü луьат-ит-тцрк (Бесим Аталай тяръцмяси), ЫВ ъ., Анкара, с.850. * Демяли, Гутгашен, Варташен.вя цмумиййятля, йашайыш мянтягяси мяна- сында «шен»лик//шенник (Ъябрайыл шивясиндя евя-тикилийя шинник дейирляр) сюзляриндяки шен//шин щиссясини айры мяхряъя йозмайыб, тцрк мяншяли щямин «син» сюзц ясасында гаврамалылг. 3 Зеки Велиди Тоьан. Uмуми Тцрк Tарищине Gириш, Ы ъ., с.159-160. 4 Бах: Ашурбəyли С. Эюстярилян ясярi, с. 60.
52
Ümumiyyətlə, qədim tarixi mənbələrdə göstərilir ki, «Türklər Skiflər ölkəsində yaşayırlar» («VII əsr erməni coğrafiyası») 4 . E.ə. II əsrin sonlarında Ön Asiya və İranda mənşəcə isgit adlı bir sülalə hakimiyyətdə idi – sülalənin başçısı Arsak çətinə düşəndə as və pasiaklardan (peçeneqlərdən) kömək alırdı 5 . As (az) və peçeneqlər məhz qohum olduğu üçün iskitlər onlara müraciət ediblər. V əsrdə hun türklərinin yeni gəlişi ilə Ermənistanda hakim olan Arsakalı (Arsaklı-Arşaklı) türk sülaləsi süquta uğrayır 6 , türk mənşəli antroponim həm arsak etnonimini,
həm də Arsak toponimini özünə сa1ayır.
Tarixşünaslıqdakı bu təsvirlər adət-ənənə yaxınlıqları və etnoqrafik uyğunluqlarla da təsdiqlənir. Yunan müəlliflərinə görə, skitlər (isgitlər) türklər kimi qımız içər və südü qurudaraq qurut hazırlarmışlar, əqidələri də şamanlıq imiş
1 . Ondan az maraqlı olmayanı: «Düşmənlərinə qarşı mərd savaşar, daxilən isə sakit, səmimi, sadə insanlar kimi tanınarmışlar 2 . Göründüyü kimi, burada müasir azərbaycanlıların etnik psixoloji kökü özünü göstərir. Ə.Bayramov yazır ki, «xalqın etnik xüsusiyyətləri tərbiyə sistemi ilə, adətlərlə, ənənələrlə, milli stereotip və təsirlər1ə müəyyənləşir» 3 . Müəllif azərbaycanlının sakit xasiyyətinin Dağlıq Qarabağ hadisələri ilə bağlı coşması timsalında milli-etnik psixologiyanı səciyyələndirir. Coşğun dəryanın dalğası kimi gedən izdiham ağbirçək bir qadının yerə atılmış yaylığından keçə bilmir – bu qızğın xarakterin tarixi etnik kökündə namusa (qadının – ananın yaylığını tapdalayıb keçmək azərbaycanlı adətinə görə namussuzluq sayılır) hörmət dayanır; kükrəmiş qız- ğınlıqla ölümün üstünə gedən kişi izdihamı yaylığın qarşısında sakitcə dayanıb hönkür-hönkür ağlayır 4 . Artist səhnədə bu məharət 4
5 Мещметзаде М. Тцрк Албанийа, с.23. 6 Йеня орада, с. 29. 1
2
3
1 Мещметзаде М., Эюстярилян ясяри, с. 17. 2 Йеня орада. 3 Байрамов А.С. Психологические этюды. Баку, 1989, с. 101. 53
ilə keçid yarada bilməz, ancaq etnik xarakterin tarixən qurulmuş ssenarisi ilə bu hərəkət mexaniki icra olunur. Yaxud sakit xasiyyətli, zəif cüssəli hürufi Nəsimi babalarından qanına keçmiş qeyrətlə öz əqidəsi yolunda dar ağacının üstünə gedir 5 . Turk
tarixinin istedadlı araşdırıcısı L.N.Qumilyovun söylədiyi bir hadisə türk-azərbaycanlının etnik xarakteri haqqında antik yunan müəllifinin məlumatını və müasir psixoloqumuzun tədqiqatını bir daha təsdiqləyir. L.Qumilyov həbs düşərgəsində Rzaqulu adlı sakit, təvazökar bir azərbaycanlının güclü bir düşməndən heysiyyətini qorumaq üçün özünü ölümə necə atmasından danışır və axırda de- yir: «Azərbaycanlını polyakdan, almandan, qərb slavyanından nə fərqləndirir? Axı onlar ləyaqətini saxlamaq xatirinə həyatları ilə risk etməzdilər. Bu isə heç o barədə fikirləşmədi, onun hərəkətində ayrı stereotip var» 6 .
Başqa bir tarixi mədəniyyət faktı: tarixi e. ə. X minilliyə və daha qədimə aid edilən Qobustan rəsm-yazıları bilavasitə türk mədəniyyəti ilə bağlıdır. Ən aydın əlamətlərdən biri budur ki, Qobustan rəsmlərinin içərisində Orxon runik yazısının işarələrinə təsadüf olunur. Məsələn, Qobustan qayalarındakı işarəsi
1 Orxon yazısında z hərfidir. Həmin işarə Qafqazın müxtəlif yerlərində, xüsusilə Azərbaycanda – Naxçıvan, Qazax, Kəlbəcər ərazilərində əks olunmuşdur. Abxaziyada tapılan üstündə həmin işarə qazılmış baltanı mütəxəssislər e. ə. VIII-VI əsrlərə aid edirlər 2 . Qobustan şəkillərində gələcək türk 4 Йеня орада. с.102. 5 Йеня орада. с.29 6 «Елм» гязети, 1989, 20 май, № 20.
1
1 Джафарзаде И. Гобустан. Баку, 1973; Холм язылы, кам. 47, рис. 7. Д; Ъ. Ъяфяров руник йазыда сюз башында саитин якс олунмамасы ганунуна эюря, щямин рясм-йазыны «аз» кими охуйур ки, бу да гядим тцрк тайфаларындан биринин адыдыр. Йяни Азярбайъан сюзцндя якс олунан аз тцрк етносунун яразимиздя ян азы Гобустан гядимлийиндя мювъуд олмасы тясдиглянир. Мцхтялиф рясмлярин охунушу иля баьлы мялумат цчцн бах: Ъяфяров Ъ. Бязи дамьа вя ишарялярин етимоложи изащы. Тцрк дилляриня даир етимоложи вя тарихи – морфоложи тядгигляр, Бакы, АДУ-нун няшри, 1987, с.29-36. 2 Ъяфяров Ъ . Эюстярилян ясяри, с. 35. 54
runik yazılarının d, k, l, n, ç, t və s. hərflərinin də işarələri vardır. Azərbaycan ərazisində (Xınıslı, Çıraqlı və s.) tapılan və tarixi eradan əvvələ gedən daş heykəllər öz üslubu ilə qədim türk mədəniyyətinin numünələrinə uyğundur. Qazaxıstan, Tuva, Cənubi Sibir və Monqolustanda aşkarlanmış analoqları var
3 . Qədim Ön Asiya yazılarındakı türkizmləri təsadüfi saymaq olmaz – həm də həmin türkizmlər Midiya – Atropaten və Albaniya ilə bağlı mənbələrdə özünü göstərir ki, bu da haqqında söhbət gedən dövrlərdə Midiya-Atropatendə və Albaniyada türk dil mühitinin olmasına dəlalət edir. Azərbaycanın öz fəlsəfi abidəsi olan «Avesta»da türkizmlər diqqəti çəkir. Abidədə işlənən tura//tur etnonimi «Türklər ölkəsi» demək olan Turanın əhalisinə işarə edir 4 . Abidənin dilində meşa (meşə) sözü var 1 . Maraqlıdır ki, başqa türk- oğuz dillərində həmin mənada orman sözü işlənir. Eramızın başlanğıcından sonra dilində ən çox türkizm işlənən əsər «Alban tarixi»dir. Mütəxəssislər əsərin dilində xeyli türkizm göstərirlər 2 . Düzdür, bu türkizmlərin əksəriyyəti terminoloji və onomastik səciyyə daşıyır: kaqan (xaqan), şad, cebqu/yabqu, tarxan, tudun...; Kuar Eltəbər, Qazan//Hazan – şəxs adları; Paçanaq Terter Tavusin Hakari Yüklə 4,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|