Тофиг щаъыйев
Yüklə 4,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Çeşmrəsidegi
- Dozd-e xane ra dər bəst nətəvan
- bazar, yad, kəniz, məzar
- Dolap, neçin inlersin
- İkinci dövrün ikinci mərhələsi
- İkinci dövrün növbəti mərhələsi
|
Gərdək – gərd/kərt (―kəsmək‖ mənasında; hətta indi canlı danışıqda ―kərtmək‖, ədəbi dildə ―çərtmək‖ sözlərində qalır) + ək (isim düzəldən şəkilçi);
Həmin sözlər XIII əsrdən bu günə kimi göstərilən fonetik tərkibdə və indiki leksik mənasında işlənir. Bu cəhət nəinki onların leksik-morfoloji sabitləşməsindən, həm də Azərbaycan 102
xalq dilinin dediyimiz dərinlikdə təşəkkül tapmasından xəbər verir. Aqlütinativ dilin bu inkişaf məntiqinə əsaslanırıq ki, əgər 10 əsr müddətində bu sözlər bir leksik semantika və dəyişməz morfonologiya ilə yaşayırsa, deməli, mayaları çox dərində tutulub, deməli, ən azı bir o qədər də dərinə gedir. Maraqlıdır ki, adları çəkilən sənətkarların farsca əsərlərinin dilində bu maddi-cismani faktlarla yanaşı, türk-azərbaycancanın mənəvi təsiri də hiss olunur. Bu, qrammatik və frazeoloji kalkalarda özünü göstərir. Qrammatik qəlibin belə hərfi tərcümələri var: Xani-xanan. Bu, ―Dədə Qorqud‖dakı ―xanlar xanı‖ titul – ifadəsinin tərcüməsidir – türkcə ―xan‖ leksik vahidinin işlənməsi də öz yerində. ―Dədə Qorqud‖da: ―Xanlar xanı xan Bayındır yılda bir kərrə toy edüb Oğuz bəglərün qonaqlardı‖. Nizamidə: ―Xani-xanan rəvanə gəşt zi Çin‖ (Xanlar xanı Çindən yola düşdü). Bir qədər sonra hətta farscadakı ―şahənşah‖ müqabilində ―şahi-şahan‖ forması da işləndi – bu, türkcənin qrammatikasının (xanlar xanı→xani-xanan→şahi-şahan) fars qrammatikasına aşkarca təsiridir.
ifadəsinin hərfi tərcüməsi göz qabağındadır – ―toz‖ sözünün türkcəliyi də öz yerində. Farsca yazan azərbaycanlıların dilində hərfən tərcümə olunmuş çoxlu frazeoloji ifadələr, atalar sözü və məsəllər var. Bunun zəngin və ən tipik faktları Xaqani və Nizamidə özünü göstərsə də, ilk nümunələrinə onlardan 150 il qabaq, XI əsrin birinci yarısında Qətran Təbrizidə rast gəlirik. Qətran Təbrizinin dilində azərbaycanlıların qapıdan qovub bacadan
türkcəsindən hərfi tərcümələri ilə işlənir 1 .
Nizamidən bir neçə nümunə:
1 Beqdeli Q. Göstərilən əsəri, s.21. 103
Çeşmrəsidegi – gözə gəlmə; Çeşmzədə – göz dəymə; Be dəsti-xod təbər bər payi-xod zəd – öz əli ilə öz ayağına balta çalır; Yek-ca ab xorəd qort ba miş – qurdla quzu bir yerdə otlayır; Yeki serke tələb kərd, ənkəbin yaft – doşab almışam bal çıxıb;
Dozd-e xane ra dər bəst nətəvan – ev oğrusunu tutmaq olmaz;
Biya ta kəc neşinim, rast quyim – gəl əyri oturaq, düz danışaq; Amade-ye bad be badi şəvəd – kələklə gələn küləklə gedər; Kəs nə quyəd ke, duğ-e mən torşəst – heç kəs ayranına turş deməz və s.
Görkəmli nizamişünas H.Araslı göstərir ki, Nizamidən əvvəlki fars sənətkarlarında, hətta nəhəng leksik-frazeoloji tutum sahibi və təmiz farscanın timsalı Firdovsidə bu ifadə və məsəllər işlənmir, halbuki XII əsrdən sonrakı fars ədəbi dili nümunələrində tez-tez rast gəlinir 2 . Bu dil qanunu məlumdur ki, tərcümə zamanı bir dilin frazeologiyasının başqa dildə qarşılığını (ekvivalentini) götürmək lazımdır, əgər o hərfən çevrilirsə, süni görünür, sezilir, xüsusilə söz ustaları, filoloqlar onu dərhal ayırırlar. Deməli, Nizami, Xaqani kimi sənətkarlar Azərbaycan dilinin bu frazeoloji vahidlərinin farscada qarşılığını görməmiş və fars dilini zənginləşdirmək və şübhəsiz, həm də öz etnik-milli varlıqlarını hiss etdirmək üçün belə hərfi çevirmə yolu ilə getmişlər. Xaqani və Nizami barəsində farslar ―əzan bu-ye tork miayəd‖ (onlardan türk ətri gəlir) deyəndə, şübhəsiz, həmin frazeoloji məxsusiliyi nəzərdə tutmuşlar * . 2 Araslı H. Göstərilən əsəri, s.14. * Yeri gəlmişkən Qətran Təbrizi haqqında söylənmiş bir tarixi məlumata təshih vermək məqsədəuyğun olardı. Nasir Xosrov öz ―Səyahətnamə‖sində Təbrizə 438-ci il (m.1046) gəlişi ilə bağlı yazır: ―Təbrizdə Qətran adlı şair gördüm. Yaxşı şeir deyirdi, amma fars dilini yaxşı bilmirdi. Mənim yanıma gəldi,
104
Türkizmlər fars şairlərinin də əsərlərində işlənir. Bunların da içərisində elələri var ki, bugünkü azərbaycancada qalır: ay, and, köç, su, biz (alət), bıçaq, bıçqı, qar, çiçək, yol, az, sən və s. Sonralar arxaikləşənləri də var: yəxni, tuzluq (şoraba), qlavuz (bələdçi), qonuq (gecələmə, əylənmə yeri) və s. İdiomatik qəlibdə işlənənləri var ki, azərbaycancadan (türkcə) hərfi tərcümə kimi görünür: məkəş bıçaq ―bıçaq çəkmə‖ (Suzənidə),
şəkilçilərlə işlənənlərə də rast gəlinir: andlıq, tuzluq (duzluq), atsız və s. Arxaik fonetikada işlənənlər özünü göstərir: oltur ―otur‖ (Ənvəridə), qazğan ―qazan‖ (Şəmsəddin Əhmədidə) və s. Doğrudur, bu şairlər (Nasir Xosrov, Ənvəri, Suzəni, Moizzi, Şəmsəddin Əhmədi və
b.) azərbaycanlı olmadıqlarından bu
sözlərin bilavasitə Azərbaycan
Mənciq və Dəqiqinin divanlarını gətirdi, oxudu, ona çətin olan mənanı soruşdu, dedim, şərhini yazdı‖ (bax: M.Məmmədova. Q.Təbrizinin ―Təfasir‖ adlı əsəri. ―Əlyazmalar xəzinəsində‖, Bakı, 1972, III c., s.67). Belə faktlar məlumdur ki, hətta Qətran divanındakı şeirlərdən bəzilərini Rudəkininki sayanlar olub (orda, s.67). Bu, Qətranla Rudəkinin eyni dil səviyyəsinə sahib olması deməkdir. Nadir Mirzə ―Tarixü coğrafiyayi-darüssəltəneyi-Təbriz‖ əsərində Qətranın Təbriz zəlzələsi haqqındakı qəsidəsini misal gətirərək yazır: ―Çox yaxşı və gözəl ifadəli bu qəsidəni misal verdim. Nasir Xosrovun ―farsca bilmirdi, Fərruxi və Rudəkinin divanını yanıma gətirdi, divanda çətin olanı ona öyrətdim‖ deməsindən təəccüblənirəm. Qətranın bu cür başqa şeirləri də var ki, heç bir nöqsan nəzərə çarpmır‖ (orada, s.68). Rəşid Vətvatın sözləri də ibrətlidir ―...mən öz həyatımda onun (Qətranın) hər qətrəsini şairlik hesab edir və başqa şair tanımıram‖ (yenə orada). Deməli, Nasir Xosrov iki cəhəti nəzərə almayıb: 1. Qətran ilk izahlı fars dili lüğətinin müəllifidir – lüğətdə hər sözün konkret incəliklərini, məhəlli məna təzahürlərini əhatə etmək üçün ən böyük leksikoqraf hətta savadsız adamdan da söz soruşa bilər; 2. Görünür, Qətranın şeirlərində yuxarıda misal gətirdiyimiz qəbildən hərfən tərcümə olunmuş frazeoloji nümunələr Nasir Xosrovun qulağını cırmaqlamışdır – bu, farscada ilk hərfi mənimsəmələr imiş, fars sənətkarları hələ onlara vərdiş etməmiş və bunu farsca yaxşı bilməmək kimi qiymətləndirmişlər. Əsr yarım sonra Xaqani və Nizamiyə ―onlardan türk ətri gəlir‖ deyildiyi zaman həm fars dilində türkcəyə vərdiş yaranıbmış, həm də Xaqani və Nizami sənətinə irad tutmağa cəsarət etməyib, bu farscaya yabançılığı məcazi şəkildə ifadə etmiş, onu ―türk ətri‖ kimi obrazlaşdırmışlar.
105
türkcəsindən götürülüb-götürülməməsi barədə düşünmək də olar.
Ancaq iki cəhəti nəzərə almaq gərəkdir: 1. Bu sözlərin (arxaikləşənlərin də, yaşayanların da) lüğəti mənası, morfologiya və fonetikasının oğuzcalığı göz qabağındadır və bilavasitə Azərbaycan dili və onun tarixi ilə səsləşir; 2. M.Kaşğarinin Ön Asiya türklərinin ədəbi yazılı dilə malik olduqları fikrini xatırlasaq, yenə bu türkizmlərə yiyələnmək hüququ, birinci növbədə, Azərbaycan dilinə düşür. Bütün bunlarla yanaşı, məsələnin bu tərəfi var ki, yüksək inkişaf faktı sayılan müəyyən tarixi-mədəni göstəricilər eyni dövrdə yaşayıb siyasi-mədəni səviyyəsi ilə irəlidə gedən qohum xalqlardan hər birinə aid ola bilər. Yəni türk dili IX- XII əsrlərdə Şərqin mədəni və siyasi kommunikasiyasında fəaldırsa (tədqiqatlar hələ ki X əsrdən bu fəallığı qeydə alır), Azərbaycanın həmin dövrdəki yüksək tərəqqisi, Şərq renessansındakı aparıcılığı yuxarıdakı türkizmlərin farscaya nüfuzunda Azərbaycan dilinin bilavasitə iştirakını təsdiqləyir. Bunu demək kifayətdir ki, həmin əsrlərdə farsca yazan türk şairlərindən ən istedadlıları və çoxluq təşkil edənləri azərbaycanlılar idi: Qətran Təbrizi, Fələki Şirvani, Mücirəddin Beyləqani, Qivami Mütərrizi, Məhsəti Gəncəvi, Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi. Fars şairlərinin əsərlərindəki türkizmlər Xaqani və Nizaminin dilindəkilərlə tipoloji səsləşmədədir. Hətta morfologiya və sintaksis baxımından da uyğunluqlar nəzərə çarpır. Məsələn, Xaqanidə: Məra dər parsi föhĢi ke quyənd, Be torki çərxeĢan quyəd: sənsən; Nasir Xosrov Dəhləvidə: Yekki bengər be çeĢme-delət, ey sən; Suzənidə; Ta bevəsle- Nəcibməndə rəsəm, Ey qlavuz, ayt yolum qanda? Bunlar Azərbaycan dilinin tarixi morfologiya və sintaksisinin normasına müvafiqdir. Bəzən türkizmin mətn içərisində şərhi verilir, mənası fars oxucusuna açılır: Az əndək başəd ləfze-torki və beomr, Saqiye-bərro ətaye-mən nədanəd dadi – az-Suzani (türki ləfzi ilə ―az‖ ə ndək deməkdir...); Biz derəfş əst dər ebarəte-torki, 106
Suzəne-həcvəm tora xalidətər əz biz-Suzəni (türk ifadəsində ―derefş‖ bizdir, Mənim həcvimin iynəsi bizdən də itidir). Ancaq əksərən farsca mətnlərdə türk sözləri, Xaqani və Nizamidə gördüyümüz kimi, şərhsiz verilir. Məsələn: Çeşme-in daim sefid əz abe-həsrət həmçu qar, Ruye-an daim siyah əz gərde-mohnət həmçu qır-Ənvəri 1 (Bunun gözü həsrət yaşından qar kimi daim ağdır. Onun üzü möhnət tozundan qır kimi daim qaradır). Bu o deməkdir ki, IX-XII əsrlərdə fars dilinin yayıldığı regionlarda və ümumiyyətlə, Ön Asiyada, Yaxın Şərqdə türkcə sərbəst başa düşülmüşdür * . ―Tarixi-Fəxrəddin Mübarəkşah‖ (XIII əsrin əvvəlləri) əsərində deyilir ki, Şərqdə ərəb dilindən sonra türkcədən daha gözəl və daha layiqli bir dil yoxdur. 300 il sonra ―Mühakimətül-lüğəteyn‖ traktatında Ə.Nəvayi də həmin qənaətə gəlir. Bu mülahizələr və farsdilli ədəbiyyatlardakı türkizmlər təsdiqləyir ki, bir sıra türk dilləri kimi, Azərbaycan dili də ilk orta əsrlərdən öz ölkələrində, hətta Şərqdə, yazılı və şifahi, bədii və hüquqi ünsiyyət vasitəsi kimi fəaliyyət göstərmişdir. XII əsr şairi Fələki Şirvaninin Məhsəti haqqında bir fərdi bizə məlumdur:
Bu Ģuxi-nəvədsalədə halət yenə qalmıĢ, Geysuyi-səfidində təravət yenə qalmıĢ.
Doqquz sözdən üçü türkcədir: bu, yenə, qalmış. Bu, milli tərkibcə üçdə bir deməkdir. Altı əcnəbi sözdən dördü tarixən ədəbi-bədii dilimizdə işlənib və anlaşılıb: şux, halət, geysu (saç), təravət. Bunlar aşıq şeirində də işlənib, üçü isə (şux, halət,
1 Fars şairlərinin dilindəki türkizmlər buradan götürülüb: Tourkhan Gandjei. Turkish in pre-mongol persian poetry. Buletin of the school of Oriental and Afrikan studies, University. London, Vol XL, IX. Rart 1, c. 67-75. * Həmin türkcəyə ən çox Azərbaycan dilinin iddiaçı olmasına o tarixi faktlar da əsas verir ki, məsələn, XIII əsrdən erməni müəllifləri azərbaycanca şeir yazırlar; yaxud bir xeyli sonra – XIX əsrdə Avropa səyyahları Azərbaycan dilinin Şərqdəki rolunu Avropadakı fransızca ilə müqayisə edəcəklər. Deməli, Azərbaycan dili XIX əsrdəki mövqeyinə bütün ömrü boyu yol gəlmişdir və ya xalq dili olduğu vaxtdan, Azərbaycan dövlətinin coğrafi və tarixi-siyasi vəziyyəti ilə bağlı məhz belə fəaliyyət göstərmişdir. 107
təravət) bu gün də canlı danışıqda qalır. İkisinin - nəvədsalə (doxsan yaşlı), səfid (ağ) sözlərinin işlənmə ənənəsi yoxdur, klassik poeziyamızın dilində çox nadir hallarda təsadüf olunur. Kütləvi oxucu üçün anlaşılmaz ola bilər, ancaq dövrünün yazıb- oxumaq bilən hər adi oxucusu üçün beytin dili yüz faiz anlaşılan olub. Məhdud işlək sözlərin ikisində də türkcəmizin morfoloji əlamətləri işlənib: nəvədsalə+də (yerlik hal şəkilçisi), səfid+i (III şəxs mənsubiyyət şəkilçisi)+n (bitişdirici fonetik ünsür+də (yerlik hal şəkilçisi) – yəni cümlənin düzəlməsində əcnəbi sözlər milli qrammatikanın tələbləri ilə işlənib. Eyni zamanda iki fars izafəti – şuxi-nəvədsalə, geysuyi-səfid – var. Bu dil bütövlükdə gələcək Azərbaycan əruz şeirinin dili olacaqdır. Yəni artıq alınma ərəb və fars sözləri ədəbi dilimizdə özünə yer edib, milli sözlərlə türk cümləsində dil tapıblar. Alınma ərəb və fars sözləri hətta ―Dədə Qorqud kitabı‖nın dilinə də, necə deyərlər, yol tapıb. Alınmalar ədəbi dilimizin daha da dolğunlaşması üçün materiallaşıblar. Bu o deməkdir ki, VII – XII əsrlər mərhələsi fiziki və hüquqi baxımlardan Azərbaycan – türk milli ədəbi dilinin tərkibinə daxil olur və bir bünövrə kimi onun gələcək ağırlığını öz üzərinə götürür. VII – XII əsrlər Azərbaycan xalq dilinin və onun yazılı fəaliyyətinin varlığını azərbaycandilli materialın özü ilə də təsdiqləmək olur. Xalq ağzında bizə belə bir bayatı gəlib:
Əlbəttə, bayatının dili müasir Azərbaycan dilidir. Ancaq həmin müasir Azərbaycan dili kimi səslənən mətnlərə XIV əsrdə də (
Dedim: belün. Dedi: nə narın söylər – Q.Bürhanəddin), XIII əsrdə də ( And içərəm, səndən artıq sevməyəm, Sənün ilə xoĢ keçər çağum... – Həsənoğlu) və ―Dədə Qorqud‖un dilində də ( QoĢa badam sığmayan dar ağızlum...) rast gəlinir – yəni mətnin dilinin həddindən artıq bugüncə səslənməsi bizi tərəddüdə salmamalıdır. Və buna görə də onun konkret yaranma dövrünü təyin edək. Bayatıda bir tarixi möhür-damğa var: xəzər
108
etnonimi. Tarixi faktlar təsdiqləyir ki, xəzərin Azərbaycan ərazisinə ən fəal müdaxilələri X əsrdən əvvəllərə aiddir. Azərbaycanın şimal-şərqində yerləşən xəzərlər, ümumiyyətlə, X əsrin əvvəllərində indiki Həştərxan ətrafına, Volqanın töküləcəyinə çəkilirlər. Deməli, bu bayatı IX əsrdən sonra yarana bilməzdi. Tarixi-tipoloji linqvistik təhlil bayatının dilini həmin dövrdə mümkün hesab edir. Bayatıdakı sözlərdən ver,
çə k, sal (-la), ol felləri, mən əvəzliyi Həsənoğlu qəzəllərinin və ―Dədə Qorqud‖un dilində var, bazar, yad, kəniz, məzar həmin mənbələrdə yoxdur. Bunların dördü də alınma sözdür, onlara XIII əsrin başqa abidəsi ―Qisseyi-Yusif‖in dilində rast gəlirik, çünki bu poemada alınma leksika – ərəb-fars sözləri çoxdur. Bayatıdakı morfoloji əlamətlərin hamısı –mə inkar, -ər müzare, - unca feli bağlama, -i təsirlik hal şəkilçisi Həsənoğluda və ―Dədə Qorqud‖da mövcuddur. Həm XIII əsrdən Azərbaycan dilinin əsas lüğət fondu və qrammatik müəyyənliyi (morfoloji və sintaktik təşkilatlar), həm XI – XII əsrlərin farsdilli şeirlərindəki türkizmlərin leksik-qrammatik-fonetik formalaşma uyğunluğu bayatının dil kompleksiyasını IX əsr Azərbaycan dili faktı kimi məqbul saymağa imkan verir. Burada daha iki cəhəti nəzərə almalıyıq: 1. Şeirin dili tələffüzcə tamam müasirləşib, ona tarixi fonetika görünüşü versək (məni əvəzinə bəni, olunca yerinə olınca), deyilən tarixə uyğun görünür; 2. Dilin bu qədər sabit qalmasını şeir qəlibi şərtləndirir, yəni şeirin arxitektonikası mühafizəçi rolunu oynayır – vəzn, qafiyə, ahəng həmişə tarixi ştampı qoruyur (―az getdi, uz getdi‖ qəlibini yadımıza salaq. Burada leksik planda dəyişmə isə dediyimiz dörd alınma sözün dörd türk sözünü əvəz etməsindən ibarət ola bilər – yerdə qalan sözlər öz lüğəti mənası, morfologiyası və sintaktik mühiti ilə dövrünün azərbaycancasının təmsilçisidir. Bir cəhəti də nəzərə alaq ki, bayatının dilini, məsələn, Həsənoğlunun klassik poeziya janrlarının dili ilə müqayisə edəndə onun tarixliyini eynən qavramaq müəyyən dərəcədə özlüyünü itirir. Həsənoğlunun dilini ona müasir türk şairi Yunus Əmrənin xalq şeiri janrındakı dili ilə müqayisə etsək, bayatının dili öz tarixi kontekstinə daha uyğun görünər – o zaman yenicə fəaliyyətə başlayan oğuz-səlcuq Türkiyə
109
türkcəsinin Azərbaycan dilinə fərqdən çox yaxınlığı var idi. Beləliklə, Yunus Əmrənin xalq şeiri janrındakı dilinin lüğətini həmin bayatının dili ilə tutuşduraq:
– Dolap, neçin inlersin, –
Derdim vardır, inlerim. Ben Mevlaya aşık oldım, Anın için inlerim.
Yaxud: Sirat kıldan incedir, Kılıçdan keskincedir. Varup anın üstine Evlər yapasım gelir.
XIII əsr türk şairinin qələmindən çıxmış bu şeirlərin dili, hələ Türkiyə türkcəsini bir yana qoyaq, bugünkü Azərbaycan dilindən nə qədər fərqlənir? Morfologiyanın aqlütinativ tipi dilin belə dözümlülüyünü, mühafizəkarlığını qanuni sayır. Nəhayət, texniki forma kimi, heca və qafiyə sistemi ilə həmin bayatı şəkli deyilən dövrdə ola bilərdimi? M.Kaşğari bu suala müsbət cavab verir: onun ―Divan‖ında tanıdığımız türk bayatı- mani qəlibində çoxlu xalq şeiri nümunələri var.
mərhələdə ədəbi dil milli dil inkişafını başa çatdırır. Dil normasında fonetik (q/h/x, d/t), leksik (yazı/çöl, cənnət/uçmaq), qrammatik (dür/dürür, isər/əcək) paralelizm özünü göstərir. İki pillədə inkişaf edir: a) XIII-XIV əsrlər. Bu zaman divan ədəbiyyatının dili formalaşır. Ərəb və fars sözləri və qrammatik quruluş faktları dil normasına nüfuz edir. Dilin inkişafı elmi-fəlsəfi məzmunu və lüğət zənginliyi ilə səciyyələnən Nəsimi zirvəsi kimi yekunlaşır; b) XV- XVI əsrlər. Əcnəbi lüğət dil normasında aparıcı mövqe tutur. Tərcümə dili ədəbi dilin inkişafında özünü hiss etdirir. Qeyri-oğuz elementləri müşahidə olunur. Türkcə dövlət dili kimi işlənir. Nəsr dili yaranır. Ədəbi dil funksional üslublar üçün güc kəsb edir. Füzuli sənətində milli ədəbi dil qəti şəkildə elan olunur.
110
İkinci dövrün növbəti mərhələsi XVII-XXI əsrləri əhatə edir. Üç pillədən keçir: a) XVII-XVIII əsrlər. Normada xəlqiləşmə gedir. Realist ədəbiyyatın dili aparıcı mövqeyə qalxır. Folklor dili yazılı dilə nüfuz edir; b) XIX-XX əsrlər. Üslublar yenidən təşkil olunur. Ədəbi dil çoxvalentlilik qazanır. Satira, mənzum hekayə, dram, realist hekayə dili meydana çıxır. Publisist üslub yaranır. Ədəbi dilin lüğətinə rus və Avropa dillərindən söz alınmağa başlanır. İctimai, siyasi, elmi-ədəbi terminlər hazırlanır. Dərslik dili formalaşır. Canlı danışıq dili normaya fəal şəkildə nüfuz edir; c) XX əsrin 30-cu illəri – XXI əsr. Ədəbi dil məktəblərdə sistem şəklində təbliğ olunur. Qrammatikalar yazılır, tərcümə lüğətləri, terminoloji lüğətlər, orfoqrafiya lüğətləri hazırlanıb nəşr olunur. Müasir dilin orfoqrafik və orfoepik normaları sabitləşir. Terminoloji hərc-mərcliklə mübarizə aparılır, alınma və milli terminlərə münasibət müəyyənləşir. Əlbəttə, ədəbi dilin dövrləri və mərhələləri arasında Çin səddi çəkmək, bu dövrləri bir-birindən təcrid etmək olmaz. Yeni dövrün norması əvvəlki dövrün içərisində hazırlanmağa başlayır; köhnə norma dəfn olunmur, onun əsas kütləsi yenidə qalır. Sadəcə ədəbi dildə yeni bir üslubun yaranması, aparıcı üslubun dəyişməsi, ədəbiyyatda yeni janrların meydana gəlməsi, dilin struktur elementlərində cüzi dəyişmə - bir qrammatik formanın yaranması və ya itməsi, koynenin əvəz olunması və s. ədəbi dilin norma sistemində yenidən komplektləşməyə səbəb olur. Yeni komplektləşmə yeni norma sistemi yaradır ki, bu da yeni dövr və ya mərhələnin başlanmasını elan edir. Doğrudur, ədəbi dil daha sürətli inkişafa meyillidir. Lakin ümumxalq dili bütövlükdə mühafizəkardır. O öz mühafizəkarlığı ilə ədəbi dili çəkir, ənənəyə bağlayır və bununla da nəsillər arasındakı ünsiyyəti mümkün edir. Ədəbi dil xalq dilini intellektuallaşdırır, xalq dili isə onun yaşaması, varlığı üçün baza təşkil edir. Bu iki təzahür arasında daimi ahəngdarlıq qalır. Ədəbi dillə xalq dili arasındakı rabitənin dialektikası belədir.
|