Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova

Mahsulot (ish va xizmat)lar tannarxini baholash. 
4-son BHMSda 
TMZlarning mahsulot, ishlar va xizmatlar singari turlari tannarxini aniqlash uchun 
quyidagi usullar taklif etiladi: 
Oddiy usuli – bir turdagi mahsulot (ish va xizmat)larni ishlab chiqaradigan 
va yarim tayyor mahsulotlar va tugallanmagan ishlab chiqarishga ega bo‗lmagan 

---

393 
tashkilotlarda qo‗llaniladi. Mahsulot (ish va xizmat)lar birligining tannarxi ishlab 
chiqarish xarajatlari summasini ishlab chiqarilgan mahsulotlar (ish va xizmat)lar 
birliklarining umumiy miqdoriga bo‗lish yo‗li bilan hisoblab chiqariladi. 
Me‘yoriy usuli – xomashyo, materiallar, mehnat va ishlab chiqarish 
quvvatidan foydalanishning belgilangan me‘yorlari bo‗yicha xarajatlarni hisobga 
olishga asoslangan, u amaliyotda ko‗proq qo‗llaniladi. 
Buyurtma usuli – yakka tartibdagi va mayda turkumli ishlab chiqarishga ega 
bo‗lgan tashkilotlarda qo‗llanadi. Barcha xarajatlar buyurtmaning yakunlanishiga 
qadar to‗laligicha tugallanmagan ishlab chiqarish deb hisoblanadi. Agar ushbu 
buyurtma bir xildagi mahsulot (ish va xizmat)lar turkumidan iborat bo‗lsa, 
mahsulot (ish va xizmat)lar birligining tannarxi mazkur buyurtma bo‗yicha 
xarajatlar summasini mahsulot birliklari miqdoriga bo‗lish orqali aniqlanadi. 
Bosqichli usul – boshlang‗ich xomashyo va materiallar ishlab chiqarish 
jarayonida bir qator bosqich, faza, pog‗onalardan o‗tadigan ishlab chiqarishda 
qo‗llanadi. Ushbu usulda avval barcha mahsulotlar (ish va xizmat)larning tannarxi, 
so‗ngra uning birligi tannarxi aniqlanadi. Bunda bosqichli usul tashkilotning 
tarmoqqa mansubligiga bog‗liq holda ikki variantda amalga oshirilishi mumkin: 
yarim tayyor mahsulotli va yarim tayyor mahsulotsiz variantlarda. 
Xarajatlarni inventar baholash usuli (savdoda). Usul tanlovi TMZlar 
nomenklaturasiga va ularning turi, ishlab chiqarish turi, uning murakkabligi, 
tugallanmagan ishlab chiqarish mavjudligi, ishlab chiqarish jarayonining qancha 
davom etishiga bog‗liq bo‗ladi. Hisob siyosatida tanlangan usul ochiq ko‗rsatiladi. 
TMZlarni qayta baholash.
 
Korxona hisob siyosatida TMZlar qiymatini 
aniqlashtirish davriyligi ham ochiq ko‗rsatiladi, bu aniqlashtirish TMZlarni joriy 
qiymatiga sotishning sof qiymatiga muvofiqlashtirish (agar sotishning sof qiymati 
tannarxdan past bo‗lsa, qiymatni arzonlashtirish) maqsadida amalga oshiriladi. 
TMZlarni hisobdan chiqarishda baholash.
 
Korxona ishlab chiqarishga 
hisobdan chiqariladigan tovar-moddiy zaxiralarni baholash usulini mustaqil 
ravishda belgilaydi: 

---

394 
Xarid qilingan materiallar birligi tannarxi bo‗yicha. Bu usul maxsus 
loyihalar uchun mo‗ljallangan buyumlarga, ular sotib olingan yoki ishlab 
chiqilganligidan qat‘iy nazar qo‗llaniladi. 
O‗rtacha tortilgan qiymat bo‗yicha (AVECO). Tovar-moddiy zaxiralar har 
bir birligining qiymati davr boshida aynan bir xil birliklarning o‗rtacha tortilgan 
qiymati va davr mobaynida xarid qilingan yoki ishlab chiqarilgan aynan bir xil 
birliklarning qiymatidan kelib chiqib aniqlanadi. TMZlar har bir birligi qiymatini 
AVECO usuli bo‗yicha aniqlash davr boshidagi tovar-moddiy zaxiralar 
qoldig‗ining tannarxi va miqdori hamda ushbu davr mobaynida kelib tushgan 
tovar-moddiy zaxiralarning tannarxi va miqdoridan shakllanadigan, aynan bir xil 
birliklarning umumiy tannarxini ularning umumiy miqdoriga bo‗lish yo‗li bilan 
amalga oshiriladi. O‗rtacha qiymat tashkilot tomonidan tanlangan usulga qarab 
davriy yoki TMZlarning har bir yangi turkumi kelib tushishiga ko‗ra hisoblab 
chiqarilishi mumkin. 
Vaqt bo‗yicha birinchi xaridlar paytida TMZlar tannarxi bo‗yicha (FIFO). 
TMZlarning chiqib ketayotgan birliklari tannarxiga birinchi navbatda xarid 
qilingan yoki ishlab chiqarilgan zaxiralarning qiymati kiradi, davr oxiridagi tovar-
moddiy zaxiralar qiymati esa oxirgi bo‗lib xarid qilingan yoki ishlab chiqarilgan 
zaxiralar birliklarining umumiy qiymatidan tashkil topadi. 
Tovar-moddiy zaxiralarning har bir guruhi (turi) bo‗yicha hisobot davri 
mobaynida qiymatni aniqlashning bittagina usuli qo‗llaniladi. Qo‗llanadigan usul 
hisob siyosatida ham aks ettirilishi lozim. 

---

395 
11.16-jadval