Turabbayev X. A., Xusanov A. D. Ballistik ekspertiza: Darslik
Yüklə 39,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
YES
), o‘lchov birligi — Joul/mm2 )ning qiymatlarini tahlil qilish asosida aniqlanadi. Bu maqsadda avvalo snaryadning kinetik energiyasi (E, o‘lchov birligi — Joul ) quyidagi formula yordamida aniqlanadi: , 2 2 mv E = bu yerda m ⎯ snaryadning og‘irligi ( kg ); V ⎯ snaryadning o‘rtacha tezligi ( m/s ). So‘ng, snaryadning ko‘ndalang kesimi yuzasi (S, o‘lchov birligi mm2 ) quyidagi formula bilan aniqlanadi: , d S 4 2 π = bu yerda π = 3,14 ⎯ o‘zgarmas kattalik; d ⎯ snaryadning diametri ( mm ). 211 Snaryadning solishtirma kinetik energiyasi esa quyidagi formula yordamida aniqlanadi: , S E EC = bu yerda E ⎯ snaryadning kinetik energiyasi (Joul); S ⎯ snaryadning ko‘ndalang kesim yuzasi ( mm2 ). Ushbu qiymat ( ES ) aniqlanganidan so‘ng, uni 0,5 Joul/mm2 bilan solishtiriladi, agar bu qiymat 0,5 Dj/mm2 ga teng yoki undan katta bo‘lsa, u holda tadqiq qilinayotgan obyekt yetarlicha shikast yetkazish qobiliyatiga ega deb hisoblanadi va eksperimentlar to‘xtatiladi. Agar eksperimental o‘q otishni amalga oshirishda otilgan snaryadning solishtirma kinetik energiyasi 0,5 Dj/mm2 dan kichik bo‘lsa, ekspert qo‘lbola qurolni o‘qlash sharoitlarini o‘zgartirishi (porox zaradi, snaryadning og‘irligi yoki gazlarning obtyuratsiyasini oshirishi) lozim va eksperimentlarni, snaryadning solishtirma kinetik energiyasi 0,5 Dj/mm2 qiymatga yetkunicha yoki ushbu qiymatdan ortib ketgunicha davom ettirishi kerak. Eksperimentlar natijalariga asoslanib, tadqiqotga taqdim etilgan obyektning o‘qotar qurollar guruhiga taalluqliligi bo‘yicha xulosa chiqariladi. Ta’kidlash joizki, taqdim etilgan qo‘lbola qurolni o‘qlash sharoitlarini o‘zgartirish, otish natijasida ushbu qurol buzilib ketgunicha davom ettirilishi kerak. Eksperimentlarni sochma o‘qlardan foydalanib o‘tkazishda solishtirma kinetik energiyani hisoblash uchun ko‘ndalang kesim yuzasi sifatida sochma o‘q yoki kartechning ko‘ndalang kesim yuzasi emas, balki stvol kanali ko‘ndalang kesimi yuzasi olinadi. Chunki, bu holda solishtirma kinetik energiyani, sochma o‘qlar majmuasi (dastasi, bog‘lami) to‘plangan holda, xuddi yaxlit snaryad kabi harakat qiladigan joy — qurol stvol og‘zi yaqinida aniqlanadi. Stvol og‘zidan o‘qlanadigan qurollarning shikastlovchi qobiliyatini aniqlash maqsadidagi eksperimentlarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, bu holda otuvchi zaradning og‘irligi, snaryadning og‘irligi va qurolni o‘qlash sharoitlari (o‘qlash zichligi, pijning turi, snaryadning kalibri) oldindan ekspertga ma’lum bo‘ladi. Snaryadning solishtirma kinetik energiyasi ushbu omillarga bog‘liq. Shuning uchun bu holda quyidagilar tavsiya etiladi: tekshirilayotgan qurol stvoli kanali diametri va uzunligidan kelib chiqib, mos holdagi kalibrli standart patron tanlanadi, uni qismlarga ajratib, porox zaradining uchdan bir qismi olinadi va ushbu miqdordagi porox zaradi bilan eksperimental o‘q otish amalga oshiriladi. 212 Snaryad sifatida mos diametrga ega bo‘lgan standart snaryad (sochma o‘q yoki kartech) olinishi mumkin. Agar otishda snaryad yetarlicha kinetik energiyaga ega bo‘lmasa, porox zaradining miqdori oshiriladi va o‘q otish takrorlanadi. Eksperimentlarni tekshirilayotgan quroldan otilgan snaryadlar yetarlicha kinetik energiyaga ega bo‘lmagunicha yoki qurol buzilmagunicha o‘tkazilaveradi. Agar eksperimental o‘q otish jarayonida, otilgan snaryadning solishtirma kinetik energiyasi 0,5 Dj/mm2 qiymatga yetishdan oldin, tekshirilayotgan qurol buzilsa yoki deformatsiyaga uchrasa, qurol qismlari ishdan chiqishi natijasida porox gazlari tashqariga chiqib ketsa va natijada otuvchiga xavf tug‘ilsa, ko‘rsatilgan holatlar tekshirilayotgan obyekt yetrlicha mustahkamlik va ishonchlilikka ega emasligidan hamda xavfsizlik talablariga mos kelmasligidan dalolat beradi, bu holda ushbu obyekt o‘qotar qurollar turkumiga kiritilmasligi lozim. Tadqiqotlar jarayonida olingan natijalarni baholash va yakuniy xulosalarni shakllantirish bosqichida barcha o‘tkazilgan tadqiqotlar natijalari sintez qilinadi va tekshirilayotgan obyektda o‘qotar qurolga mos belgilar majmuasi (tuzilishi, energetikasi, xususiyatlari, ishonchliligi) mavjud bo‘lsa, ushbu obyektni o‘qotar qurollar guruhiga taalluqliligi ta’kidlanadi. Bundan tashqari, tadqiqotlar natijasiga bog‘liq ravishda ekspert tadqiqotga taqdim etilgan obyektning o‘qotar qurollar guruhiga taalluqli emasligi yoki savolga javob berishning imkoni yo‘qligi bo‘yicha asoslantirilgan xulosa qilishi ham mumkin. Ekspertiza xulosalarida tadqiqotga taqdim etilgan obyektning tayyorlash usuli ham ko‘rsatiladi. Bunda agar obyekt qo‘lbola usulda tayyorlangan bo‘lsa, uning kalibri, ushbu quroldan otilishi mumkin bo‘lgan patronlar ko‘rsatilishi hamda ushbu qurol tipiga ko‘ra (narezli kalta stvolli noavtomatik; kalta silliq stvolli novtomatik va hokazo) va turiga ko‘ra (to‘pponcha, revolver va hokazolar) tasniflanishi lozim. Ekspertiza xulosalariga ilova qilinadigan ko‘rgazmali material tadqiqot obyektlarining umumiy ko‘rinishi, obyektning tarkibiy qismlarining ko‘rinishi, obyektda mavjud markirovka belgilarining masshtabli usulda olingan suratlari, o‘ziga xos boshqa barcha belgilarining fotosuratlari bilan ta’minlangan bo‘lishi kerak. Tadqiqotga taqdim etilgan qo‘lbola usulda yasalgan otuvchi qurilmaning o‘qotar qurollar turkumiga taalluqliligini aniqlash — otuvchi qurilmalarning guruhiy taalluqliligini aniqlashdagi eng katta 213 vazifalardan biridir. Bu kabi vazifani hal etish uchun ekspertizaga quyidagilar taqdim etilishi mumkin: — alohida turdagi o‘qotar qurolga o‘xshash to‘liq yoki qisman qo‘lbola usulda yasalgan otuvchi qurilma; — hech qanday o‘zgarishlarsiz yoki alohida turdagi o‘qotar qurolga o‘xshash qisman o‘zgartirilgan standart qurol (qurilish-montaj to‘pponchasi, raketnitsa, start to‘pponchasi yoki revolveri, pnevmatik vintovka yoki to‘pponcha); — tashqi tuzilishi jihatidan o‘qotar qurolga o‘xshatib atipik standart yoki qo‘lbola usulda yasalgan otuvchi qurilma (avtoruchka yoki boshqa buyumlar shaklidagi to‘pponchalar); — birorta standart mahsulotdan o‘qotar qurolga atipik holda yasalgan otuvchi qurilmalar (masalan, dizel forsunkadan yasalgan to‘pponcha); — standart yoki nostandart o‘qotar qurollarining turli qismlaridan yagona qilib yig‘ilgan qo‘lbola otuvchi qurilmalar (standart yoki qo‘lbola usulda yasalgan otuvchi qurilmaning tugun va mexanizmlari); — ikkita standart yoki nostandart mahsulotlar (masalan, metall quvur va tokarlik keskichi) va patron Yuqorida sanab o‘tilgan barcha holatlarda tadqiqotga keltirilgan otuvchi qurilmaning o‘qotar qurolga tegishliligi haqidagi savolni tadqiqotga taqdim etilgan qo‘lbola usulda yasalgan otuvchi qurilma o‘qotar qurol hisoblanadimi (o‘qotar qurollar turkumiga tegishlimi) tarzda umumlashtirish mumkin. Tadqiqotga taqdim etilgan obyektlarning miqdori hamda xususiyatlariga bog‘liq ravishda ushbu savolni quyidagicha alohidalashtirish mumkin: — taqdim etilgan qo‘lbola usulda yasalgan otuvchi qurilma o‘qotar qurol hisoblanadimi (o‘qotar qurollar turkumiga taalluqlimi); — zavod usulida yasalgan to‘pponcha o‘qotar qurol hisoblanadimi (o‘qotar qurollar turkumiga taalluqlimi); — tokarlik keskichi va ichida kichik kalibrli patroni bo‘lgan silindrsimon shakldagi metall quvur o‘qotar qurol hisoblanadimi (o‘qotar qurollar turkumiga taalluqlimi). Tergovchining sodir etilgan jinoyat ishining ekspertiza tayinlash haqidagi qarorida ko‘rsatilgan hal etilishi kerak bo‘lgan vazifalaridan kelib chiqib ekspert, ekspertizaga berilgan, ushbu qurilmalarning ichida jangovar zaradi bor yoki yo‘qligi, miqdori va xususiyatlariga doir 214 ma’lumotlarni aniqlaydi. Qo‘lbola usulda yasalgan otuvchi qurilmani o‘qotar qurollar turkumiga tegishli ekanligi bo‘yicha vazifani hal etishda ushbu qurilmalardan o‘q otilganligi hamda o‘q otilishi qanday usulda bajarilganligi, bundan tashqari, otilgan snaryadlarning ta’siri qandayligi o‘rganiladi. Agar bu kabi ma’lumotlar ekspertiza tayinlash haqidagi qarorda bo‘lmasa, u holda ekspert ularni tergovchidan so‘rab bilishi mumkin. Taqdim etilgan obyektlar, ayniqsa, ular o‘qlangan bo‘lsa, xavfsizlik qoidalariga qat’iy rioya etilgan holatda tadqiq qilinadi. Nostandart otuvchi qurilmani, eng avvalo, ikki tomonidan, uning alohida qismlarining joylashishini o‘zgartirmasdan masshtabli usulda fotosuratga olish lozim. Agar standart otuvchi qurilma taqdim etilgan bo‘lsa, u holda, uning alohida qismlarining holati ishchi daftarga yozma ravishda qayd etiladi. Keyin, otuvchi qurilma o‘qlangan bo‘lsa, o‘qi chiqariladi (o‘qsizlantiriladi) va undan keyin yuqoridagi tarzda fotosuratga olinadi. Yüklə 39,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|