Turabbayev X. A., Xusanov A. D. Ballistik ekspertiza: Darslik

Ekspert eksperimenti 
⎯
silliq stvolli o‘qotar qurolni otilgan 
polisnaryadlari izlariga ko‘ra identifikatsiya qilish bilan bog‘liq 
tadqiqotlar bosqichi sifatida quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 
⎯
qurol stvoli kanalining snaryadlardagi izlarini turli o‘zgarish va 
buzilishlardan saqlashni ta’minlaydigan o‘q-tutgichni tayyorlashni; 
⎯
qurol stvoli kanalini eksperimentlar uchun tayyorlashni; 
⎯
patronlarni tayyorlashni; 
⎯
eksperimental o‘q otishni amalga oshirishni; 
⎯
tekshirilayotgan qurol izlarida xususiy belgilarni aks etishining 
barqarorlik darajasini va izlarning taqqoslash tadqiqotlari uchun 
yaroqliligini aniqlash uchun ushbu quroldan eksperiment jarayonida 
otilgan namuna snaryadlardagi izlarni (tekshirilayotgan qurolning 
eksperimentdan olingan izlarini) o‘zaro bir-biri bilan solishtirish. 
Taqdim etilgan qurol stvol (stvollari)ni tajriba o‘q otish uchun 
tayyorlashda — qurol stvoli tozalanadi hamda bu tozalash qurol 
stvolining holati va ifloslanishlarning turiga bog‘liq bo‘ladi.
Qurib qolgan tuproq suv bilan yumshatiladi va stvol ichidan olib 
tashlanadi. So‘ng qurol stvol kanali issiq suv bilan yuviladi va paxta yoki 
yumshoq mato bilan artiladi. Agar stvol kanalining ichki sirti ko‘p 
miqdorda korroziya bilan qoplangan bo‘lsa, uni narezli qurollarni 
stvolini tozalashda ishlatiladigan eritmalar yordamida tozalanadi. 
Qurol stvoli kanalini tozalashda uning mikrorelyefining o‘zgarishini 
oldini olishga qaratilgan xavfsizlik choralariga rioya qilish lozim. Ayrim 
hollarda, tajriba o‘q otishlarni taqdim etilgan qurol stvoli tozalangunicha 
ham, stvol tozalanganidan keyin ham o‘tkazish maqsadga muvofiqdir. 
Tajribalarga tayyorgarlik ko‘rish va uni o‘tkazishda o‘q tutgichni 
tanlash alohida ahamiyatga ega, chunki tajribada silliq stvolli quroldan 
otish uchun ishlatilayotgan snaryadlarning materiali yumshoq va kichik 
ta’sirlar oqibatida ham deformatsiyaga uchrashi mumkin. Ushbu 

---

 292 
deformatsiyaning oldini olish maqsadida tajriba jarayonida moyli, suvli, 
petrolatumli va suyuq gazli o‘q tutgichlar ishlatiladi. Boshqa turdagi o‘q 
tutgichlar silliq stvolli qurollardan tajribalarni amalga oshirish uchun 
yaroqli emas, chunki otilayotgan snaryadlardagi izlarning mikrorelyefi 
o‘zgarib ketishi mumkin. 
Tajribalar uchun ishlatiladigan patronlarni tayyorlash — 
tekshirilayotgan qurol stvoli kanalining namuna izlarini olish uchun 
kerakli tuzilishdagi snaryadlarni tanlab olishdan iborat. Silliq stvolli 
qurollarni identifikatsiya qilishda eksperiment o‘tkazishda 
foydalaniladigan tajriba snaryadlar quyidagi talablarga javob berishi 
lozim: 
1. Ishlatilayotgan tajriba snaryadning materiali tekshirilayotgan 
snaryadning materiali bilan bir xil bo‘lishi lozim.
2. Tajriba snaryadning stvol kanalidagi harakat tezligi 
tekshirilayotgan snaryad tezligi bilan bir xil bo‘lishi kerak.
3. Tajriba snaryadning sirtiga stvol kanali tomonidan 
ko‘rsatilayotgan bosim qurol stvoli kanalining tekshirilayotgan snaryad 
sirtiga ko‘rsatgan bosimi bilan teng bo‘lishi lozim.
4. Tajriba snaryadning iz qabul qiluvchi sirti qurol stvoli kanalining 
butun perimetri bo‘ylab xususiyatlarini aks ettirishi darkor.
5. Tajriba snaryadi tayyorlashi oson va sodda hamda tajribalar 
o‘tkazish uchun qulay shaklda bo‘lishi kerak. 
Ushbu talablarga asoslangan holda silliq stvolli qurollarni 
identifikatsiya qilishda foydalaniladigan snaryadlarning ayrim turlarini 
ko‘rib chiqamiz. Ushbu snaryadlar stvol kanalidan otiladigan va stvol 
kanaliga kirgizib surib chiqariladigan turlarga bo‘linadi
Stvol kanaliga kirgizib surib chiqariladigan snaryadlarning eng 
samaralilari quyidagilar hisoblanadi: 
— Berger o‘qi — V.Y
е
. Berger tomonidan taklif etilgan, sham 
plastilindan yasalgan silindrsimon o‘q; 
— Sinzom va Kshetri o‘qi — Dj. Sinzom va M. Kshetri tomonidan 
ixtiro qilingan, qo‘rg‘oshindan silindrsimon qilib yasalgan o‘q, 
balandligi 7 — 8 
mm
, diametri stvol kanali diametridan kattaroq bo‘ladi; 
— Yegorov, Zaysev va Pleskachevsiy o‘qi — A.G. Yegorov, V.F. 
Zaysev va 3.M. Pleskachevskiy tomonidan taklif etilgan, qo‘rg‘oshindan 
tayyorlangan, iz qabul qiluvchi elementi silindrsimon, balandligi 6–7