Turabbayev X. A., Xusanov A. D. Ballistik ekspertiza: Darslik

3. A 
⎯
⎯
 «FEK–1» rusumli snaryad; B 
⎯
 «FEK–1» 
snaryadlarini quyish uchun qolip (kokil): 
1—metall qolipning yuqori qismi; 2—snaryadni quyish; 
 3—metall qolipning asosi.
Ushbu snaryadning balandligi qurol stvoli kanali diametridan katta 
emas, devorlarining qalinligi esa 2,0–2,5 
mm 
dan ortmaydi. 12 kalibrli 
miltiqlardan otish uchun «FEK–1» snaryadining diametri 18,2 
mm
, 
balandligi 
⎯
15 
mm
, devorlarining qalinligi — 2,5 
mm 
ga teng bo‘ladi. 
Snaryadlarning eritilgan qo‘rg‘oshinini aluminiy qolipga quyish 
metodi bilan tayyorlanadi. Ushbu aluminiy qolip ikki qismdan iborat 
bo‘ladi: (quyi qismi (asos), snaryadning ichki bo‘shlig‘ini hosil qilish 
uchun, yuqori qismi tashqi sirtining konturini hosil qilish uchun). Bir-
biriga kiritilgan ushbu ikki qismlar, ularning ustidagi teshik orqali 
eritilgan qo‘rg‘oshin bilan to‘ldiriladigan qolip hajmini tashkil qiladi. 
Sifatli quymalarni olish uchun eritilgan qo‘rg‘oshinni quyishdan oldin, 
qolipni qizitib olish kerak. 
«FEK–1» rusumli snaryadni qog‘oz yoki polietilen gilzaga, 
kamaytirilgan porox zaradi (belgilangan miqdorning 50 — 75%) bilan 
birga joylashtiriladi. 
Ushbu snaryadlarni amaliy faoliyatda, tajribadan namuna izlarni 
olish maqsadida ko‘p marta ishlatish, ularni boshqa shu kabi 
snaryadlarga qaraganda afzalligini ko‘rsatdi.

---

 296 
Bir qator hollarda, masalan, namuna snaryadlarda iz hosil bo‘lish 
mexanizmi barqaror, ammo tekshirilayotgan snaryadlardagi izlar 
boshqacha ifodalanganlik darajasiga ega bo‘lganida, tajribalarni 
tekshirilayotgan polisnaryad tarkibiga kiruvchi sochma o‘qlar yoki 
kartechlar bilan bir xil raqamli sochma o‘q yoki kartechlar bilan amalga 
oshirish maqsadga muvofiq bo‘ladi. 
Yuqoridagilardan tashqari, tajribalardan namuna izlar olish uchun 
snaryadni tekshirilayotgan qurol stvoli kanali bo‘ylab tortish metodi ham 
tavsiya qilingan. Ammo snaryadni bu kabi tortish, hodisa sodir bo‘lgan 
joyda yuz bergan o‘q otilishlari bilan to‘liq mos kelmaydi. Shuning 
uchun olinayotgan izlarning mikrorelyefi otilgan snaryadlarda 
shakllanadigan mirorelyeflarga o‘xshamaydi. Ta’kidlash joizki, 
snaryadni tortish metodidan butunlay voz kechish ham maqsadga 
muvofiq emas, ushbu metoddan tadqiqotga taqdim etilgan qurol, uning 
stvolining nosozligi oqibatida otish uchun yaroqsiz bo‘lganida 
foydalanish mumkin.
Endi silliq stvolli qurollarni identifikatsiya qilishda o‘tkaziladigan 
tajribalar jarayonida foydalaniladigan o‘q tutgichlarni ko‘rib chiqaylik. 
Amaliy faoliyatdan ma’lumki, ekspertiza amaliyotida mavjud bo‘lgan 
o‘q tutgichlar tajriba snaryadlarida iz hosil bo‘lish sharoitlarini yaxshi 
aks ettirmaydi. Shuning uchun bu kabi tajribalarda ishlatiladigan o‘q 
tutgichlar sifatida qalinligi 3,5 va 10 
mm 
bo‘lgan plastinalardan iborat, 
poralar o‘lchami 0,1 dan to 0,5 
mm 
bo‘lgan yumshoq rezina (gubka) 
ishlatilsa ma’qul bo‘lar ekan
1
. Ana shu rezinalardan qalinligi 20 — 25 
sm 
va o‘lchami 60 x 60 
sm 
bo‘lgan paket yasaladi. Bunday o‘q tutgichga 
tajriba jarayonida o‘q otish masofasi 8 — 10 
m 
bo‘lishi samaralidir. 
Tajriba o‘q otishlari 
maxsus binoda o‘tkaziladi. Har bir o‘q otishdan 
so‘ng qurol stvoli kanali paxta bilan artiladi. Ikki stvolli (qo‘shotar) 
qurollar (qirqma miltiq)dan tajriba o‘q otish o‘tkazishda, uning bir 
stvolidan tajriba o‘q otishlarini tugallanguncha, ikkinchi stvolidan o‘q 
otish mumkin emas. «FEK–1» rusumli snaryadlardan foydalanishda, ikki 
marta o‘q otish amalga oshiriladi. Tajriba o‘q otish tugaganidan so‘ng, 
qurol stvoli kanalini tozalash va moylab qo‘yish lozim. Tajribalar 
jarayoni ekspertiza xulosasining tadqiqot qismida batafsil bayon etiladi. 
1
Qarang: 
Голенев
 
В
.
С
.
Применение
губчатой
резины
в
качестве
уловителя
свинцовых
многоэлементных
снарядов
(
дроби
, 
картечи
) 
для
идентификации
гладкоствольных
ружей
// 
Экспертная
техника
. — 
М
., 1989. — 
С
.19. 

---

 297 
Tekshirilayotgan qurol stvoli kanalining aks etgan belgilarini 
barqarorlik darajasini aniqlash maqsadida, tajribadan olingan namuna 
snaryadlardagi izlar bir-biri bilan o‘zaro solishtiriladi. Agar ushbu 
solishtirish jarayonida mikrorelyeflari o‘zaro mos kelmagan (atipik) 
sohalar aniqlansa, qo‘shimcha tajriba o‘q otishlarini amalga oshirish va 
ushbu sohalarda farqlar vujudga kelganligining sabablarini aniqlash 
maqsadga muvofiq bo‘ladi. 
Tajribadan olingan namuna snaryadlardagi izlarni o‘zaro 
solishtirishdan so‘ng, aynan qanday belgilar (chiziqlar)ning majmuasi 
tekshirilayotgan qurol stvoli kanali mikrorelyefini barqaror darajada aks 
etganligi to‘g‘risida bir qarorga kelinadi. Bu qaror kelgusida tajribadan 
olingan namuna snaryadlarni va tadqiqotga taqdim etilgan snaryadlar 
bilan taqqoslash uchun zarur bo‘ladi.
Taqqoslash tadqiqotlari umumiy metodika asosida amalga oshiriladi 
va taqqoslanayotgan (tajribadan olingan va tadqiqotga taqdim etilgan) 
snaryadlardagi izlarning umumiy belgilarini solishtirishdan boshlanadi. 
Umumiy belgilar o‘rtasida farqlar mavjudligi aniqlansa, masalan, 
tekshirilayotgan snaryad otilgan qurol stvolining diametri tadqiqotga 
taqdim etilgan qurolning diametridan farq qilishi aniqlanganda, ekspert 
ayniyat yo‘qligi to‘g‘risida qat’iy xulosa qilishi mumkin. 
Umumiy belgilar o‘zaro o‘xshash bo‘lsa, izlardagi xususiy belgilar 
(qurol stvoli kanalining izlarda aks etgan mikrorelyefi) o‘zaro 
taqqoslanadi. Snaryadlardagi izlarni solishtirish taqqoslash mikroskopi 
yordamida amalga oshiriladi (55-rasm). Buning uchun «Razvertka» deb 
atalgan «Rastr» avtomatlashtirilgan dasturiy-texnik qurilmadan 
foydalaniladi. 
55-rasm.