Tursun usarovich salimov jahon xalqlari etn ologiyasi

19.8. Ural-Volgabo‘yi xalqlari
Aholining shakllanishi tarixi. 
Mil. avv. I mingyillikda Volga 
(Itil) havzasiga fin-ugor tilli aholi kelib joylashgan. Ulaming avlod- 
lari mil. avv. I mingyillikning ikkinchi yarmidan uchta xalq - mari, 
mordva va udmurtlarga asos solgan.
Milodiy I mingyillikning birinchi yarmida 0 ‘rta Volga va Azov 
bo'yi dashtlariga turkiy tilli xalqlar, xususan, bulg‘orlar kela bosh- 
ladi. Turkiy xalqlar X-XIII asrlarda ilk feodal davlatlar - Volga 
Bulg‘oriyasini tuzgan. Bu davlat Sharqiy Yevropa iqtisodiy va siyosiy 
hayotida muhim o‘rin tutgan.
Volga Bulg‘oriyasi aholisi ural-volgabo‘yi xalqlari: tatarlar, chu- 
vashlar, qisman boshqirdlaming shakllanishiga asos bo‘ladi.
Mo‘g‘ulIar bosqini tufayli Volga Bulg‘oriyasi o‘z faoliyatini 
to‘xtadi. Keyinchalik bu hududlar Oltin 0 ‘rda xonligiga kiritiladi. 
XV asrda Oltin 0 ‘rdadan Qozon xonligi ajralib chiqadi. Rus podshosi 
Ivan IV Grozniy 1552-yili Qozonni egallab xonlikni tugatadi.
Ural-Volgabo‘yi hududi qadimdan Yevropa va Osiyo chegara- 
sidagi turli irqlar aloqalar zonasi bo‘lgan. Tarixiy-etnografik oblast
19.7. Rus yozuvchilari asarlarida etnik mavzu
341

---

xalqlari o‘z qiyofalarida mongoloidlik va yevropeoidlik xususiyatla- 
rini mujassamlaganlar.
Ural-Volgabo‘yi xalqlari orasida eng shimolda joylashgan ud- 
murtlar va besermanlar Kama-Vyatka daryolari havzasida yashay- 
dilar. Udmurtlardan g‘arb tomonida mariy lar joylashgan. Mintaqa- 
ning g ‘arbi va janubiy-g‘arbida mordva xalqi yashab, ular haqi- 
dagi ilk yozma m a’lumotlar VI asrga oid. Mordvalar ikki etnik 
guruhga: erzya va mokshaga bo‘linadi. Erzya va mokshalar tili 
qardosh bo‘lsa-da, bir-biridan farq qiladi. Volganing o ‘ng sohilida 
chuvash-virellar daryo oqimi yuqorisida, chuvash-anatrilar quyi- 
roqda yashaydilar. Hududning o‘rtasida Volgabo‘yi tatarlari istiqo- 
mat qiladilar. Tatar nomi XIX asrdan ushbu xalqda etnonim sifatida 
mustahkamlangan. Unga qadar ular o‘zlarini bulg‘orlar deyishgan. 
Volgabo‘yi tatarlari ikki guruhga: qozon tatarlari va mishar tatar- 
lariga boMinadi.
Tatarlardan sharqda va janubiy sharqda, Uraloldi va Uralorti 
rayonlarida boshqirdlar yashaydi. Bu etnonim X asrdan m a’lum. 
Boshqirdlar xotirasida qadimgi urug‘-qabila bo‘linishi izlari 
saqlanib qolgan. Bunday guruhlar soni qirqqa yaqin (yurmat, 
burzyan, usergen va h.k.). Bu borada boshqirdlar 0 ‘rta Osiyo 
xalqlariga o ‘xshashdir.
Yuqoridagi etnoslar soni olti yuz mingdan (mariyliklar) 3 mln. 
kishigacha (tatarlar), ularning barchasi Rossiya Federatsiyasi tarki­
bidagi milliy respublikalardir. Boshqirdiston, Mariy El, Mordoviya, 
Tatariston, Udmurtiya va Chuvashiyalar ko p millatli respublikalar­
dir. Ularda ruslar eng yirik etnik guruh, ayni vaqtda tatarlar, chu- 
vashlaming yarmi, mordvalarning uchdan biri o‘zga hududlarda 
yashashadi.
Tillari Ural va Oltoy til oilalariga kiradi. Ural til oilasining perm 
guruhiga udmurt va besermanlar tillari kiradi. Volga-fin til guruhiga 
mordva (erzya va moksha) va mariy tillari birlashgan.
Oltoy til oilasi hududda turkiy tillari guruhiga kiruvchi: bosh- 
qird, tatar va chuvash tillaridan iborat. Boshqird va tatar tillari qip-
342

---

choq guruhiga mansub. Yozuvlari tatarlarda 1927-yilgacha arab 
alifbosi, 1928—1939-yillari lotin grafikasi, so‘ng kirillcha alifboda 
bo‘lgan. Qolgan etnoslar yozuvi XIX asrda kirillcha alifbo asosida 
yaratilgan.
Volgabo‘yi xalqlari xo‘jaliklari dehqonchilik va chorvachilikdan 
iborat bo"lib, u mahalliy geografik imkoniyatlar doirasida shakllan- 
gan. Yemi plug bilan, xususan, mahalliy kashfiyot - oldida g‘ildiragi 
bo‘lgan saban bilan ag‘darishgan. Bu ish quroli, olimlaming fikricha, 
bulg'orlar davridan ishlatilgan. Volgabo‘yi va Uraloldi hududlarida 
chorvachilik ham yaxshi rivojlangan. Qo‘y otarlari, yilqi uyurlari, 
qoramol podalari boshqirdlar xo‘jaligida ko‘chmanchi va yaylov 
o‘troq chorvachiligida katta o'rin tutgan.
IJral-Volgabo‘yida yovvoyi asalarilar asalini yig‘ish ham ancha 
yuksalgan. Keyinchalik sohaning rivojlanishi asalarichilikni eng 
mashhur kasblardan biriga aylantiradi.
Hozirgi kunda Ural-Volgabo‘yi xalqlari yangi zamonaviy ishlab 
chiqarish: yuksak texnika va texnologiyaga asoslangan sanoat va 
agrar sohalami yuksaltirmoqda.
Chuvashiya avvaldan qulmoq yetishtirish bo‘yicha ixtisoslashgan. 
U Rossiyaning asosiy qulmoq ishlab chiqaruvchisidir. Boshqirdiston 
qimizi va asali bilan shuhrat qozongan. Udmurtiya va Mordoviya 
yog‘och tayyorlash va yog’ochni qayta ishlash sanoati markazlari- 
dir. Tataristonda uzoq o‘tmishdan ko‘nchilik, po‘stin, oyoq kiyimlari, 
kigiz, bolish, undan valenkilar tayyorlash bilan shug‘ullanganlar.
Udmurtlar, mariylar, chuvashlar, mordvalar qishloq uylari o‘rta 
ms o‘lkasi aholisinikiga o‘xshash yog‘ochdan yo'nib, ikki tomon- 
lama qilib yopilgan. Bu uylaming ko‘chaga qaragan tomonida uch 
yoki to‘rtta derazasi bo‘lgan. Volgabo‘yi va Uraloldi qishloqlarida bu 
xildagi uylar hozirgi kunda ham keng tarqalgan.
Aholining qadimgi udum, marosimlari va odatlari taomlarda 
saqlanmoqda. Volga-Ural mintaqasi uchun turli piroglar (gum- 
malar) - ochiq va yopiq ko‘rinishida, go‘shtli, sabzavotlardan, kar- 
toshkadan, donlilardan, mevalardan qo‘shib tayyorlash xususiyatlidir. 
0 ‘ziga xos piroglar cheryomuxa va kalinadan qilinadi.
343

---

Turkiy xalqlar uchun turli go‘shtli taomlar: uy kolbasalari (tatar 
va boshqird qazilari), chuvash shirtani (mol qorniga go‘sht qiymasini 
solib pishirish), boshqird beshbarmog‘i, tatarlar chak-chaklari uzoq- 
uzoqlarda ham mashhur.
Volgabo‘yi va Uraloldi fin xalqlari taomlarida quymoq, non, turli 
bo‘tqalar, piroglar, bo‘g‘irsoqlarning o‘rni katta. Chuchvara ham bar- 
cha aholi vakillarida milliy taomga aylangan. Uyga kelgan mehmonni 
yoki yo‘l-yo‘lakay kirgan yo‘lovchini mehmon qilish odati bugungi 
kungacha saqlangan.