Tursun usarovich salimov jahon xalqlari etn ologiyasi

5.4. Ma’naviy madaniyatning an’anaviy va
yangi ko‘rinishlari
Afrikaliklar dunyo madaniyati xazinasiga o‘zlarining munosib his- 
salarini qo‘shganlar. Xususan, bunga ch o i-u biyobonlarda, ekvatorial 
o‘rmonning gira-shirasidagi doimiy hayot va xo‘jalik yuritish tajri- 
basi imkoniyat yaratgan. Bu hududlarda yashovchi aholi o g ir sharoit- 
larda yashab qolish ko‘nikmasini yaratib, oziq uchun o‘simliklar, xu­
susan, Kalaxarida 300 dan ortiq o‘simliklar mevalari, ildizlari, bargla- 
rini iste’mol qilish mumkinligini tasdiqlashgan. Afrikaliklar ko‘plab 
tropik kasalliklarni (bezgak va h.k.) davolash, ko‘plab an’anaviy ta- 
bobat usullarini yaratganlar. Ulaming bu boradagi tajribalarini yevro- 
palik shifokorlar o‘rganmoqdalar. Afrikada ko‘plab ekinlar (bug‘doy, 
kofe va boshqalar) madaniylashtirilgan. Dehqonlar, chorvadorlar va 
terimchilarning ekologik tajribalari muhimdir. Jumladan, dehqon- 
chilikda an’anaviy usullardan voz kechish tuproq eroziyasiga, yer- 
laming yaroqsizlanishiga olib keldi. Bu esa nafaqat Afrika, balki bu- 
tun Yer kurrasiga zarar yetkazadi. Afrika dehqonlari, ma’danchilari, 
paxtakorlarining tajribalari Amerikaning o‘zlashtirilishiga yordam 
bergan. Lotin Arnerikasining qator rayon! arida (Vest-Indiya, Brazi­
liya) shakllangan diniy taiim ot va «vuduizm», «Shango marosimi» 
va h.k.lar G ‘arbiy Afrikaning yoruba va boshqa xalqlari dinlari bilan 
bogiiqdir.
Xalq og‘zaki ijodi va Afrika adabiyoti dunyoga keng tarqalgan. 
Adib R.Xarris barchaga m aium Quyonboy birodar sarguzashtlari 
yoki Anansi ismli o‘rgimchakning sarguzashtlarini Amerikaga olib
71

---

kelgan qullardan yozib olgan. Afrikaning barcha xalqlari qadimda. 
o‘rta asrlarda va bugungi kunda ham ajoyib afsonalar va ertaklar 
yaratganlar hamda yaratmoqdalar. Xususan, Nigeriya yorubalarining 
ko‘p sonli xudolari va ruhlari haqidagi hikoyalari Qadimgi Yunonis- 
ton afsonalaridan qolishmaydi.
Afrikada og‘zaki ijodning turli janrlari - mifologik ertaklar, hay- 
vonlar haqida ertaklar, sehrli ertaklar, maishiy mavzudagi ertaklar 
mavjud. Ertaklar faqat estetik zavq bag‘ishlamasdan, axborot yetka- 
zish va tarbiyaviy ahamiyatga ham egadir. Ulardan odamlar qanday 
qilib temimi erita boshlaganlari, dalada qanday ishlaganlari, uylar 
qurib ovga chiqqanliklari haqida bilib olamiz. Ertaklar insonlarni 
yaxshilikka, ezgulikka yetaklagan, qo‘rqoqlikdan nafratlanishga, 
do‘stlikni qadrlashga o‘rgatgan. Afrika ertaklarini o‘rganish nafaqat 
folklorchiga, balki etnologga ham boy ma’lumotlar beradi. Ayrim 
xalqlar - Sharqiy Afrikadagi suaxili, G‘arbiy Afrikadagi xausa va 
fulbelaming yozma adabiyotlari ham uzoq tarixga ega. Ular madhi- 
yalar, diniy asarlar, she’rlar, dostonlar, tarixiy yilnomalar, hukmdor- 
lar hayotiga oid ma’lumotlardan iborat. Boshqa yozuvsiz xalqlarda 
yozuvlar nisbatan yaqinda shakllangan, zamonaviy yozuvchilar ijo- 
dini xalq og‘zaki ijodi boyitadi. Xususan, Amos Tutuola (Nigeriya) 
ning «Marhumlar shahriga sayohat», uning yurtdoshi Vole Shoyink- 
aning « 0 ‘rmon raqsi» va «Yo‘l», Kot-d’ Ivuardan Bemar Dadening 
«Afrika afsonalari» va boshqa asarlarda folklor syujetlari ustunlik 
qiladi. Boshqa yozuvchilar zamonaviy afrikaliklarning ehtiyojlari va 
muammolari haqida realistik asarlar yaratmoqdalar. Nigeriyalik Chi- 
nua Achebe va Siprian Ekvenzilar, senegallik Usman Semben, Leo­
pold Sedar Sengor, keniyalik Ngugi Va Txiongo, bur yozuvchisi
O. Shnayderlar asarlari qit’adan chetda ham tanilgan. Qora Afrika 
yozuvchilari sobiq metropoliyalar: ingliz, fransuz, portugal tillarida 
yozadilar. Ayni paytda mahalliy tillarda, jumladan, xausa va suaxilida 
ham asarlar nashr qilina boshlandi.
Og‘zaki va yozma ijodiyot, shuningdek marosimiy go‘zal udum- 
lar asosida o‘z dramaturgiyalari va teatrlari, keyinchalik kino san’ati
72

---

vujudga keldi. Folklor an’analari va syujetlari turli «milliy baletlarga» 
asos boidi. Afrika xalqlari hayotida bir-biri bilan bevosita bog‘liq 
musiqa, qo‘shiqlar va raqslar katta o‘rin tutadi. Ular mehnat jarayoni, 
bayramlar, to‘y va marosimlarining o‘tishida katta ahamiyatga ega. 
Qora Afrika musiqasi Shimoliy Afrikanikidan boy va rang-barangdir. 
Musiqa asboblari ko‘p boisa-da, katta-kichik nog'oralar ritmlari be- 
qiyos tovushlarga ega.
Afrika musiqasi dunyo musiqa madaniyatigaulkanhissa qo‘shgan. 
Uning asosida jaz, spirichuels, samba ritmlari shakllangan. Ushbu 
fikmi lambada va makarena xususida ham aytish mumkin. Afrika 
hududida ham zamonaviy uslublar - kongo, makossalar vujudga kei­
gan. Reggi musiqasi ham Afrikada paydo boigan.
Tropik Afrikada uzoq o‘tmishdan yog‘och o‘ymakorligi san’ati 
(Kamerun, Kongo) shakllangan. Toshtarashlik (Zimbabveda), jezdan 
badiiy quymakorlik (Benin va Nigeriyada) san’atlari yuksak rivojlan­
gan. Ular zamonaviy haykaltaroshlar - ganalik Kofi Antubam, nige- 
riyalik Ben Envennular ijodiga ilhom bergan. Afrika yog‘och haykal- 
taroshligi yevropalik rassomlar, san’at ishtiyoqmandlariga katta ta’sir 
etib, yangi tasviriy san’at yo‘nalishi - kubizmning yaratilishiga turtki 
beradi.
Rassomchilik, aksincha, Afrika mamlakatlari uchun butunlay 
yangi san’at sohasidir. Shunga qaramasdan, Kongo poytaxti Brazza- 
vildagi Poto-poto rassomchilik maktabi, Sharqiy Afrikadagi makonde 
haykaltaroshlarini dunyo tan olgan. Tropik Afrika me’morchilik 
san’ati namunalari kam saqlangan. Bunga sabab, bir tomondan, 
qit’aning fojiali tarixi boisa, ikkinchi tomondan, Afrikaning o‘ziga 
xos iqlimidir. Yog‘ochdan memorchilik inshootlari uzoq saqlan- 
maydi. Mali, Senegalda loydan qurilgan masjid va uylar saqlangan. 
Zamonaviy Afrika me’morchiligi, an’analarini - o‘ymakor eshiklar- 
ni, metalldan o‘ymakor naqshli bezaklarni ishlatib yangi banklar, sa- 
roylar, mehmonxonalar qurmoqdalar.