Ümumi histologiya

Aplaziya (yunanca a - inkar; plasis – “qəlibləmək, formalaşmaq”) termini toxuma və ya orqanların anadangəlmə olmamasını və ya inkiş af pozulmalarını göst ərmək üçün istifadə edilir. Məs.: dəri aplaziyaları – yenidoğulmuşlarda əsas ən kəllə qapağında, nadir hallarda isə bədənin digər hissələridə 0,5 sm-dən 10 sm- ə qədər ölçüdə dəri örtüyünün olmamasıdır; süd vəzisi aplaziyası – süd v əzisinin bütövlükdə, döş məməciyinin və məməcikətrafı meydançanın bir və ya ikitərəfli anadangəlmə inkişaf etməməsidir.

Atrofiya (yunanca atrophos sözündən götürülüb a - inkar; trephein-"qidalanma") – hüceyrə, toxuma və ya bütöv orqanın həcmcə kiçilməsi deməkdir. Bu zaman hüceyrə səviyyəsində onların ümümi sayının və ya t ərkib hissələrinin azalması baş verir. Atrofiya prosesi inkişaf pozğunluğu nəticəsində orqanların normal olçülərə qədər böyüməməsi, hüceyrələrin ölümü və reabsorbsiyası (sorulması), proliferasiyanın azalması, oksigen və qida çatışmamazlığı, hormonal dəyişikliklər, orqanların sinir elementləri təchizatının tam, ya da hissəvi pozulması və s. nəticəsində inkiş af edir. Atrofiya normal (fizioloji) və patoloji olaraq 2 qrupa bölünür. Birincilərə timusun uşaqlarda cinsi yetişkənlik dövründən sonra, badamcıqların isə yaşlı şəxslərdə atrofiyaya mə ruz qalmasını gost ərmək olar. Qeyd etmək lazımdır ki, orqanlar öz funksiyalarını lazımi səviyyədə yerinə yetirə bilmədikdə də atrofiyaya uğrayırlar. M əs.: müxtəlif mənşəli ifliclər zamani skelet əzələləri yığıla bilmədiklərindən onların ölçüləri kəskin şəkildə azalır (patoloji atrofiya).
Hiperplaziya – (yunanca hyper – hədsiz, çoxlu; plasis – "qəlibləmək, formalaşmaq") toxuma və orqanların tərkibinə daxil olan hüceyrələrin, eləcə də hüceyrədaxili ultrastruktur orqanellərin ümümi sayının artmasıdır. Əgər hüceyr ələrin sayının artması müəyən təsirlərin nəticəsində (məs.: peşə və idmanla əlaqədar) baş verirsə və orqanizmin ümumi tənzimləyici mexanizml ərinin nəzarətindən kənara çıxmırsa, buna fizioloji (normal) hiperplaziya deyilir. Əksinə, sayı artmış hüceyrə lər onlara məxsus spesifik siqnallara cavab vermirsə və genetik olaraq qeyri-normal hüceyrələrin proliferasiysı ilə nəticələnirsə (məs.: bəd xassəli şişlərin inkişafı zamanı), buna patoloji hiperplaziya deyilir.

Hipertrofiya - (yunanca hyper - “hədsiz, çoxlu”; trephein – “qidalanma”) hiperplaziyanın əksinə olaraq struktur elementlərinin sayının deyil, onların ölçülərinin artmasına, həcmcə böyüməsinə deyilir. Bu isə toxuma və orqanların ümumi həcm (eninə zolaqlı əzələ liflərinin qalınlaşması) və kütlələrinin artması ilə nəticələ nir. Qeyd etmək lazımdır ki, hamiləlik zamanı uşaqlığın həcminin və kütləsinin artması əsasən saya əzələ hüceyrələ rinin eyni zamanda həm saylarının çoxalması (hiperplaziya), həm də ölçülərinin (hipertrofiya) artması hesabına baş verir.

Hipertrofiya həqiqi və yalançı olmaqla 2 qrupa bölünür. Yalançı hipertrofiya zamanı orqanların ölçü və çəkiləri piy toxumasının, həqiqi hipertrofiya isə onların təşkilində iş tirak edən hüceyrələrin hesabına artır. Həqiqi hipertrofiyaya fiziki işlə və idmanla məşğul olan şəxslərdə əzələlərin güclü inkişafını misal gostərmək olar.

Hipoplaziya – (yunanca hypo- “az”; plasis – “qəlibləmək, formalaşmaq”) aplaziyanın nisbətən yüngul formasıdir. Bu zaman anadangəlmə olaraq hüceyrəvi elementlərin saylarını n nəzərəçarpacaq dərəcədə azalması nəticəsində toxuma və orqanların tam inkışaf etməməsi və ya inkişaf pozğunluğu aşkar edilir.

Hipoplaziya əlamətlərinə demək olar ki, orqanizmin təşkilində iştirak edən bütün toxuma növlərində və orqanlarda rast gəlinir. Məs.: diş emalı nın, süd və zisinin, yumurtalıqların, xayaların, timusun, beyinciyin, görmə sinirinin, oma sümüyünün, barmaqların və s. hipoplaziyaları. Bu hipoplaziyaların hər

3

biri anadangəlmə inkişaf pozğunluqları ilə müşahidə olunan sindromların bir əlaməti kimi təsvir olunurlar.

Hipotrofiya – (yunanca hypo- “az”, trephein - “qidalanma”) bədən çəkisinin azalması və proporsional inkişafını n pozulması ilə nəticələnən xroniki qidalanma pozğunluğu olmaqla 2 qrupa bölünür: anadangəlmə və qazanılmış. Anadangəlmə hipotrofiyaların inkişafına səbəb olan faktorlar içərisində əsasən ananın xəstə olmasının, döldə oksigen azlığının (hipoksiyanın) və müxtəlif genetik mutasiyaların əsas rol oynadıqları qeyd olunur. Qazanılmış hipotrofiyalar ana südünün az olması, süni qidalanma rejiminin pozulması, mədə-bağırsaq sistemində olan inkişaf pozğunluqları və xroniki iltihabı proseslər, mərkəzi sinir sistemi xəstəlikləri, irsi olaraq maddələr mübadiləsinin pozulması və s. səbəblər nəticəsində meydana çıxırlar.

İnvolyusiya – (latınca, involutio - “kicilmək, yığılmaq”) orqanların təşkilində iştirak edən hüceyrələ rin ölçülərinin kiçilməsini və ya ilkin ölçülə rinə qayıtmasını göst ərmək üçün işlədilir. Məs.: doğuşdan sonra uşaqlığın, südə mər dövr başa çatdıqdan sonra süd vəzilərinin, cinsi yetişgənlik dövründən başlayaraq timusun ölçülərinin kiçilməsi.

Metaplaziya – (yunanca metaplasis – “formanın dəyi şməsi”) müəyyən toxumanın tərkibinə daxil olan yetkin huceyrə tipinin həmin toxuma üçün xas olmayan digər hüceyrə tipinə çevrilmə sini göst ərmək üçün işlədilir. Metaplaziya zamanı qeyri-adekvat qıcıqların təsirinə davam gətirə bilməyən hüceyrə tipləri həmin təsirlər ə davamlı hüceyrələrlə əvəz olunurlar. Məs.: siqaret ç əkən insanlarda tənəffüs yollarını örtən təkqatlı kiprikli epitelin yastı epitellə, turşuluğu yüksək olan mədə şirəsinin təsirindən yemək borusunun a şağı 1/3 hissəsində çoxqatlı yastı epitelin təkqatlı silindirəbənzə r epitellə əvəz olunması. Qeyd etmək lazımdır ki, metaplaziyaya səbəb olan təsirlər aradan qaldırılarsa hüceyrələr özlərinin ilkin normal vəziyyətinə qayıda bilirlər. Əksinə, patogen təsirlər davamlı olduqda isə metaplaziyaya uğramış nahiyyələrdə bəd xassəli şişlər inkişaf edə bilir.