Universiteti umarov b. M., Norbekova b. Sh. Bolalar psixologiyasi
Yüklə 2,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 15.1. Bola shaxsining rivojlanishida irodaviy harakatlar ning o‘rni
|
243 XV-BOB . BOLADA IRODAVIY SOHANING RIVOJLANISHI Bobning qisqacha mazmuni: 1. Bola shaxsining rivojlanishida irodaviy harakatlar ning o‘rni 2. Bola shaxsida irodaviy harakatlarning rivojlanishida nutq ning o‘rni 4. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda malaka va odatlarning rivojlanishi 15.1. Bola shaxsining rivojlanishida irodaviy harakatlar ning o‘rni Maktabgacha yosh davri o‘z xulq -atvorini, ichki va tashqi harakatlarini ongli tarzda boshqarish qobiliyati sifatida irodaning tarkib topish davridir. Ta’lim -tarbiya jarayonida kattalar va tengdoshlari ta’siri ostida bolada o‘z xatti- harakatlarini boshqarish, maqsadga erishish ko‘nikmalari shakllanadi. Bunda bola yuzaga kelgan qiyinchiliklarni еngib o‘tishga harakat qiladi. Bola o‘z holatini, masalan, mashg‘ulotlarda tarbiyachi talab etgani dek tinch o‘tirish, qimirlayvermaslik kabi harakat larni nazorat qilish malakalarini egallaydi. Bog‘cha yoshidagi bola o‘z idroki, xotirasi, tafakkurini boshqara boshlaydi. Agar 3 yoshli bolaga muzda sirpanchiq uchayotgan bolalar tasvirlangan rasmni ko‘rsatib, ulardan qaysi biri qo‘lqopini yo‘qotganligi so‘ralsa (bolalardan biri qo‘lqopsiz va qo‘lqop qor ustida yotgani tasvirlangan) bola bunga javob bermaydi. Masalani hal qilish uchun barcha rasmdagi figuralarni ketma- ket ko‘zdan kechirish lozim. Bolaning n igohi esa tartibsiz tarzda biridan ikkinchisiga sakrab ketadi, keyinchalik bola kattalar yordamida ixtiyoriy idrok qilishga o‘rganadi va shunga o‘xshash masalalarni muvaffaqiyatli е cha boshlaydi. Esda olib qolish va qayta esga tushirish boshqariladigan ja rayonga aylana boradi. To‘rt yoshga еtganda bola o‘z oldiga kattalar topshirig‘ini yoki yoqimli she’rni esda olib qo lish maqsadini qo‘ya oladi. To‘rt yoshli bolalarda aqliy faoliyatni boshqarish qobiliyati kuzatiladi. Masalan, boshqotirmani hal qilishda ular qismlarni bir butun, yaxlit qilib birlashtirishda sabr bilan turli xil variantlarni qo‘llab ko‘radilar, bunda ular bir variantdan izchil tarzda ikkinchisiga o‘ta oladilar. Bu yoshda xulq-atvorni ongli ravishda boshqarish shakllana boshlaydi. Irodaviy harakatlar yuzaga kelishi bilan bir qatorda ixtiyorsiz, impulsiv harakatlar ham saqlanib qoladi. Irodaviy harakatlar genezisiga murojaat qiladigan bo‘lsak, maktabgacha davr mobaynida irodaviy harakatlar ham ularning umuman xulq- atvoridagi vazni ham o‘zgarib boradi. Kichik bog‘cha 244 yo shida bolaning xulq-atvori deyarli butunlay impulsiv xatti-harakatlardan tashkil topsa, 4-5 yoshli bolalarda iroda namoyon qilish kuchayadi, biroq xulq- atvorda ular katta o‘rin egallamaydi. Faqat katta bog‘cha yoshida bola nisbat an irodaviy zo‘riqishlarga qobil bo‘la boshlaydi. Shunday qilib, irodaviy harakatlarning yuzaga kelishi va rivojlanishi Xarakter li bo‘lib, xulq - atvorda ularni qo‘llash sohasi hamda egallagan o‘rni chegaralangan. Bola irodasining rivojlanishi maktabgacha yosh davrida yuz beradigan xulq- atvor motivlarining o‘zgarishi bilan uzviy bog‘langan. Bola uchun eng muhim bo‘lgan motivlar guruhining birinchi o‘rinda turishi shunga olib keladiki, bola qo‘yilgan maqsadga ongli tarzda erisha boshlaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalar irodaviy harakatlarining rivojida o‘zaro bog‘liq 3 ta tomonni ajratib ko‘rsatish mum kin. Bular: Maktabgacha yosh davrida harakatlar maqsadga yo‘nalganligining tarkib topishida vazifani bajarish jarayonidagi muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizlik katta ahamiyat kasb etadi. Ular qiyinchiliklarni е ngib o‘tish va maqsadni ushlab turish davomiyligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydi. Maqsadga erishishdagi omadsizlik bolani unchalik tashvishlantirmaydi. 4-5 yoshli bolalarda esa omadsizlik ularni quyushqondan chiqaradi; faoliyat muvaffaqiyatli amalga oshirilayotgan bo‘lsa bolalar ishni oxirigacha еtkazishga intiladilar. Katta bog‘cha yoshidagi bolalar ham o‘zlarini shunday tutadilar. Hatto ularning ba’zilari ishga boshqacha munosabatda bo‘ la boshlaydilar, ni ma bo‘lsa ham qiyinchiliklarni еngib o‘tishga harakat qiladilar, o‘z kuchlarini yana bir bor sinab ko‘rishlari uchun imkon so‘raydilar, е ngilishdan bosh tortadilar. Bog‘cha yoshi davrida tarbiyachi ta’siri ostida bola o‘z harakatlarini maqsaddan ancha yiroq motivlarga, xususan ijtimoiy Xarakterdagi motivlarga (onasiga sovg‘a qilish) bo‘ysundirishga o‘rgana boshlaydi. Bola Yüklə 2,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|