Üzeyir hacibəYLİ

BAŞA DÜŞMƏDİ 

 

Keçənlərdə idarəmizə Yevropadan bir nəfər adam uçub 

gəlmişdi. Söhbət arasında dedi ki, bizim Yevropada böyük bir 

həyəcan və qorxu vardır. 

D e d i m: -- Səbəbi nədir? 

 

__________________Milli Kitabxana___________________ 

339 

 

D e d i: -- Səbəbi odur ki, Yevropaya çox həyəcanlı  xəbərlər gəlir ki, 

müsəlmanlar böyük bir sürətlə tərəqqi edirlər.... 

D e d i m: -- Təəccübdür, bizim tərəqqimiz sizi qorxudurmu? 

D e d i: -- Bilirsiniz, insaniyyət nöqteyi-nəzərincə çox şad eləyir. Biz 

sevinirik ki, bizim növümüz yavaş-yavaş zillətdən qurtarır. Amma o biri 

tərəfdən, bilirsiniz, bu əyyam bir əsri -- mübarizeyi-həyatiyyə  əsridir. Yəni 

dirilik üçün dava eləmək əsridir. Onun üçün biz istəməzdik ki, dirilik üçün dava 

edənlər bizim kimi elm qüvvəti ilə güclü olsunlar. Məsələn, bu gün elm və 

mədəniyyət qüvvəti ilə yaraqlanmış olan İspaniya Fas ərəbləri ilə dirilik üçün 

dava eləyir. Onun üçün İspaniyanın firənglərə çox bərk acığı tutubdur. Deyir ki, 

axı sən nə üçün bu vəhşilərə mədəniyyət ucunu göstərib, tüfəng atmaq öyrətdin 

ki, onlar da bizə tüfəng atırlar. Bütün aləm də bunu boynuna alır ki, əgər Fas 

ərəbləri Yevropa mədəniyyətini öyrənsələr,  İspaniyanı beş-on gün içində 

darmadağın edib, əvvəlcə  də  mədəniyyət gücü ilə  İspaniyanı öz mülkü etdiyi 

kimi, bu səfər də eləcə edər (çünki o zaman ki, Yevropa mədəniyyətdən məhrum 

idi,  ərəblər  ən  şəşəlli bir mədəniyyətə malik idilər, yəni bütün elm və  fənlər 

aralarında getdikcə  tərəqqi edirdi. O halda İspaniyanı  ərəblər alıb, islam 

dövlətinin bir vilayəti etmişdilər.... Amma sonradan ... əşi, allah mollalara insaf 

versin). 

Mən yevropalıya dedim ki, əzizim, bizi bağışlayın, sizin qorxunuz bizim 

tərəqqimizə mane ola bilməz.  İstər sizin qorxudan ürəyiniz getsin, biz yekə 

tərəqqimizi əldən buraxmayacayıq. Biz tərəqqi eləyəcəyik. 

Dedi: -- Bircə onu de görüm indiyə qədər çoxmu tərəqqi eyləyibsiniz? 

D e d i m: -- Çox eləmişik. 

D e d i -- Olmazmı, öz tərəqqinizdən mənə nümunə göstərəsiniz? 

D e d i m: -- Olar, çıxaq bayıra.... 

Bayıra çıxdıq, yevropalıya dedim. Tamaşa elə. 

D e d i: -- Baxıram. 

-- Gördünmü? 

-- Nəyi? 

-- Tərəqqini? 

-- Hanı? Heç bir şey görmədim. 

-- Bəs görmədinmi ki, buradan bir nəfər saqqallı müsəlman keçdi ki, ayağına 

çəkmə geymişdi. Onun ayağına çəkmə geyməyi çox böyük tərəqqidir. 

D e d i: -- Anlamıram nə deyirsən. 

D e d i m: -- Belə beş-altı il bundan irəli hər kəs ayağına başmaqdan başqa 

özgə bir şey geysəydi ona salam vermək  əvəzində, "allah saxlasın" -- demək 

lazım gəlirdi. Amma tərəqqimiz bu gün o dərəcəyə çatıbdır ki, çəkmənin 

başmaqdan rahat olduğunu hamımız boynumuza almışıq. 

__________________Milli Kitabxana___________________ 

340 

 

D e d i: -- Heç başa düşmürəm nə deyirsən? 

Bir az ora-bura göz gəzdirdim: 

-- Bax, bax, müsəlman arvadları faytona  minibdilər. 

D e d i: -- Nə olsun? 

D e d i m: -- Pa-ho! Bir neçə il bundan irəli nəinki arvad, hətta, kişi cürət edib 

faytona minsəydi haman dəm faytonun çarxları bir tuği-lənət olub onun boynuna 

keçərdi. 

D e d i: -- Sözün doğrusu, heç qanmıram nə deyirsən? 

D e d i m: -- Bir ora bax, iki nəfər müsəlman bir-birinin yanından keçdi və 

heç bir şey olmadı. 

D e d i: -- Nə olsun? 

D e d i m: -- Pa! Bir-iki ay bundan irəli onlar bir-birinin yanından 

keçsəydilər, haman dəm atışıb bir-birini öldürmüşdülər. Halbuki indi heç bir zad 

olmadı. Bundan artıq nə tərəqqi? 

D e d i:-- O sizin tərəqqi deyildir, o, Martınovun qorxusudur. Sən bircə mənə 

de görüm realnidə, gimnaziyada, universitetlərdə oxuyan uşaqlarınız çoxdurmu? 

D e d i m: -- Vallah onlar çox olardı, hərgah bir məsələ ümum müsəlmanların 

qabağını kəsməsəydi. 

D e d i: -- Nə məsələdir? 

-- D e d i m: -- Çox böyük məsələdir. 

Əyilib qulağıma dedi: 

-- Hökumət qoymur? 

D e d i m: -- Xeyr, onun bir sözü yoxdur, bu məsələ başqa məsələdir. 

D e d i: -- Bir de görək nə məsələdir? 

D e d i m: -- Şalvar məsələsidir. 

-- Necə şalvar? 

-- Adam geyən şalvar. 

D e d i: -- Canım, sən müəmma ilə danışırsan, açıq de görüm nə demək 

istəyirsən? 

D e d i m: -- Qoçaq, bundan açıq söz olmaz, şkola gedən uşaqlar dar şalvar 

geyirlər və dar şalvar da bizlərdə çox pis şeydir. İndi həmin məsələ  

__________________Milli Kitabxana___________________ 

341 

 

bizim qabağımızı kəsdiyinə görə işkolaya uşaq qoymağa cürət eləmirik. 

Bu sözlərdən sonra əcnəbi  əvvəlcə çox güldü, amma sonra bir qədər fikrə 

gedib, birdən başladı uşaq kimi ağlamağa və ağlaya-ağlaya bu sözləri dedi: 

 

--Biz elm sayəsində havada quş kimi uçuruq, amma bunlar hələ  şalvar 

məsələsinə məşğuldurlar....Dedi və uçub getdi.... 

 

TƏHSİL 

 

Mən məktəbdə oxuyanda bizim məktəbə  təzə bir molla təyin eləmişdilər. 

Yəni bu molla ekzamen tutmuşdu və o ekzamendə heç bir kəs onunla bərabər ola 

bilməmişdi. 

Camaat belə deyirdi ki, dünyada heç bir elm yoxdur ki, bu axund onu 

bilməmiş olsun. Bu sözləri axund özü də təsdiq eləyib deyərdi ki: 

-- Mən bütün ülum və fünuna darayam. 

   Kişi "dara" olmaya bilməzdi, çünki səkkiz il məktəbdə oxuyub, bircə dəfə 

də  fələqqəyə düşməmişdi. Sonra ikmali-təhsil üçün İrana gedib səkkiz il də 

Təbrizdə oxumuşdu və  bədə  Təbrizdən Tehrana yollanıb dörd ilə  də orada və 

ondan sonra beş il Məşhəddə və bunlardan başqa dörd il də İranın bir şəhərində 

təhsil etmişdi ki, onun adı yadımda qalmayıbdır. 

Dərs vaxtında bu axund bəzi vaxt bizimlə dostanə söhbətlər edərdi, böyük 

səfərlərindən nağıl edərdi, çox şirin söhbət elərdi. 

   Bir dəfə ondan soruşduq ki, axund İran böyükdür, yoxsa Rusiya? 

D e d i: 

   -- Əgər İranın bu başından düşəsən və gecə-gündüz yol gedəsən və hər bir 

saatda yetmiş  ağac yol eləyəsən və yetmiş il səfər eləyəsən, hələ  gəlib  İranın 

yarısına çatmazsan. 

D e d i k: 

-- Axund, bəs, ruslar yazırlar ki, İran Rusiyadan iyirmi dəfə balacadır. 

Axund buna şerlə cavab verdi: 

Key nik-bəxt, an nə şekle-mən əst  

Vəlakin, qələm dər kəfe-doşmən əst. 

Bir gün uşaqlardan biri dedi: 

-- Axund, heç dəryanın dibini bilmək olar? 

Axund deyir: 

 

__________________Milli Kitabxana___________________ 

342 

 

-- Budur mən iyirmi beş il oxumuşam və iyirmi beş il sümük sındırıb, bütün 

ülum və fünunə dara olmuşam, amma indiyə qədər bir kitabda görməmişəm ki, 

dəryanın dibini bilən olsun. 

Yoldaşlarımızdan biri dedi: 

-- Axund, bəs ruslar yazırlar ki, dəryanın lap dərini səkkiz verstdir. 

Axund güldü və bunu nağıl etdi: 

-- "Zərəfşan" kitabında oxumuşam ki, İskəndər-Zülqərneyn dünyanın üzünü 

alandan sonra, istədi ki, dəryaların dibini də alsın, ona görə dəryanın içinə cumub 

yetmiş il yol getdi. Nagah burada bir adama rast gəldi ki, axtarır. Sual etdi ki, sən 

nə axtarırsan? Dedi ki, yetmiş il bundan əvvəl mənim  əlimdən bu dəryaya bir 

balta düşüb, dəryanın dibinə gedibdir. İndi mən gərək bundan sonra yetmiş il yol 

gedəm ki, bəlkə dəryanın dibinə çatam. İskəndər-Zülqərneyin bu əhvalatı eşidib 

səfərdən əl çəkdi. 

Yoldaşlarımızın içində bir dələduzu vardı, dedi: 

-- Axund, hesab elmi oxumaq haramdır, yoxsa halal? 

D e d i: 

-- Haramdır. 

D e d i: 

-- Bəs bu elm necə ki, məsələn, mən istəyirəm biləm, cibimə  nə  qədər pul 

qoyum ki, putu altı manatdan iki kəllə  qənd və girvənkəsi iki manatdan beş 

girvənkə çay alıb, üstünə nəqd on beş manat pul qoyub bir axunda göndərim. 

Axund dedi: 

-- O cürə elmi oxumaq nə haramdır, nə halal, ancaq savabdır. 

  Bu əhvalatdan sonra, gördük ki, fəziləti-axund məlum şüd. 

İştə iyirmi beş il oxumaq zarafat deyildir. İyirmi beş il bir əsrin dörddən 

biridir. 

 

BALACA FELYETON 

Beş manat əhvalatı 

 

Bir gün oturub dəftərxanada yazırdım. Gördüm bir müsinn şəxs qapını 

açıb məni işarətlə çölə çağırdı. Mən baman saat çölə  çıxıb - nə 

buyurursunuz? - sualı ilə müraciət elədim. Kişi gözlərinin yaşmı abi-

baran kimi axıdıb mənə dedi: 

    

__________________Milli Kitabxana___________________ 

343 

 

- Başına dönüm, mənim bir oğlum var, hansı ki, Xarkovda oxuyur. 

Budur üç ildir ki, mən bir tövrlə ona pul göndərirəm.  İndi məktəbi 

qurtarmağına qalıbdır iki il. Mən də olub-olanımdan çıxmışam.  İndi bir qara 

qəpeyim yoxdur ona göndərəm ki, bu neçə il çəkdiyim zəhmət  əbəs yerə 

olmasın. Bu da mənim oğlum yazan kağızdır. Səndən təvəqqe qə edirəm bu 

barədə mənə kömək verəsən, yoxsa biabır olası yerimdir. 

Mən dərhal öz aldığım məvacibi, kişinin halətini mülahizə edib gördüm 

mənim donluğumdan kişiyə haray yoxdur. Haman günü bir məclis tərtib edib öz 

dost-aşnalarımdan oraya cəlb edib, bir siyahı bina edib, insaflı kişilərimizdən 

ianə  yığmağa məşğul oldum. Kimə müraciət etdimsə, pul tələbində müzayiqə 

etmədi. Sonra növbət gəldi bizim Hacı dayıya və ümidim var idi ki, Hacı bişəkk 

və şübbə 10, ya 15 manat verəcəkdir. Hacı dayının dükanına bir neçə yoldaşlar 

ilə varid olduq. 

- Hacı dayı, salaməleyküm. 

- Ba, 

ələyküməssəlam, bəy dadaş! 

- Buyurun, 

buyurun, 

xoş gəlibsiz. A gedə çayçı, çay gətir. 

- Xeyr, 

Hacı dayı, çox təşəkkür edirəm. Çay içməyəcəyəm, sizing 

yanınıza bir cüzi təvəqqeyə yoldaşlarla gəlmişəm, ümidvaram təvəqqeyimiz 

qulluğunuzda məğbul olub müzayiqə etməyəcəksiniz. 

- Bəs, bəs, bəydadaş, bu nə sözdur, sən mənə qulluq buyur, mən həmişə 

can və başla düzəltməyə hazıram. 

- Hacı dayı, bir artıq sizə  zəhmətim yoxdur, bir şəxsin oğlu Xarkovda 

oxuyur, atası onun xərcini indiyə kimi çəkibdir. Amma indi əli aşağı düşməyə 

görə və müsəlman qardaşımız olmağa görə onun üçün bir az pul cəm etmişik ki, 

o cavan puldan məəttəl olub oxumağını yarımçıq buraxmasın. Ona görə 5 manat 

da siz əta ediniz, ianə cəmi təriqilə ki, sizin adınızı siyahıya yazaq. 

- 

Ha, ha, ha, ha... Qəribə təklifdir. Yaxşı! Bəydadaş! Mən üç dəfə həccə 

getmişəm, dördüncü dəfə  həm niyyətliyəm. Mən həcc pulumu pozub, nə tövr 

Rusiyaya göndərim? 

- Hacı dayı, nə vaxt Allah qoysa bu dəfə həccə təşrif aparacaqsınız? 

- 

İnşallah, bəydadaş, gələn il. 

- Yaxşı, Hacı dayı, gələn ilədək məgər siz 5 manat qazanmayacaqsınız ki, 

gələn ilki həcc pulunu pozmayıb, üstünə qoyub gedəsiniz? 

- Xeyr, 

əzizim. Mətləb burasındadır ki, bu gün banka 10 min manat yola 

pul salasıyam ki, veksilimin vaxtı keçməsin. 

- Zərər yoxdur, Hacı dayı, onda sabah gəlim, sabah verərsiniz. 

__________________Milli Kitabxana___________________ 

344 

 

- 

Xeyr, xeyr, sabah zəhmət çəkməgilən, sabah usta Qarapetə min manat 

borc vəd etmişəm, ona görə  gərək verəm ki, binəvanın pambıq pulu kəsirdir, 

aparsın, pambiq alsın. 

- Zərər yoxdur, Hacı dayı, birisi gün gələrəm. 

- 

Xeyr, xeyr, xeyr!.. Birisi gün Hacı Qulaməli kişinin oğluna nomrə pulu 

yığılır, ona pul göndərəcəyəm. 

- Zərər yoxdur, Hacı dayı, o birisi gün gələrəm. 

- 

Xeyr, xeyr, xeyr!.. O birisi gün barama almışam, onun pulun gərək 

verəm, gəlmə. 

- Zərər yoxdur, Hacı dayı o birisi gün, gələrəm. 

- 

Xeyr, xeyr, xeyr, xeyr, gəlmə. 

- Niyə? 

- Çünki. 

- Nə çünki? 

- Çünki. 

- Nə çünki? 

- Belə! 

- Nə belə? 

- Çünki 

belə. 

- Necə çünki belə? 

- Çünki 

habelə və genə habelə, mən sözün vazehi ruscanı oxuyana töbə 

etmişəm pul verməyəm, vəssalam. 

- Hacı dayı bu nə sözdür sən danışırsan, ruscanı oxuyan müsəlmanlara 

sən gərək təşəkkür edəsən ki, hal-hazırda dəftərxanalara və qeyri-divanxanalara 

gedəndə dil bilməyib mat-məəttəl qalırsınız. 

- Nə vaxt mənə dil bilən lazım olsa, mən pul ilə tutub apararam, mənə 

dilmanclıq edər. 

-Yaxşı, Hacı dayı, dilbilən müsəlman qardaşlarımızın birisi də artıq olsa, nə 

ziyan edər? 

-Xeyr, xeyr, xeyr, xeyr! Mən, sözün doğrusu, haman oğlana nəinki beş 

manat, hətta beş  qəpik də göndərə bilmərəm. Çünki mən göndərdiyim pulla 

oxuyub, sonra bir rus orəti alıb həm məni tanımayacaqdır. 

Xülasə Hacı dayıdan əlimi üzüb getdim dəftərxanaya. 

Günlərin bir günü idi, gördüm mənim Hacı dayım kürkünün qollarını sallaya-

sallaya gəlir. Gələn kimi şappadan içəri girmək istəyəndə qapıda duran kazax 

döşündən bir yumruq vurub Hacı dayını saldı bayıra. Mən bunu qəbul etməyib, 

Hacı dayını yanıma çağırıb sordum ki, 

 

__________________Milli Kitabxana___________________ 

345 

 

niyə gəlibdir. Hacı dayı dedi ki, bu gecə qonşusunun dükanından bir cüt başmaq 

oğurlanıbdır. Müqəssir bunun oğlunu güman edib həbsə salıbdılar, indi gəlibdi 

ki, naçalnikdən təvəqqe etsin, oğlunu zaminə versin. Çifayda rusca dil bilmir ki, 

getsin naçalnikin yanına. 

Dedim: - Necə, Hacı dayı, rusca bilən gətirməyibsən? 

Dedi: - Xeyr. 

Dedim:-Niyə? 

Dedi: - Çünki! 

Dedim: - Çünki? 

Dedi: - Ruscanı bilən məndən on manat istədi, indi dilbilən qardaş əlac sənə 

qalıbdır, mənə kömək elə, burada mən gəldim, sonra Hacı dayının işini də yola 

verib yola saldım və sabahı gün gördüm bir paketdə bir dənə üçlük manat 

göndərib və  təvəqqe edibdir ki, haman oğlana göndərim. Sağ olsun belə Hacı 

dayı da. 

PURİŞKEVİÇ VƏ HAÇI XUDU 

 

Günlərin bir günü Purişkeviç ilə Hacı Xudu yatmışdılar. Purişkeviç 

Peterburqda yatmışdı. Hacı Xudu da öz evində yatmışdı. Bunlar bir-birlərini 

yuxuda gördülər. Hacı Xudu ayıq olduğu zaman Purişkeviç barəsində çox 

eşitmişdi ki, bu hərif müsəlmanların ziddinə gedəndir. Müsəlman xeyirxahı 

deyildir. Hətta bir jurnalda onun şəklini də hacıya göstərmişdilər. Amma hacı 

yuxusunda Purişkeviçə baxıb gördü ki, hərif çox da çirkin deyildir. Gözündə 

çeşmək, əyinində yaxşı libası, bir göyçək adamdır. 

Hacı Purişkeviçə dedi: 

-- Sən bir göyçək adamsan, amma sənin şəklini, nədənsə, çox pis çəkiblər. 

Purişkeviç Hacıya cavab verdi: 

--Ke, ey nikbəxt, an nə şeklə mən əst, 

Vəlakin qələm dəf kəfe doşmən əst. 

Sonra Hacı yenə soruşdu: 

-- Bir də deyirlər ki, sən və  sənin kimi adamlar biz müsəlmanlara zidsiniz. 

Müsəlmanların bədxahısınız. 

Purişkeviç cavab verdi. 

-- Mən də bilmirəm, doğru deyirlər, yoxsa yalan. İstərsən mən də bir-iki 

kəlmə danışım, gör yalan deyirlər, yoxsa haqq danışırlar. 

__________________Milli Kitabxana___________________ 

346 

 

Hacı razı oldu və Purkşkeviç başladı danışmağa. 

P u r i ş k e v i ç -- Mən istəmirəm ki, müsəlmanlarda qəzet olsun. 

H a c ı -- Onu biz də istəmirik. Qəzet bizim şəriətimizdə haramdır. 

P u r i ş k e v i ç -- Mən istəmirəm ki, müsəlmanlarda teatr olsun. 

H a c ı -- Biz özümüz də onu istəmirik. Teatr  şəriətimizdə haramdır. 

P u r i ş k e v i ç -- M ən istəmirəm ki, müsəlmanlarda musiqi çalmaq, şer 

yazmaq və şəkil çəkmək işləri tərəqqi etsin. 

H a c ı -- O cür şeyləri biz özümüz də istəmirik. Onlar hamısı  şəriətdə 

haramdır. 

   P u r i ş k e v i ç -- Mən istəmirəm ki, müsəlmanlar nemes dili, firəng dili, 

hesab, coğrafiya, hikmət, fəlsəfə, kimya, tarixi-təbiət, tarixi-bəşər, həndəsə, 

müsəlləsat və bu cür şeyləri bilsinlər. 

   H a c ı -- Bu cür şeylərin hamısı küfrdür. Biz özümüz, də onları istəmirik. 

   P  u  r  i  ş k e v i ç -- Mən istəmirəm ki, müsəlmanlarda üsuli-cədid 

məktəbləri olsun. 

   H  a  c  ı-- Allah üsuli-cədid çıxardanlara lənət eləsin! O cür məktəblər 

hamısı bicxana yığıncağıdır. 

P u r i ş k e v i ç -- Mən istərdim ki, müsəlman məktəblərinin hamısı ruhani 

məktəbləri olsun. 

H a c ı -- Əlbəttə, əlbəttə.... Biz də onu istəyirik. 

   P u r i ş k e v i ç -- Amma bu şərtlə ki, o məktəblərdə şəriətdən başqa özgə 

elmlər oxunmasın. 

   H a c ı -- Allah atana rəhmət eləsin! Bəs biz dediyimiz nədir? 

P u r i ş k e v i ç -- Bəs belə! 

H a c ı -- Doğrudan deyirsən, yoxsa zarafat eləyirsən? 

P u r i ş k e v i ç -- Xeyr, doğrudan deyirəm. 

H a c ı (ş a d  v ə  x ü r r ə m) -- Əlini mənə (ü r ə y i n d ə: zərər yoxdur 

sonra əlmi suya çəkərəm) (a ş k a r a) hər kəs sənə pis deyir, onun özü pisdir. Bu 

canım üçün, hərçənd sən urussan, amma bir çox müsəlmanlardan daha 

müsəlmansan! Təki müsəlmanların sənin kimi bədxahları çox ola! 

P u r i ş k e v i ç -- Arxayın ol, mənim kimilər çox-çoxdur! Amma təki 

müsəlmanların çoxu sənin kimi ola. 

H a c ı -- Arxayın ol, mənim kimilər çox-çoxdur! 

P u r i ş k e v i ç -- bəs yerdə qalanlar? 

H a c ı -- Yerdə qalanların hamısı babılardır. 

P u r i ş k e v i ç -- Bizim də yerdə qalanların hamısı cuhuddur. 

   Bundan sonra ikisi də yuxudan ayıldılar. İndi bir adam lazımdır ki, bunların 

ikisinin də yuxusunu yoza.... 

__________________Milli Kitabxana___________________ 

347 

 

QARABAĞIN KEÇMİŞ GÜNLƏRİNDƏN 

 

Günorta azanından iki saat keçmişdi ki, Azad bəy Məşədi Ferrux ilə qumar 

oynadığı otaqdan durub öz "hərifini" yola salıb, keçdi arvadı Gülnisə xanım olan 

otağa. Gülnisə xanım  ərinin pəjmürdə sifətini görub, kəmali-hüzn və  kədərlə 

soruşdu: 

-Uduzdunmu? 

Azad bəy: 

- Yox 

əşi, - deyib arvadını aldatmağa başladı. - Əvvəl uduzmuşdum, 

amma sonra yenə uddum. Tək beş manat uddum! 

Lakin qəlbən öz-özunü məzəmmət elədi: "Yalansa, Allah mənə lənət eləsin! 

Gözumün ağı-qarası elli üç manatımı uduzmadımmı?" 

Doğrudur, Gülnisə xanım ərinin "uddum" sözünə inanmadı, lakin yenə də bir 

söz deməyib, yalnız bir ah çəkdi. Sonra ərinin təvəqqeyinə görə nökər 

Hüseynəlini çağırdı ki, naharı çəkib versin. Nahar boz-başdan ibarət idi ki, onun 

da  ətini, noxudunu, hətta suyunu da binavə Hüseynəli dalaşa-dalaşa 

dükançılardan borc almışdı. 

Ər və arvad oturub çörək yedikləri yerdə otağın qapıları  şaqqıltı ilə açılıb, 

Azad bəyin oğlu - valideynin fərzəndi - yeganəsi içəri daxil olub dəyil, hücum 

edib qoltuğunda olan kitabları şappıltı ilə otağın ortasına tolazladı. Xudadad bəy 

(oğlanın adı idı) realnı  məktəbdən qayıtmışdı. Bu, "pəhləvanlıqdan" sonra 

Xudadad bəy məktəb paltarını  tələsik soyuna-soyuna, divanəvər bir səs ilə 

çığırdı: 

- 

Vallah, ta mən oxumayacağam, billah oxumayacağam, qoy direktor 

acığından partlasın, cırılsın, yenə oxumayacağam! Ana, hanı  mənim müsəlman 

paltarım? 

Azad bəy nahardan başını qovzayıb kəmali-təəccüb ilə oğluna tərəf baxdı və 

soruşdu ki: 

- 

Ədə, başına at təpməyibdir, səni cin vurmayibdır, içib kefli deyilsən, nə 

qayırırsan? 

Oğlu isə ağzını-üzünü qırışdırıb dedi: 

- 

Əşi, sən də qoy görüm!.. Bilmirəm bu nə deyir! Ağız, ana, hanı mənim 

papağım, çuxam, arxalığım? Dur by saat bura ver, geyim! 

Azad bəyin acığı tutdu və istədi ki, ağzım açıb bir soz desin, lakin arvadı onu 

bu işdən mən edib dedi: - "Sən dinmə bircə!" - və özü ayağa durub gəldi oğlunun 

yanma və mülayim, mehriban dil ilə dedi: 

- Bala, 

müsəlman paltarını neynirsən? Neçin buluzunu çıxarırsan? 

  

  

__________________Milli Kitabxana___________________ 

348 

 

Oğlan cavab verdi ki: 

- Mən bir də ta oxumayacağam! 

- Neçin? 

- Elə heylə, oxumaq istəmirəm. 

- Axı, neçin oxumaq istəmirsən? 

- Oxuya 

bilmir, 

şüuru yoxdur! - deyib Azad bəy oğlunun əvəzindən cavab 

verdi. 

Bu isə Xudadad bəyə xoş gəlməyib istehza ilə dedi: 

- Hə, oxuya bilmirəm! O gözü kor urus başmaqçı Səfinin oğluna "pyat" 

qoyub, mənə də "dva" qoyanda, əlbəttə ki, oxuya bilməyəcəyəm! 

Alası: - Yaxşı oxu, sənə də "pyat" qoysun. 

Oğlu: - "Yaxşı oxu!.." Məndən yaxşı oxuyan yoxdur. 

Atası: - Bəs nə üçün sənə "dva" qoyur? 

Oğlu: - Çünki o kor urus mən ilə ləçdir! 

Gülnisə xanım bu söhbətə müdaxilə elədi: 

- 

Bir deyin görüm, sən allah, mən qanmıram, kor urus kimdir, 

"pyat" nədir, başmaqçı Səfinin oğlu kimdir, "dva" nədir? 

Azad bəy arvadını başa salırdı: 

- Belə kor urus bunların uçitelidir, başmaqçı  Səfinin oğlu da bunun 

yoldaşıdır. Uşqollarda pis oxuyanlara "dva", yəni "iki" qoyurlar, yaxşı 

oxuyanlara da "pyat", yəni "beş" qoyurlar. İndi bizim bu oğlana görünür ki, 

"iki" qoyublar, yoldaşı başmaqçı oğluna da "beş", odur ki, bunun acığı tutubdur. 

Gülnisə xanım dedi: 

- Neçin 

sən bəy oğlu ola-ola, sənə iki qoyurlar, amma başmaqçı  oğluna 

beş? Neçin demirsən ki, ay uçitel, mənə beş qoy, altı qoy, mən bəy oğluyam, 

mənə yeddi, səkkiz də azdır... Başmaqçının oğlu nədir ki, ona beş-beş qoyur?.. 

Azad bəy: 

- Ağlına maşallah! - deyib arvadının qanacağına "təhsin" oxudu. 

Xudadad bəy isə acığının içində də gülümsəyib, özünü divara tərəf tutdu ki 

atası onun gülümsədiyini görməsin. Sonra özünü yığışdırıb acıqla anasına 

qayıtdı: 

- Ağız, qanmadığını danışma, tez ol mənim paltarımı bura ver! 

Vallah ta bir də oxumayacağam! Qoy cəhənnəm olsun direktor da, kor urus 

da, o da, birisi də. Tez ol acmışam! 

__________________Milli Kitabxana___________________ 

349 

 

Anası oğlunu sakit edirdi: 

- 

A balam, bir soyunma, əvvəl çörəyini ye, sonra paltarını dəyiş dayna!.. 

Oğlu razı oldu: 

- Di 

yaxşı, mən çörəyi yeyincə, sən paltarı hazırla! - Bunu deyib döşü 

açıq olduğu halda oturdu deyil, yıxıldı atasının yanına və mürəkkəbli  əlini 

biləyinədək soxdu bozbaş kasasının içinə. 

Azad bəyin ovqatı təlx oldu. Dedi: 

- 

Ədə, adamsan, bir əlini yuyaydın, ondan sonra çörəyə oturaydın! 

Neçin belə dəli-şəli olmusan? 

Bu söz "Xudadad bəyin xatirinə dəydi, "yemirəm" deyib geri çəkildi. 

-Zəhrimar olsun! 

Atasi isə  oğlundan da bərk acığı tutub, az qaldı ki, oğluna bir sillə  çəksin, 

lakin özünü saxlayıb bir qədər hüm-hüm elədi, axırda sımsırığını sallamış oğluna 

baxıb: 

- 

Dur burdan itil! - deyib qışqırdı. 

Oğlu durdu ayağa və "Cəhənnəmə!" deyib, anası hazırladığı müsəlman 

paltarını geyməyə başladı. Binəva Gülnisə xanım yenə müdaxiləyə məcbur oldu. 

Əvvəlcə  ərini sakit etmək üçün oğlunun uşaq olduğunu ona qandırdı (halbuki 

oğlunun azından bir on dörd yaşı vardı) və sonra oğluna tərəf gedib, anaya 

mənsub bir nəvazişlə dedi: 

- Bala, 

yekə  oğlansan, atanın sözü xatirinə  dəyməsin get çörəyini ye, o, 

bir pis söz demədi, deyir yəni  əlin mürəkkəblidir, get yu! İndi ki yumursan nə 

eləmək, yuma, get çörəyini ye. Atana həram eləmə, mən də yazığam, axı!.. 

Lakin anasının nəvazişi Xudadad bəyə əsər eləmədi. 

- 

Əşi, sən də qoy görum, - deyib qırmızı ipəkdən gödək arxalığını, ağ 

dəvə yunundan uzun çuxasını və "diyaqanal"dan dar tikilmiş şalvarını da geyib 

kəmərini bağladı, saatını taxdı  və atasına acıq olmaq üçün qollarını ata-ata və 

ayaqlarını bərk yerə vura-vura qapıya tərəf yollandı. Anası onu saxlamaq istəyib 

dedi: 

- 

A balam, Xudadad, hara gedirsən, qal çörək ye!.. 

Lakin Xudadad qulaq asmayıb: 

- O 

çörək zəhrimar olsun! - deyib qapıdan düz çıxdı... 

Gülnisə xanım mat qaldı. Azad bəy isə oğlunun dalınca bir qədər baxıb bir 

lomba tüpürdü. 

__________________Milli Kitabxana___________________ 

350 

 

- 

Tfu, - dedi, - Allahın qəzəbinə gələsən, a pıs övlad! 

- Buy, 

sən allah, elə demə, ay Azad! - deyib Gülnisə xanım ərirmı üstünə 

çığırdı: - A kişi, necə dilin var gəlir. Yazıq deyilmi? Sən də yekə kişi qoşulursan 

balaca uşağa... İndi nə olsun, sən allah, yazıq ac getdi, nə bilim hara getdi... Əşi 

qoyursanmı ki, bircə uşaq evdə otursun?.. 

Azad bəy də öz tərəfindən söylənməyə başladı: 

- 

Əşi, sən allah bəsdir, elə onun xarabını  çıxardan  əvvəldən sən oldun! 

Uşaqdır, uşaqdır deyə-deyə gedəni qudurdun. Onun harası uşaqdır? Yox, indi ki, 

uşaqdır, uşaq yerində otursun, böyüyün üstünə it kimi çəmkirməsin!.. Tez ol, 

çağır nökəri, bu çörəyi yığsın... Özüm də bir az yatmaq istəyiram. 

Bir ah çəkib, Gülnisə xanım nökəri çağırdı. Nökər Hüseynəli gəlib süfrəni 

yığdı və gedəndə ağasına doğru üzünü çöndərib yavaş səs ilə dedi: 

- Ağa, o baqqal Həsən kişiyə bir qədər pul versəydin yaxşı olardı. 

Yoxsa and içibdir ki, daxı bundan sonra bir düyü də nisyə verməyəcəyəm... 

Əttar Məşədi Cəfər də bu gün lap abrımı tökübdür. A gedə, deyir, vallah bir yol 

sənin ağanı bazarda tutub başından papağını alacağam, 

yoxsa... 

- 

İtil, İtil burdan, səfeh oğlu səfeh! - deyib Azad bəy elə çığırdı ki, səsinin 

gücündən evdə qab-qacaq cingildədi və otağın baş  tərəfində bir tikə çörək 

üstündə diş  sındıran pişik qorxusundan tikəni qoyub, güllə kimi çıxıb bayıra 

qaçdı. 

Hüseynəli kor və peşman qayıdıb, yavaşca sovuşdu aşpazxanaya. Azad bəy 

bu zərb-zəngdən sonra yorulub yıxıldı taxtın üstünə və... yatdı. Gülnisə xanım isə 

daha bir söz danışmayıb, kefsiz və  qəmgin bir halda yerə  əyləşib  ərinin 

qumarbazlığı, işinin xarablığı  və  oğlunun rəftarı barəsində qara-qara fikirlərə 

qərq oldu... 

Bəli, Azad bəyin oğlu Xudadad bəy andına vəfa etdi, yəni daha oxumadı; 

lakin direktor və kor urus partlamadı. Ancaq Azad bəyin acığı tutdu və Gülnisə 

xanım isə bir-iki gün ah çəkib, sonra oğlunun: "Ana, vallah, oxumaq mənə 

zərərdir" kimi sözlərinə inanıb, "Canı sağ olsun" - deyə sakit oldu. Bu minval ilə 

üç il gəlib keçdi. Xudadad bəy özünə ayrı bir iş tapdı ki, o işin adına hər yerdə 

qumarbazlıq deyərlər. Lakin Xudadad bəy özü və yoldaşları bu sözün əvəzinə 

"məşğuliyyət" sözü işlədirdilər. Doğrudan da bu "məşğuliyyət" Xudadad bəyi elə 

məşğul edirdi ki, bütün gecə-gündüzünü də "məşğuliyyət" üstündə keçirirdi 

 Gündüz evdən çıxıb bir də sübhə yavıq zamanda qayıdırdı və hər bir qayıdan 

vaxt qapının ağzında anasını əli qoynunda, intizar ilə durmuş görürdü... 

Şəhərdə bir toy olmazdı ki, Xudadad bəy orada hazır olmamış olaydı. 

Bir dəfə Xudadad bəyin atası Azad bəy bazarda durub öz "hərifi" Məşədi 

Fərruxu gözləyirdi. Özu də elə yer seçib durmuşdu ki, borclu olduğu dükançılar 

__________________Milli Kitabxana___________________ 

351 

 

onu görmürdülər. Bir qədərdən sonra bir nəfər adam ona tərəf yaxınlaşmağa 

başladı. Bu adam papağı əyri, cır-cır çəkməli, yeriyəndə lovğalıq üçün iki tərəfə 

əyilən və qollarını canbaza çıxmış  pəhləvan kimi atan bir oğlan idi. Azad bəy 

onu gendən görən təki tanıdı, lakin bir o qədər də  şad olmadı. Bu oğlanın adı 

Səlim, ləqəbi isə "Cırıq" idi. (Hər adama bir ləqəb qoymaq şəhərdə çoxdan bəri 

dəb düşmuşdü: birisinə "Pəndir"  Ələkbər deyirdilər, birisinə "Saqqal" Musa 

deyirdilər və birini "Dikdən qoru" adlandırırdılar və s.) Cırıq Səlim  şəhərin 

qolçomağı (qoçusu) hesab olunurdu. Çünki bir dəfə bazarda birisilə dalaşıb, 

qaradovoyun yanında cibindən tapança çıxartmışdı  və  hərçənd qaradovoy 

tapançanı onun əlindən almaq istəmişdi, lakin Cırıq Səlim verməmişdi. Deyirlər 

ki, sonra Səlim qaradovoyun "könlünü almışdı". Hər halda bunun cibindən 

qaradovoyun yanında tapança çıxması, yəni bu günə  cəsarət və cürətin büruzu 

onu xalqın yanında başı uca etmişdi və  şəhərin qoçuluğuna layiq olmuşdu... 

Xeyrat və ehsan günü mollalara edilən hörmət, toy günlərində buna edilirdi. 

Qərəz qoçu Cırıq Səlim Azad bəyə yaxınlaşıb salam verdi. Azad bəy tələsik 

cavab verib əl tutdu. Başladılar söhbət etməyə. Səlim dedi: 

- Allah 

sağ eləsin, sizin Xudadad bəy əməlli-başlı oğlan olubdur. 

Azad bəy: 

- Necə? 

Səlim: 

- Hamı ilə danışır, gülür, toylarda yaxşı oynayır, çox yaxşı qumar 

da oynayır... 

Azad bəy qızardı: 

- Harada 

görmüsən? - dedi. 

Səlim cavab verdi: 

- Çox 

yerdə görmüşəm. Bir də dünən Quru Mustafanın toyunda idi. 

Məclisi çox şad elədi. Neçə dəfə gözəl oynadı. Hamını məəttəl qoydu. Allah onu 

həmişə  səlamət eləsin. Ancaq bir o var ki, qumar üstündə bir az dava-dalaş 

eləyir, o yaxşı deyil... 

__________________Milli Kitabxana___________________ 

352 

 

Azad bəy qıpqırmızı olmuşdu. Səlim sözünə davam edirdi: 

- Dünən o toyda bir neçə gedə-güdə vardı, onlar ilə dördaşıq üstündə bir az 

sözləri çəp düşdü, aralıqda bir çox yava söhbət oldu... Ancaq mən o gedələrə 

acıqlandım, istədim də döyüb onları məclisdən qovam, amma toy sahibi yalvardı 

ki, işin yoxdur, qoy pislik olmasın yazıqdırlar... Sonra Xudadad bəyi kənara 

çəkib tapşırdım ki, bir də elə adamlar ilə qumar oynama, oynayırsan da mənim 

ilə oyna, Əsgər bəy ilə oyna, yoxsa gedə-güdələrə qoşulsan, camaat pis söz 

deyər. Söz verdi ki, oynamaram, xülasə mənimlə bir-iki aşıq tolladı. Gördüm ki, 

bəy yamanca hərifdir. O gecə  mənim on beş manatımı uddu. Dedim zərər 

yoxdu... 

Azad bəy utandığından bilmirdi ki, nə qayırsın. Əgər o hində yer yarılsa idi, 

haman dəm yerə girərdi. Oğlu Səlimi udmuşdu və  Səlimi udan adamlar da 

qaydaya görə gərək haman pulu bir qədər də artrıb geri qaytara idilər. Binanən 

ileyh Azad bəyə lazım idi ki, Səlim bəyə bir iyirmi-otuz manat versin ki, həmi 

özünü sındırmasın və həm də bununla oğlunun eybini örtsün. Lakin dərd burası 

idi ki, bu halda Azad bəyin cibində iyirmi manat o yana dursun, iyirmi qəpik də 

yox idi. Əgər pulu olsaydı, burada boş-boş durmazdı, "hərif' tapıb, özu demişkən, 

çörək pulu qazanardı. Ona görə bir yandan pulsuzluq xəcaləti və bir yandan da 

oğlunun nalayiq hərəkəti binəvanı turp kimi qızardıb, su kimi tər tökməyə 

məcbur elədi. Bir-iki dəfə öskürüb əlini cibinə saldı və bir şey axtarmağa başladı. 

Cırıq Səlim sevindi. Yəqin elədi ki, Azad bəy pul çıxardacaqdır və ehtiram üçün 

istədi desin ki, "Əşi, lazım deyil, filan", amma yaxşı ki, demədi. - Çünki bəyin 

cibindən pul əvəzinə papiros ilə dəsmal çıxdı. Bu isə Cınq Səlimin kefini pozdu 

və bikefliyini bildirməmək üçün üzünü o tərəfə çevirib Azad bəy tərəfindən 

təklif olunan papirosdan çəkmədi ki, "Sağ ol, mən qəlyan çəkirəm" və tez 

xudahafiz edib getdi. Cırıq Səlim getdikdən sonra Azad bəy acığından dodağını 

dişləyib, oğlunu qaibanə hədələdi: "A namərd! Sən məni biabır elədin, adamlar 

yanında üzümü qızartdın, gör sənin başına nə oyun çıxardacağam. Allaha and 

olsun,  əlimə bir odun alıb səni o qədər döyəcəyəm ki, şişib tuluq kimi olasan! 

Görək, əlbət evə gələrsən, binamus!". 

Bu hədədən sonra Azad bəy bir papiros da çəkib oğlu barəsində fikir etməyə 

başladı. Oğlunun uşaqlığı onun yadına düşdü. Necə o zaman Xudadad bəyi atası 

sevirdi, heç qucağından yerə qoymazdı. Dörd yaşında Xudadad bəyi alardı 

dizinin üstünə və dilini əzə-əzə deyərdi: 

__________________Milli Kitabxana___________________ 

353 

 

 "A küçük, ay it!". Xudadad bəy də şirin uşaq dili ilə: "Əşi, küçük sənsən, it 

sənsən!" - deyib cınqılı  əli ilə atasının üzünə  şapalaq (sillə) vurardı. Atası 

deyərdi: "Yavaş, eşşək!". Oğlu cavab verərdi: "Əşi, eşşək sənsən!". "Vallah 

gözünü tökərəm!" - deyib, az qalardı balaca barmağı ilə atasının gözünü 

çıxartsın. Atası deyərdi: "Ada, adam da atasına söyərmi, a heyvan?". Oğlu cavab 

verərdi: "Bəs sən mənə niyə söyürsən, a heyvan?". 

Bu mükalimədən sonra Azad bəy oğlunu qucaqlayıb marçamarç ilə öpərdi. 

Uşaq da: "Əşi burax!" - deyib dartınardı ki, xilas olsun. Axırda Gülnisə xanım 

gəlib uşağı  ərinin  əlindən alardı. Atası iSƏ nökəri bazara aparıb oğlu üçün 

cürbəcür şeylər alardj. O vaxt Azad bəyin cib sandan kefi kök idi. Yüz manata 

pul deməzdi. Bazardan aldığı  şeyləri evə  gətirib tökərdi oğlunun qabağına və 

söyüşə-söyüşə yeyərdilər. Azad bəy oğlunu evdən çölə buraxmazdı. Qorxardı ki, 

oğluna göz deysin. Evdə oturub həmişə öz yanında saxlardı. "Həriflər" ilə 

qumar-zad oynayanda oğlunu da yanına çağırıb deyərdi: 

- Otur 

burda, 

sənə pul udub verəcəyəm! 

Doğrudan da udduğu pulun yarısını oğluna verərdi ki, bunu da sonra Gülnisə 

xanım tutub oğlunun əlindən alardı. 

Xudadad bəy yeddi yaşına yetişdikdə atası onu "çastni" şkolaya qoydu və 

uçitelə tapşırdı ki, vurub eləməsin. Uçitel daxı bəyin sözlərinə əməl edib (çünki 

aybaşı öz vaxtında yetişirdi), Xudadad bəy dərsini bildi-bilmədi bir ağır söz də 

deməzdi və çox vaxt təriflərdi ki, görün necə  təmiz uşaqdır, heç bir yeri cırıq 

deyil! 

Azad bəy iki ildən sonra oğlunu "çastni" şkoldan çıxarıb realnı  şkolaya 

qoymaq istədi, amma direktor onu qəbul etmirdi. O halda Azad bəy tanış 

müəllimlərindən birinin vasitəsilə direktor ilə aşna olub, özünün dövlətli bir bəy 

olduğunu ona qandırdı. Direktorun bu aşnalıqdan xoşu gəldi, amma yenə  də 

dövlətli aşnasına məsləhət gördü ki, hələ bir qədər "çastnım obrazom" oxutsun, 

lakin Azad bəy qandırdı ki, oğlunu "çastnım obrazom" oxutmaq üçün heç olmasa 

bir yüz manat sərf  etmək lazım gəlir. Yaxşı olmazmı ki, yüz manat özgənin 

cibinə girməyib elə direktorun özündə qala - bunu deyib əlini cibinə saldı. 

Direktor bir az çəm-xəm elədi, amma axırda yumşalıb yüz manatı əlində oynada-

oynada dedi: 

- Doğrudur, oğlunu qəbul etdim, amma yenə  də deyirəm ki, oxuya 

bilməyəcəkdir. Çünki heç savadı yoxdur. Gərək onun dərsinə evdə diqqət 

yetirilsin. 

 Azad  bəy direktoru arxayın elədi ki, "qorxma, inşallah, bülbül kimi 

oxuyacaqdır..." 

Bu işlərin hamısını Azad bəy yadına saldı və oğlunun indiki oturub-duruşunu 

mülahizə edib çox pis oldu. 

__________________Milli Kitabxana___________________ 

354 

 

- Bəs, - dedi, - uşağın axırı xarab oldu... Mən nə qayırım? Oxumadı. 

Bütün  əməyimi zay etdi. İndi də qumarbaz olub, Cırıq Səlim kimi adamlarla 

qumar oynayır. Allah ona lənət eləsin! Məni bihörmət elədi. Bazar içində adımı 

yerə soxdu. Nə qayırım? Evdə görəndə deyirəm: balam, oxumadın, oxumadın, 

barı  gəzmə, dalınca pis söz deyirlər... Deyir, ey sənin borcun deyil. İstəyirəm 

döyəm - anası qoymayır, söyürəm, durub evdən qaçır. Yox, ta bu səfər gərək 

mən onun havasını alım. Atamın  ərvahına, onu bir xubunca döyüb - 

baxmayacağam anasına - ayaqlarını bağlayjb salacağam otaqların birisinə, qoy 

orada dustaq olsun. Ondan savay əlac yoxdur! 

Azad bəy bu niyyətlə yerindən tərpənib evinə getdi. Lakin oğlunu orada 

tapmadı. Gülnisə xanımdan soruşdu ki, oğlun hanı? Dedi: 

- Nə bilim, a başına dönüm, oğlunı evdə olanda o qədər üzünü 

danlayırsan ki, yazıq baş götürüb evdən qaçır. Sən allah, bir də ona bir söz demə, 

vallah gedə lap bezar olub. Özüm də qorxuram, ürəyimə qara-qara fikirlər gəlir, 

pis yuxu görürəm. Allah özü saxlasın!.. 

Azad bəy bir söz demədi və bir qədər otağın o başına bu başına fırlanıb nökər 

Hüseynəlini çağırdı. Hüseynəli gəldi: 

- Nə buyurursan, ağa? 

Azad bəy: 

- Get 

Məşədi Fərruxu çağır, de ki, ağam deyir gəlsin bir az söhbət edək. 

Özün də söz arasında Məşədi Fərruxa çatdır ki, kənddən ağanın yanına adam 

gəlmişdi ki, dəhyek pulu gətirmişdi... Qandınmı nə deyirəm? Di tez get!.. 

Bəzzaz Hacı  Əsədin oğlu Rustəmin toyu idi. Gəlin gətirilən günün irəliki 

axşamı  oğlan evində çox böyük məclis arəstə olmuşdu. Xalı-gəbə ilə gözəlcə 

bəzənmiş böyük bir otağın içi toya yığılmış adamlar ilə dolu idi. Ən yuxarı 

başdan "padşah" oturmuşdu. Bu "padşah" qoçu Cırıq Səlim idi. Onun sağ və sol 

tərəflərində  əyanlar düzülmüşdü; "Qarğa" ləqəbilə  məşhur qəssab  Əsgər, 

Dimdikburun Hümmət, dəlləkbaşı Körük Mərdan, Leylac Səfdər, Qayqac 

Məhərrəm və sairə. Bunlar həmi "vəzirlik" edirdilər, həm də "qaradovoyluq". 

Aşağı tərəfdə oxuyub-çalanlar əyləşmişdilər. Bir nəfər xanəndə, bir nəfər tar 

    

__________________Milli Kitabxana___________________ 

355 

 

çalan və bir nəfər də yerdənbələyi vuran lotu. Yerdə qalan camaat hüzzardan 

ibarət idi. Bunlar divarların dibində  əyləşib, otağın ortasını  məhz oynayanlar 

üçün xali qoymuşdular. Sazəndələr oxuyub-çalmayan vaxtda əhli məclis söhbətə, 

çay içməyə və papıros çəkməyə məşğul olurdu. Vəxta ki, sazəndə dəstgahlardan 

birisini oxuyurdu, hamı  səsini kəsib huş-guş ilə qulaq asırdı. Ancaq hüzzardan 

birisinin kəmali-hüzn ilə ah çəkib "Uf, evin yıxılsın, ay fəraq" - deyə pıçıldamağı 

sakitliyi pozurdu. Dəstgah qurtarıb təsnif oxunduqda bütün əhli məclis kəmali-

qaideyi-musiqi ilə çırtıq vururdular. Bunların içındə elə bir mahir çırtıq -vuranlar 

var idi ki, şaqqıltısı küçədə  eşidilirdi və küçə ilə gedənləri də  tərənmimə 

gətirərdi. Təsnifdən sonra rəng vurulurdu, yəni oynamaq havası çalışırdı. O halda 

əhli məclisdən birisi yerindən sıçrayıb artıq bir şərq ilə qol götürüb oynayırdı. 

Oynayanlar cürbəcürə qayda ilə oynayırdılar. Bəzisi gözlərini divarın bir 

nöqtəsinə dikib bir an oradan gözünü çəkmirdi. Bəzisi gülümsünürdü və çox vaxt 

ayaqlarına baxırdı ki, görsün düzmü işləyirlər. Bəzisi oynadığı yerdə  əllərini 

qoynuna qoyub qaşqabağını sallayırdı, xalq demişkən çox "suryoznu" oynayırdı. 

Birdən olurdu ki, "vəzirlərdən" birisi "padşaha" danos edib xəbər verirdi ki, 

məsələn, Məşədi Cabbar çox gözəl uzundərə oynamaq bılir, amma nədənsə 

burada istəmir ki, oynasın. O halda "padşah" əmr edirdi: 

- Çəkin ortaya Məşədi Cabbarı, sazəndələr də uzundərə çalsınlar! Haman 

dəm vəzirlər və "qaradovoylar" şiri-əyan kimi yerlərindən qalxıb Məşədi 

Cabbarın üstünə hücum edirdilər və dartıb otağın ortasına çəkirdilər. Binəva 

Məşədi Cabbar and içirdi ki: - Oynamaq bilmirəm! Qızarırdı, tərləyirdi, 

dartınırdı ki, xilas olsun. Amma fayda vermirdi, axırda libası cırılacağını duyub, 

canını qurtarmaq üçün oynamağa məcbur olurdu. Lakin həqiqət də oynamaq 

bilmədiyi üçün dəli-divanə kimi bir qədər o başa-bu başa fırlanıb yenə yerində 

otururdu. 

Məlum olsun ki, bizim Azad bəyin oğlu Xudadad bəy dəxi bu toyda hazır idi. 

Bir çox təmtəraq ilə  cərgədə  əyləşib damaq ilə papiros çəkirdi. Bu halda əhli 

məclisdən birisi yerindən qalxıb "padşaha" baş endirdi və dedi: 

- Padşah sağ olsun, ərzim var! Təvəqqe edirəm ki, burada bır keçi-məməsi 

çalınsın və Xudadad bəy də durub oynasın! 

Əhli məclis ittifaq ilə  ərizəçinin sözünə qüvvət verdi. Haman dəm  

keçiməməsi çalınıb Xudadad bəyi ortaya çəkdilər. Xudadad bəy isə  Məşədi 

Cabbar kimi eləmədi, qol götürüb, sözsüz, hərəkətsiz oyna 

__________________Milli Kitabxana___________________ 

356 

 

mağa başladı. Xudadad bəy çox gözəl oynayırdı, Hamını valeh edirdi. O idi ki, 

əhli məclis onun oynamağından şövqə gəlib bir dəstfəşanlıq edirdilər ki, sədası 

asimanə bülənd olmuşdu. Bununla bərabər  əhli məclis, "Afərin, odur ha! 

Uxxay!" hətta "bravo" sözlərilə, hiss etdikləri ləzzəti izhar edirdilər. 

Oyun qurtarandan sonra Xudadad bəy hamıya baş  əyib yerinə oturdu və 

"padşah" tərəfindən bir qırmızı alma atasına layiq oldu. 

Bir qədərdən sonra əhli məclisdən qumar oynayanlar ayrılıb o biri otağa 

girdilər. Xudadad bəy dəxi bunların içində idi. Burada qumarbazların bəzisi 

dördaşıq üstə otururdu. Bəzisi "bank" və "bakara" açdı, bir qədəri "asnas" 

qurdular və sairələri də  nərdtaxta oynamağa başladılar. Bir-iki saatdan sonra 

hamısı çox hirs ilə  iş gönməkdə idilər. Aşıqların  şappıltısı, nərdtaxtanın 

şaqqıltısı, pul cınqıltısı, "Aşığı  qəlbi tulla!" sözləri, "Yalançıya Allah lənət 

eləsin!" avazı, "Mən ölüm, dilxor eləmə!" səsi otağı başına götürmüşdü. 

Xudadad bəy üç nəfər sair yoldaşları ilə dördaşıq oynayırdı. Çox bərk 

qızışmışdı. Kefi də kök idi, görünür ki, atası kimi "çörək pulu" qazanırdı. Qolunu 

çırmayıb, ortaya yarım manat salıb deyirdi: 

- At 

yarım manat! Yarım manatda məzarı. Amma qəlbi atmasan əlinə 

lənət! 

Aşıq tullayan bu sözdən inciyirdi: 

- Bəy, min dəfə demişəm əlimin üstündə bəd danışma! Axı dilxor 

eləyib qoymursan ki, görək nə oynayırıq. Ala, qəlbi atdım. Aşıq hey!.. 

Əh... içinə  lənət! Toxandır,  əşi qoyursanmı ki, biz burada pul qazanaq! - 

deyib hərif aşığı buraxırdı... 

Dördaşıqdan Xudadad bəy iyirmi manat pul udub durdu ayaq üstə və istədi 

getsin, lakin yoldaşları buna razı olmayıb dedilər ki: 

- 

Oyundan qaçmaq olmaz, ya otur bizi lap ud və ya ki, pulunu uduz! 

Xudadad bəy dedi ki: 

- Canım, ta mən dördaşıq oynamaq istəmirəm, bank oynayacağam, 

gedirəm. 

Amma yoldaşları qoymadılar, xülasə bir çox söz və  hərəkətdən sonra 

Xudadad bəy təkrar oturub, yenə oynadı. Lakin çox çəkmədi ki; həriflərin bir 

azca qalmış pullarını  təmiz udub durdu və sonra gedib bank va bakara 

oynayanlara qoşuldu. Görünür ki, bu gecə Xudadad bəyin  əli yaxşı  gətiribmiş; 

bank oyunundan da bir əlli manat udub qo  356    

İşuldu asnasa... Qərəz hər bir oyun oynadı  və hamısında da uddu. Sonra 

papağını əyri qoyub uduzanlara yanıq vermək üçün papiros damağında olaraq o 

tərəf-bu tərəfə gəzməyə başladı. Bu halda Xudadad bəyin heç fikrinə də gəlmirdi 

ki, evdə anası onun yolunu kəsdirib,  əli qoynunda intizardadır... Belə  rəvayət 

edirdilər ki, o gecə Xudadad bəy üç yüz manat qırx doqquz qəpik pul udubmuş. 

__________________Milli Kitabxana___________________ 

357 

 

Bir çox adam ona həsəd aparıb, bəziləri də iqrar edirmişlər ki, bu qədər pula bir 

baqqal dükanı açmaq mümkün imiş... Toy axşamının səhərisi saat altıda şəhərin 

bir məhəlləsində zurna və nağara ilə bəzzaz Hacı Əsədin evinə gəlin gətirdilər. O 

biri məhəlləsində isə Azad bəyin evindən "şaxsey, vaxsey" ilə qəbiristana tərəf 

meyit aparırdılar. O tərəfdən gəlin aparanlar zurnanın havasını oxuyub deyirdilər 

ki, "Gəl, gəl ay mənim maralım!", bu tərəfdən isə meyitin qabağında gedən 

tələbələr səs-səsə verib deyirdilər ki, "Sübhanallah, vəlhəmdəlülah... Allahu 

əkbər...". O tərəfdən "Urra, Urra!" və sonra "Allah, Allah!" - deyib Allah-

taaladan tofıq və  səadət diləyirdilər, bu tərəfdən isə bunlar da "Allah, Allah!" 

deyib xudayi-yeganədən rəhmət və  əfv istirham edirdilər... Bu halda şəhər 

əhlindən Kərbəlayı Binnətqulu adlı bir baqqal öz tanışı əttar Məşədi Yadigar ilə 

görüşüb salamlaşandan sonra Kərbəlayı soruşdu: 

- Məşədi Yadigar, bu ölən kimdir? 

Məşədi cavab verdi: 

- Bu 

ölən, Kərbəlayı Binnət, Allah rəhmət eləsin, Azad bəyin cavan oğlu 

Xudadad bəydir. 

- Buy, 

Allah 

rəhmət eləsin... - deyib Kərbəlayı Binnət məəttəl qaldı: - A 

kişi, dünən mən ki, onu bazarda sağ-salamat gördüm ki? 

Ona nə oldu ki, belə tez öldü? 

Məşədi cavab verdi ki: 

- Özü 

ölməyibdir, yazığı öldürüblər. Çox da yaman dərd ilə öldürüblər. 

Kərbəlayı: 

- Vay 

yazıq! Görəsən kim öldürübdür? 

Məşədi: 

- Nə bilim, Allah bilir, ancaq o məlumdur ki, bu gecə bəzzaz Hacı Əsədin 

toyunda imiş, Özü də  səkkiz yüz manat pul udubmuş. Yazığı aldadıb çölə 

aparıblar və orada bıçaq ilə başını kəsib cibini soyublar... 

Kərbəlayı Binnət bir ah çəkdi: 

    

__________________Milli Kitabxana___________________ 

358 

 

- 

Ax! A dünya, necə xarab olubsan. Yazıq Xudadad bəy, Allah sənə 

rəhmət eləsin, yaxşı uşaq idi, görəsən atası, anası nə haydadır? 

Məşədi Yadigar çiynini tolladı: 

- Nə hayda olacaqlar, gözlərinin ağı-qarası bir oğlan idi, ya onu 

öldürdülər, ya ki ata-anasını öldürdülər, nə təfavütü var!.. 

Bir qədər sükutdan sonra Kərbəlayı soruşdu ki; 

- Hara 

gedirsən? 

Məşədi cavab verdi ki: 

- Dükana 

gedirəm! 

Kərbəlayı dedi: 

- Mən də dükana gedirəm, - sonra bunu da artırdı ki, - təzə yağ 

gətirmişəm, lazım olsa uşağı göndər bir az aparsın evinizə. 

Məşədi Yadigar dedi: 

- Çox 

yaxşı, göndərərəm. - Sonra o da Təbrizdən təzə həna ilə yaxşı qara 

çay gətirdiyini Kərbəlayıya qandırıb xudahafiz etdi, biri sola getdi; biri də sağa...