V psixologiya metodlari

Psixologik-pedagogik eksperiment yoki ta’sir ko‘rsatuvchi eksperiment
tabiiy eksperimentning bir turidir. Bu eksperimentning vazifasi o‘qitish va tarbiyalash ishidagi har xil
tadbirlar o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasini oshirishga, shaxsning ayrim
psixik sifatlari tarkib topishiga qanday ta’sir ko‘rsatayotganligini aniqlashdir. Masalan, o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasiga ayrim metodik usullaming ta’siri, o‘quvchilarda turli havaslaming tarkib topishiga to‘garaklar,
ma’ruzalar, suhbatlar, kino kartinalaming ta’siri tekshiriladi.
Laboratoriya eksperimenti kabi, tabiiy eksperiment metodida ham
tadqiqotchi ko‘pincha tekshiriluvchilar bilan suhbat qilib turadi.
So‘rash va suhbat metodi
So‘rash va suhbat metodi psixik hodisalarning asosan ichki, subyektiv
tomonini tekshirish uchun qo‘llaniladi. Bu metodda tadqiqotlar taxminan
quyidagicha o‘tkaziladi. Tadqiqotchi psixik hayot hodisalarining birontasini,
masalan, odamda shodlik hissi subyektiv ravishda qanday kechishini, poetik
ijodiyot jarayoni qanday borishini, irodaga bog‘liq harakatlarda qaror qabul
qilish jarayoni qanday ro‘y berishini, biron masalani yechganda tafakkur
jarayoni qanday borishini va shunga o‘xshash hodisalarni tekshirishni
oldindan vazifa qilib q o ‘y a d i, tadqiqotchi suhbat vaqtida tekshiriluvchi
kishiga beriladigan savollarni oldindan belgilab oladi. Savollar shunday
tartib bilan tanlab olinadiki, tekshiriluvchi kishida qaysi kechinmalar va
ong jarayonlarini o‘rganish kerak bo‘lsa, u o‘z javoblarida xuddi o‘sha
kechinmalarni va o‘sha ong jarayonlarini oydinlashtirib bersin.
Tekshirishning qanday borishiga va tekshiriluvchi kishining individual
xususiyatlariga qarab, suhbat vaqtida savollarni o‘zgartirish, to‘ldirish,
boshqacha qilib berish mumkin. Bu vaqtda tadqiqotchi tekshiriluvchi kishini
kuzatib, masalan, nutqining xususiyatlarini, mimikasini va shunga o‘xshash
xislatlarini qayd qilib turadi. Beriladigan savollarga tekshiriluvchi kishi tegishli javob qaytaradi. Tekshiriladigan hodisaga va savollaming xarakteriga
qarab, tekshiriluvchi kishi ichki kechinmalarini mukammal tasvirlab yoki
so‘z bilan istagancha hisobot berib, javob qaytarishi mumkin, ba’zan tekshiriluvchi kishi faqat «ha» yoki «yo‘q» deb javob qaytarishi lozim bo‘lib
qoladigan tadqiqot davomida tekshiruvchining barcha savollari va tekshiriluvchining barcha javoblari ipidan ignasigacha o‘zgartirilmasdan to‘la yozib
olinadi, protokolda mukammal qayd qilinadi. Iloji bo‘lsa, tekshiriluvchi
kishining javoblari magnitofon lentasiga yozib olinadi. Tekshiriladigan bir
necha kishi bilan, ba’zan esa o‘nlarcha va yuzlarcha kishilar bilan muayyan
bir mavzuda savol-javob va suhbat qilinadi. Shu tariqa rejadagi dastlabki
material sistemaga solinadi, statistik jihatdan ishlab chiqiladi, analiz qilinadi, klassifikatsiyaga solinib, xulosa chiqariladi.
So‘rash va suhbat metodi o‘z-o‘zini kuzatish metodi bilan tashqi kuzatish metodining qo‘shilishidan iborat. Bu yerda o‘z-o‘zini kuzatish shunda
namoyon bo‘ladiki, tadqiqotchi tekshiriluvchi kishiga savollar berib,
uning o‘z ichki ongini chuqurroq bilib oUshga majbur etadi. Tekshiriluvchi
kishi tadqiqotchining topshiriqlariga muvofiq va tadqiqotchining yordami bilan (savollar ustalik bilan berilganda) o'zining ichki holatlarini ocliib tashlaydi
va nutqida ifodalaydi, so'zlar bilan javob qaytaradi.
Tashqi kuzatish shunda namoyon bo‘ladiki, tadqiqotchi ong jarayonlarini o‘zi ustida emas, balki boshqa kishilar ustida tekshiradi. Psixik
hayot hodisalaridan bittasini tekshirish uchun bir kishi bilan emas,
balki bir necha kishi, ba’zan esa ko‘plab kishilar so‘rash va so‘zlash
m etodi bilan tekshirilgani uchun obyektiv xulosa chiqariladi.
Tekshiriluvchi kishilardan birontasining so‘z bilan qaytargan javoblarini
boshqalarining qaytargan javoblariga solishtirib, taqqoslab, tekshirish
mumkin. Suhbat metodining kamchiliklari haqida gapirganda, odatda,
bu metoddan foydalanishda tadqiqotchining ta’siri bo‘lishi mumkin, deb
aytadilar. Tadqiqotchining ta’siri bo‘lishi mumkinligini, albatta, hisobga olish va tekshirishning boshlaridayoq bunga yo‘l qo'ymaslik kerak.
Buning uchun savollar shunday berilishi kerakki, ularda qanday bo'lmasin
muayyan javobga ishora ham qolmasin. Bundan tashqari, savollar shunday
berilishi kerakki, tekshiriluvchi kishining bir savolga qaytargan javoblarini
boshqa savolga qaytarilgan javoblar bilan nazorat qilish mumkin boMsin.
Suhbatni o‘ziga xos tergovga aylantirib yubormaslik kerak. Suhbat
samimiy, bemalol bo‘lishi, tekshiriluvchi kishilarning psixik holatiga
zo‘r kelmasligi kerak. Suhbat odam psixik hayotining bevosita kuzatish
va eksperimentda aniqlab bo‘lmaydigan jarayon va hollari haqida
ma’lumot olishga yordam beradigan birdan-bir metoddir, deyish mumkin.
Masalan, kosmosga parvoz qilish vaqtida odamning psixik faoliyat
xususiyatlari haqida bilim olmoq uchun tadqiqotchi kosmonavtlarning
o‘zi bilan suhbat qilishi kerak.
Suhbat metodi shaxsning individual xususiyatlarini (e’tiqodlari, havaslari, jamoaga munosabati, o‘z vazifalarini tushunish) tekshirishda, shaxsning hayoti va faoliyatidagi maxsus voqealar, qahramonlik, ijodiy maqom
va shunga o‘xshashlarni tekshirishda qo‘llaniladi. Bu metod o‘qitish va
tarbiyalashning psixik asoslarini tekshirishda, masalan, bolalarning kitobxonlikka havasini, ayrim darslarga m unosabatini tekshirishda,
o'quvchilarning uyga berilgan topshiriqlarni bajarishda xotirada qoldirish
usullarini, ayrim o‘quvchilaming darslami sust o‘zlashtirish sabablarini
aniqlashda qo'llaniladi. Hozir suhbat metodi psixologiyada juda keng
qoMlaniladi, jumladan pedagogik psixologiya, mehnat psixologiyasi, ijodiyot
psixologiyasi, kosmik psixologiyada suhbat metodidan foydalaniladi.