Va adabiyoti universiteti

Ishning tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi tuzilishiga ko‗ra kirish, III 
bob, umumiy xulosalar va foydalanilgan adabiyotlar ro‗yxatidan iborat. 

 
 

---

10 
I bob. “Alpomish” dostonining o„rganilish tarixi 
1.1. “Alpomish” dostonining yaratilish tarixi va variantlari 
9-sinf adabiyot darsligida ―Alpomish‖ dostonini o‗rganish uchun DTS va dastur 
talabiga ko‗ra 5 soat vaqt ajratilgan va mazkur mavzuni o‗rganishning 
samaradorligini oshirish maqsadida mavzular har soatga rejalashtirilgan. Xalq 
dostonlarining sara namunasi bo‗lgan ―Alpomish‖ dostoni xalqimizning bebaho 
ma‘naviy boyligi hisoblanib, yosh avlodni komil inson qilib shakllantirishda muhim 
tarbiyaviy vosita bo‗lib xizmat qiladi. Shu sababli o‗rta maktab o‗quv dasturiga 
kiritilgan xalq og‗zaki ijodi janrlarini chuqur va har tomonlama o‗rganish bir 
tomondan, o‗quvchilarga xalqimiz tarixi, ma‘naviyati va og‗zaki ijodiga bo‗lgan 
qiziqishni uyg‗otsa, ikkinchi tomondan ajdodlar kabi yurtga, Vatanga, xalqiga 
bo‗lgan mehr-muhabbatni yanada kuchaytiradi. Bu mas‘uliyatli vazifa zimmasida 
bo‗lgan o‗qituvchilardan jiddiy tayyorgarlik ko‗rish talab qilinadi. Shu boisdan 
ta‘lim-tarbiya jarayonida o‗qituvchi ―Alpomish‖ dostonini o‗rgatishda e‘tibor berishi 
kerak bo‗lgan jihatlar haqida fikr yuritmoqchimiz. 
―Alpomish‖ dostoni qadimiy qahramonlik eposining yorqin namunalaridandir. 
Epik mazmunning qahramonlik xarakteriga ega bo‗lishi uning bosh xususiyati 
hisoblanadi. Chunki, dostonning butun mohiyati va asosiy yo‗nalishini ana shu 
xususiyat belgilaydi. V.G.Belinskiyning ta‘kidlashicha, ―xalqning go‗daklik 
zamonlarida uning hayoti ko‗proq botirlikda, qahramonlikda ifodalanadi‖. Shuning 
uchun ham qadimiy qahramonlik eposi ―xalqning faqat go‗daklik davrlarida … uning 
kuch-qudrati va toza faoliyati faqat qahramonlik g‗alabalarida ko‗ringan 
zamonlardagina paydo bo‗lishi mumkin‖
8
. 
Ko‗chmanchilik hayoti va patriarxal-urug‗chilik munosabatlari bir darajada 
saqlanib kelayotgan zamonlarda yaratilgan, jamiyat va inson hayoti masalalarini 
o‗ziga xos reallikda- qahramonlik va go‗zallik haqidagi xalq ideallari doirasida 
kuylagan ―Alpomish‖ dostoni ham turkiy xalqlar patriarxal hayotidagi ―epik 
bosqich‖ning poetik ko‗zgusidir. Doston bir qancha turkiy va ularga yaqin yashagan 
ayrim turkiy bo‗lmagan xalqlar doirasida juda keng tarqalgan. Uning o‗zbek, 
8
Белинский В.Г. Танланган асарлар. – Тошкент: Ўздавнашр, 1955, 167-173-бетлар. 

---

11 
qoraqalpoq, qozoq, oltoy versiyalari doston holida; tojik, tatar, boshqird, O‗rta Osiyo 
arablari versiyalari ertak va rivoyatlar tarzida mashhurdir. O‗rta asr o‗g‗uz eposining 
muhim yodgorligi ―Kitobi Dada Qo‗rqut‖ tarkibidagi ―Bamsi Bayrak‖ asari o‗zining 
syujeti va kompozitsion qurilishi jihatidan ―Alpomish‖ dostoniga juda ham yaqin 
turadi.
9
O‗qituvchi shu o‗rinda ―Alpomish‖ dostonining variantlari va yaratilish 
tarixi haqida ma‘lumot bermog‗i lozim. 
―Alpomish‖ dostonining o‗zbek shoir va baxshilari tomonidan kuylanib kelgan
va yozib olingan 30 dan ortiq varianti bor
10
. Ana shu varintlari orasida eng 
mukammali va badiiy jihatdan pishiq ishlangani Fozil Yo‗ldosh o‗g‗lidan yozib 
olingan variantdir. Bu variant 1939- yilda Hamid Olimjon so‗zboshisi bilan nashr 
etildi. Turkman, qozoq, qoraqalpoq va boshqa xalqlarda ham ―Alpomish‖ 
dostonining turli variantlari bor. ―Alpomish‖ dostonining kurtaklari, patriarxal 
qabilalar hayotiga borib taqaladi. Dostonda ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilishi, 
sinfiy ziddiyatlarning chuqurlashuvi, qabila kambag‗allarining qul qilinishi hamda 
feodal munosabatlarining shakllanishi tasvirlangan. Ilmiy adabiyotlarda ―Alpomish‖ 
dostoni XVI asrda to‗la shakllangan deb ko‗rsatiladi. 
―Alpomish‖ dostonining syujet sostavi va asosiy motivlariga diqqat qilsak, unda 
patriarxal-urug‗chilik munosabatlari va shu hayot tarzini tasvirlash asosiy o‗rin 
tutadi. Qolaversa, unda ayrim urug‗ oqsoqollarining hukmronlikka intilishidan 
iborat rivojlanmagan feodal munosabatlar tasviri ham mavjud. Dostonda aks etgan 
bunday ijtimoiy hayot elementlari uning yaratilish tarixini belgilash uchun muhim 
ahamiyatga ega. Shuni ham ta‘kidlash kerakki, patriarxal-urug‗chilik 
munosabatlarining yemirilishi va feodalizmning tug‗ilish jarayoni hamma yerda bir 
vaqtda va bir xilda sodir bo‗lgan emas. Bu o‗tish jarayoni ayrim yerlarda hatto o‗rta 
asrlargacha davom etdi. Dostonda tasvirlangan bunday ijtimoiy hayot tarzi va 
undagi bir qator motivlar tahlili orqali H.T.Zarifov ―Alpomish‖ dostoni 
ko‗chmanchi-chorvador 
qo‗ng‗irot 
urug‗i 
orasida 
patriarxal-urug‗chilik 
munosabatlari yemirila boshlagan davrda, mo‗g‗ullar istilosidan avval, Sirdaryoning 
9
Имомов К., Мирзаев Т., Саримсоқов Б. ва бошқалар. Ўзбек халқ оғзаки поетик ижоди. – Тошкент: Ўқитувчи, 
1990, 252-бет. 
10
Тўра Мирзаев “Алпомиш” достонининг ўзбек вариантлари. - Т.: Фан, 1968. 

---

12 
quyi oqimlari va Orol dengizi atroflarida yuzaga kelgan, degan xulosaga keldi. Bu 
xulosada jiddiy asos bor. Chunki, doston mazmuni, undagi obrazlar sistemasi, 
shuningdek, dostonning muayyan joylar bilan bog‗lanishi va xalqimizning 
etnogenetik taraqqiyoti bu fikrni tasdiqlab turibdi. Shundan kelib chiqib, doston 
dastlab ko‗chmanchi-chorvador qo‗ng‗irot qabilasi orasida X-XI asrlarda yaratildi, 
deyish mumkin. Qo‗ng‗irot qabilasining turli teritoriyalarga siljishi bilan doston 
boshqa urug‗ va elatlarga ham o‗tib, ularning epik traditsiyalari asosida qayta 
ishlana borib, juda keng tarqaldi va nihoyat, uning yaratilishida ota-bobolari ishtirok 
etgan har bir xalqning ―o‗z‖ eposiga aylandi. Qo‗ng‗irot urug‗i bir qancha turkiy 
xalqlar, jumladan, o‗zbeklar, qoraqalpoqlar, qozoqlarning etnogenetik jarayonida 
muhim o‗rin tutganligini hisobga olsak, dostonning o‗zbek versiyasi XV asrning 
oxiri va XVI asrning boshlarida og‗zaki epik an‘anada ―yangilanish‖ jarayonini o‗z 
boshidan kechirdi va to‗la shakllandi. Biroq, uning asosi, undagi bir qator motiv va 
tushunchalar nihoyatda qadimiydir. 
11
Ammo, Alpomish qaysi davrda yaratilgan bo‗lmasin, unda xalq tarixi va 
kurashi, ozodlik uchun intilishi, xalq urf-odatlari o‗zining yorqin badiiy ifodasini 
topgan. Tekshirishlar shuni ko‗rsatadiki, ―Alpomish‖ dostoni o‗zbek xalqi orasida 
ikki versiya va ko‗plab variantlarda juda keng tarqalgan. Sovet davrida uning 
variantlari 28 xalq baxshisidan 33 marta ( to‗la teksti, parcha, mazmuni) yozib 
olindi. ―Alpomish‖ dostonining to‗la variantlari yozib olingan baxshilar orasida 
Fozil Yo‗ldosh o‗g‗li, Muhamadqul Jonmurod o‗g‗li Po‗lkan, Berdi baxshi, Bo‗ri 
Sodiq o‗g‗li, Bekmurod Jo‗raboy o‗g‗li, Mardonaqul Avliyoqul o‗g‗li, Abdulla 
Nurali o‗g‗li, Saidmurod Panoh o‗g‗li, Umir Safar o‗g‗li kabi yetakchi dostonchilar 
bor. O‗qituvchi shu o‗rinda o‗quvchilarga dostonchilik maktabining o‗ziga xos 
xususiyatlari va doston kuylash yo‗nalishi haqida ham tushuncha bermog‗i lozim. 
Dostonchilik maktabining har birida o‗zlari mukammal bilgan va shu 
maktabning faxri bo‗lgan dostonlari bo‗lgan. ―Alpomish‖ dostoni ―Bulung‗ur‖ 
dostonchilik maktabi uchun qanchalik qadrli bo‗lsa, ―Ravshan‖ dostoni ―Qo‗rg‗on‖ 
11
Имомов К., Мирзаев Т., Саримсоқов Б., Сафаров О. Ўзбек халқ оғзаки поетик ижоди. - Тошкент: Ўқитувчи, 
1990, 253-254-бетлар. .

---

13 
dostonchilik maktabi uchun shunchalik aziz hisoblangan. Odatda, baxshi-shoirlar 
shogird yetishtirish uchun dastlab so‗zga chechan, do‗mbira cherta oladigan, 
dostonlarni farqlay biladigan yoshlardan eng iqtidorlilarini tanlab olganlar. Ularga 
dastlab dostonning mazmunini, keyin esa uning she‘riy qismlarini yod oldirganlar. 
O‗zlari bilan doimiy ravishda dostonchilik kechalariga olib borganlar. Shu asnoda, 
shogird ustozdan dostonning qaysi kuyga mos holda aytilishini, she‘riy tizimlarini 
o‗z o‗rniga qo‗ya olishni o‗rgangan va o‗zi ham 5-6 dostonni davralarda bemalol 
kuylagandan so‗nggina ustozidan oq fotiha olgan, shundan keyin baxshi sifatida 
tanilgan. 
O‗qituvchi ayni shu o‗rinlarda o‗quvchilarga ta‘lim tizimidagi farqlarni 
ko‗rsatib, dostonchilikni o‗rganish yozuv bilan emas, balki og‗zaki muloqot orqali 
amalga oshganligini tushuntirib o‗tmog‗i lozim. Shu o‗rinda oddiy baxshilar 5-10 
ta, iqtidorli deb tan olingan baxshilar 15-20 ta, iste‘dodi yuksak darajadagi, 
quvvayi hofizasi cheksiz bo‗lgan baxshi-shoirlar 35-40 ta dostonni yoddan 
aytganlar. O‗qituvchi dastlab dostonning, ya‘ni ―Alpomish‖ning hajm jihatdan 
g‗oyat ulkanligini, she‘riy tizimining o‗zi ming-minglab misralardan iborat 
ekanligini o‗quvchilarning ko‗z o‗nggiga keltirib, shunday dostonlardan 40 dan 
ortig‗ini kuylagan Fozil Yo‗ldosh o‗g‗li, Ergash Jumanbulbul o‗g‗li, Po‗lkan shoir, 
Islom shoirlarning iste‘dodi tengsiz ekanligini ta‘kidlashi lozim. Doston kuylash 
tartibi ham o‗ziga xos an‘ana tusiga kirgan. Bu haqida o‗qituvchi o‗quvchilarni 
xabardor qilar ekan, bugungi kun bilan o‗tmishning farqini ko‗rsatmog‗i lozim. 
Dostonchilik kechalari elektr nuri bo‗lmagan , radio, televideniya haqida tushuncha 
ham mavjud bo‗lmagan bir davrda xalqning ma‘naviy ozuqa beruvchi vositasi 
bo‗lgan. Yosh avlod ham bunday kechalarda baxshilar tomonidan yaratilgan 
badiiyatdan saboq olishgan. O‗qituvchi darsda shularni ta‘kidlar ekan, bugungi 
kunda ularning badiiy, estetik ahamiyati o‗zgacha ekanligini dostondan olingan 
parchalar vositasida dalillaydi. Baxshilar mahorati shu dostonni ijro etish darajasi 
bilan o‗lchangan. Ustoz dostonchilar o‗z san‘atlarini ko‗pincha ―Alpomish‖ni 
kuylash bilan ko‗rsatganlar, hurmat topganlar. Muhimi shundaki, o‗zbek 
millatining hayoti bir tekis ravnaq topgan paytda ―Alpomish‖ dostonini kuylashga 

---

14 
e‘tibor katta bo‗lgan. O‗quvchilarning diqqatini yanada darsga jalb etish, doston 
aytish an‘analari bilan chuqurroq tanishtirish maqsadida o‗qituvchi tomonidan 
o‗quvchilarga ―Alpomish‖ dostonining baxshilar tomonidan kuylangan variantini 
audio yoki video shaklda namoyish qilishi mumkin. Bu esa o‗z navbatida ta‘limda 
innovatsion ko‗rsatmalilikni aks ettiradi. 
―Alpomish‖ turkiy xalqlarning mushtarak dostoni bo‗lganligi uchun uning 
namunalari o‗zbek, qoraqalpoq, qozoq, oltoy xalqlari epik an‘analarida doston 
holida; tatar, boshqa xalqlari orasida esa, ertak va rivoyatlar tarzida, yana 
aniqrog‗i, oraliq shaklda saqlanib qolgan hamda bu xalqlarning til xususiyatlariga 
ko‗ra, ―Alpomish‖, ―Alpamis‖, ―Alpamis botir‖, ―Alip-Manash‖, ―Alpamsha‖, 
―Alpamisha va Barsin hiluv‖ kabi nomlar bilan yuritiladi. Shuningdek, Panjikent 
atroflari, Qashqadaryo viloyatining Vargonza, Jeynov qishloqlaridan o‗zbek 
dostonchilik an‘analari ta‘sirida yuzaga kelgan hamda jiddiy transformatsiyaga 
uchragan tojikcha va arabcha variantlari ham yozib olingan. Yozma manbalar 
orqali bizgacha yetib kelgan o‗rta asr o‗g‗uz eposi ―Dada Qo‗rqut kitobi‖ning 
uchinchi bo‗yi (dostoni) — ―Bamsi Bayrak‖ o‗zining syujet voqealari jihatidan 
―Alpomish‖ga ancha yaqin turadi.
12
O‗qituvchi slayd orqali qardosh xalqlarda 
saqlanib qolgan dostonning variantlari bilan birga rasmlarini o‗quvchilar e‘tiboriga 
taqdim etadi. Shu orqali ta‘limda ko‗rgazmalilikdan o‗rinli foydalanadi. 
Bir syujetdagi bir dostonning bir necha xalqlarda mavjudligi ularning milliy 
o‗ziga xosligini inkor etmaydi. Chunki, bu dostonlarning qadimiy tarixiy-hayotiy 
asoslari bir bo‗lsa-da, ularning har biri keyingi taraqqiyotida o‗zlari mansub 
xalqning epik an‘analari doirasida rivojlandi, og‗zaki ijod va ijro sharoitlarida 
yashashda davom etdi va faqat keyingi davrlardagina shunday sharoitlarda 
folklorshunoslar tomonidan yozib olindi. Shuning uchun ham uning versiya va 
variantlariga ega bo‗lgan har bir xalqning unga o‗zining milliy eposi sifatida 
munosabatda bo‗lishi tabiiy bir holdir. 
12
 
www.ziyonet.uz
- “Alpomish” dostoni haqida. 

---

15 
―Alpomish‖ dostoni o‗zbek variantlarining to‗planishi, nashr etilishi va 
o‗rganilishi tarixi qiziqarlidir
13
.
Dostonning badiiy jihatdan eng mukammal varianti Fozil Yo‗ldosh o‗g‗lidan 
1928-yilda Mahmud Zarifov tomonidan yozib olingan nusxasi hisoblanadi. Uning 
birinchi qismi qisqartirilgan holda nashr etildi.
14
Xuddi shu paytdan boshlab Fozil 
Yo‗ldosh o‗g‗li variantidan parchalar maktab xrestomatiyalari, o‗quv qo‗llanmalari, 
turli to‗plamlarda muntazam ravishda nashr etilib kelinmoqda. Shuningdek, shu yili 
jiddiy qisqartirilgan holdagi Hamid Olimjon nashri ham yuzaga keldi. Shoir Hamid 
Olimjon dostonni nashrga tayyorlashda uni qariyb yarmigacha qisqartirgan. Ammo, 
bu qisqartirish shu darajada bilim va san‘atkorlik bilan amalga oshirilganki, bu holat 
dostonning yaxlitligiga putur yetkazmagan. Shoir doston matniga biron-bir so‗z 
qo‗shmagan, doston tilini tahrir qilmagan, balki undagi mavjud imkoniyatlardan 
mirishkorlik bilan foydalangan, ya‘ni uzundan uzoq monolog va dialoglardan iborat 
she‘riy matndagi badiiy zaif misralarni qisqartirish bilan doston sujeti voqealarini 
to‗la saqlagan. Nashrga tayyorlovchi olti ming misraga yaqin matnni qisqartirgan 
bo‗lsa-da, dostonni o‗qish davomida bu narsa deyarli sezilmaydi. Shuningdek, shoir 
nashrga kattagina so‗zboshi yozib, uning g‗oyaviy-badiiy xususiyatlarini tahlil etdi. 
Dostonning yaratilganligiga 1000 yil to‗lganligi haqidagi dastlabki mulohazalar ham 
Hamid Olimjonga tegishlidir. Shuning uchun ham bu nashr madaniyatimiz tarixida 
katta voqea bo‗ldi va xalq dostonlarini nashr etishdagi ijobiy tajriba sifatida o‗z 
ahamiyatini hanuz yo‗qotgan emas. 
Marhum Hamid Olimjon nomidan dostonning ikkinchi va uchinchi nashrlari chop 
etildi.
15
―Alpomish‖ dostoni nafaqat og‗zaki ravishda, balki Hamid Olimjon nashri 
orqali ham xalqimiz orasiga keng tarqalganligiga, maktablar va oliy o‗quv yurtlari 
o‗quv dasturlari hamda darsliklaridan munosib o‗rin olganligiga, uning motivlari 
asosida dramalar va teatr spektakllari yaratilganligiga qaramay, A. Abdunabiyev va A. 
13
Юнусов. Ғ. Билим ўчоғИ, 1923-йил, 2-3-сон. 39-59-бетлар; А.Алавий. 1926; Абдурауф Фитрат. Ўзбек адабиёти 
намуналари. - Тошкент, 1928-йил, 33-40-бетлар; Миёнбузрук Солиҳов, Октабргача бўлган ўзбек оғзаки 
адабиёти(фолклор). 1935-йил, 86-145-бетлар.(1969-1999-йилларда икки марта қайта нашр этилди); 
А.К.Боровков, Ўзбекистон Фанлар академияси ахборотлари. 1956-йил, 13-сон, 77-88-бетлар. 
14
Ҳоди Зариф, Ўзбек фолклори (хрестоматия). 1939-йил, 80-128-бетлар. 
15
Ҳамид Олимжон, Алпомиш. - Тошкент, 1938-йил, 1-нашр., 1957-1958-йиллар, 2-3-нашрлари. 

---

16 
Stepanov kabi ―tanqidchilar‖ ham topildiki, ular 1952- yilda ―Права востокa‖ gazetasi 
va ―Звездa востокa‖ jurnalida e‘lon qilgan maqolalarida dostonni xalqqa qarshi, 
reaksion asar sifatida baholadilar. Shu yilning mart oyi oxirida O‗zbekiston Fanlar 
akademiyasi Til va adabiyot instituti hamda Yozuvchilar uyushmasining birgalikda 
o‗tkazgan kengashi ham dostonning g‗oyaviy mazmunini buzib, uni ―Qonli urushlarni 
ko‗klarga ko‗tarib maqtovchi, xon va beklarning talonchiligi va ularning kambag‗al 
xalqqa o‗tkazgan zulmini dabdaba bilan kuylovchi, millatchilikni targ‗ib qiluvchi, 
xalqqa qarshi asar‖, — deb baholadi. Shu tariqa xalqimizning bu sevimli dostoni 
qatlam qilindi, uni o‗qish, o‗qitish man etildi. 
Ammo sofdil, haqiqiy folklorshunoslar bunday g‗ayri ilmiy baho bilan erisha 
olmadilar. Hodi Zarif, Mansur Afzalovlar 1954-yildayoq epos masalalariga 
bag‗ishlab Moskvada o‗tkazilgan kengashda so‗zlagan nutqlarida ―Alpomish‖ 
dostoni badiiy yuksak xalqchil asar ekanligini asoslab, uni o‗rganish uchun maxsus 
ilmiy konferensiya o‗tkazish zarurligini ta‘kidladilar. Shunday konferensiya 1956-
yilning sentabrida Toshkentda o‗tkazildi. Konferensiyada va 1959-yilda ―Об эпосе 
Алпамыш‖ nomi bilan e‘lon qilingan uning materiallarida dostonga nisbatan haqiqiy 
ilmiy baho berildi, uni o‗rganish va nashr etishga yo‗l ochildi. Natijada V. M. 
Jirmunskiyning ―Сказание об Алпамыше и богатырская сказка‖, ushbu satrlar 
muallifining ―Alpomish‖ dostonining o‗zbek variantlari‖ monografiyalari
16
bosilib 
chiqdi, doston bo‗yicha nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalari himoya qilindi, yangi 
variantlarini yozib olishga kirishildi. 1954-yilda Fathulla Abdullayev Yangiqo‗rg‗on 
tumani G‗ovozon qishlog‗ida yashovchi Haydar Boycha o‗g‗lidan, 1955-yilda 
Zubayda Husainova Kitob tumani Qaynarbuloq qishlog‗ida yashovchi Abdulla 
shoirdan, Zubayda Husainova bilan Muzayyana Alaviya shu tumanning Shotiri 
qishlog‗ida yashovchi Hamro Ergash o‗g‗lidan, Mansur Afzalov Shahrisabzda 
turuvchi Zohir Qo‗chqor o‗g‗lidan, 1956-yilda Oxunjon Sobirov Dehqonobod tumani 
Qorashina qishlog‗ida turuvchi Umir shoirdan, 1958-yilda A. Mirzayev Guliston 
tumani Qo‗ybotgan qishlog‗ida turuvchi Murod Otaboy o‗g‗lidan, Mansur Afzalov 
Jarqo‗rg‗on tumani Jaloyir qishlog‗ida yashovchi Mamadrayim baxshidan, 1960-
16
Мирзаев Т. Алпомиш достонининг ўзбек вариантлари. - Т.: Фан, 1968-йил. 

---

17 
yilda Malik Murodov G‗ijduvon tumani Zahkash qishlog‗ida yashovchi Amin Malik 
o‗g‗lidan, 1962-yilda To‗ra Mirzayev Malik Murodov bilan bir- galikda Xatirchi 
tumani Yonbosh qishlog‗ida yashovchi Egamberdi Ollomurod o‗g‗lidan, shu yili 
To‗ra Mirzayev Tojikistonning Dang‗ara tumani Qo‗shqiya qishlog‗ida yashovchi 
Ahmadjon Soibnazar o‗g‗lidan, M.Afzalov T. Ashurov bilan birgalikda Hazorasp 
tumani Kurra qishlog‗ida yashovchi Matnazar Jabbor o‗g‗lidan, 1963-yilda To‗ra 
Mirzayev Tojikistonning Kolxozobod tumani Paxtaorol qishlog‗ida turuvchi 
Bo‗riboy Ahmedovdan, 1964-yilda Malik Murodov Yangiqo‗rg‗on tumani Oraariq 
qishlog‗ida yashovchi Razzoq Qozoq o‗g‗lidan doston variantlarini yozib oldilar. 
1968-yilda atoqli shoir-qissaxon Rahmatulla Yusuf o‗g‗li o‗z variantini yozib 
topshirdi. Shuningdek, talantli dostonchi dehqonobodlik Qodir Rahimovdan 
folklorshunoslar Abdumo‗min Qahhorov va Abduolim Ergashev dostonning ikkinchi 
qismini ‖Beva Barchin‖ nomi bilan yozib oldilar. To‗ra Mirzayev 1962-yilda 
Yangiyer tumani Qo‗shqand qishloqlik Iso Yangiboy o‗g‗lidan va 1963-yilda 
Tojikistonning Dang‗ara tumani Jorubqo‗l qishlog‗ida yashovchi To‗la Haybat 
o‗g‗lidan dostonning mazmunini yozib oldi. 1959-yilda Temur Ochilov Zomin 
tumani Qarapchi qishloqlik Yorlaqab Beknazar o‗g‗lidan dostonning bosh qismini 
yozib olgan edi. Ushbu parchani mazkur satrlar muallifi ―O‗zbekiston ovozi‖ 
gazetasining 1995-yil 30- sentabr sonida e‘lon qildi. 1999-2000-yillarda Malik 
Murodov va Abduolim Ergashevlarning ―Alpomishnoma‖ kitoblarida Qodir Rahim 
o‗g‗li, Qora Umir o‗g‗li, Xushvaqt Mardonaqul o‗g‗li, Chorshanbi Rahmatulla o‗g‗li, 
Qahhor Qodir o‗g‗li, Abdumurod Qodir o‗g‗li kabi keyingi avlod baxshilari 
variantlaridan parchalar nashr etildi. Shu tariqa keyingi 90 yil davomida doston 
variantlari mamlakatimizning barcha viloyatlari hamda undan tashqaridagi o‗zbeklar 
yashaydigan hududlardan yozib olingan. Bu variantlar sujet voqealari jihatidan bir-
biriga o‗xshasa-da, ularning badiiy ifodasi turli-tumandir. Shuning uchun ham olimlar 
ularning har birini mustaqil badiiy asar sifatida o‗rganib kelmoqdalar. Shu kunlarda 
dostonni keyingi avlod baxshilari ham kuylab kelmoqdalarki, bu narsa uning jonli 
og‗zaki ijro sharoitlarida izchil yashab kelayotganligidan dalolat beradi. Ushbu 
nashrga, shuningdek, dostonning 1998-yilda chop etilgan ommaviy hamda 1999-

---

18 
yilda amalga oshirilgan akademik nashrlariga atoqli xalq shoiri Fozil Yo‗ldosh 
o‗g‗lidan yozib olingan ―Alpomish‖ dostoni qo‗lyozmasi asos bo‗ldi.
17
―Alpomish‖ dostonining variantlari bilan o‗quvchilarni yanada chuqurroq 
tanishtirish maqsadida slayd orqali yaratilgan giperssilka o‗quvchilar e‘tiboriga 
taqdim etiladi. Shu orqali dars jarayonida zamonaviy axborot texnologiyalaridan 
foydalanilganligi 
o‗quvchilarga mavzuning murakkablik jihatlarini 
oson 
o‗zlashtirishga yordam beradi. 
―Alpomish‖ dostonining Fozil Yo‗ldosh o‗g‗li og‗zidan yozib olingan varianti eng 
mukammali, o‗zbek va boshqa xalqlar kitoblari orasida mashhuri hisoblanadi.
―Alpomish‖ xalqimiz og‗zaki ijodidagi eng qadimiy, badiiy jihatdan mukammal, 
olimlar tomonidan ko‗p o‗rganilgan dostondir. Unda o‗zbekning uzoq o‗tmishi, rasm-
rusumlari, hayot tajribasidan o‗tgan an‘analari, kurashlari, tashvishlari, quvonchlari 
o‗zining badiiy ifodasini topgan.
Muhimi shundaki, o‗zbek millatining hayoti bir tekis ravnaq topgan paytda 
―Alpomish‖ dostonini kuylashga e‘tibor katta bo‗lgan. Xalqimiz hayotidagi og‗ir 
zamonlar hukm surgan paytda bu dostonning ham boshida qora bulutlar 
quyuqlashgan. Hatto mustabid sovet tuzumidagi qatag‗on yillarida ―Alpomish‖ni 
kuylash ham taqiqlangan, ―xalqqa zarar keltiruvchi asar‖ -deb qoralangan (1952). 
Ma‘lum bo‗ladiki, ―Alpomish‖ taqdiri asrlar davomida o‗zbek xalqi tarixi bilan 
chambarchas bog‗liq. XX asrning 70-yillarigacha ―Alpomish‖ dostoni haqida 
bildirilgan mulohazalarning ko‗pchiligi Mahmud Zarifov buyuk san‘atkor Fozil 
Yo‗ldosh o‗g‗lidan 1928-yilda yozib olgan nusxa asosida Hamid Olimjon qisqartirib 
nashrga tayyorlagan kitobga tegishli edi. Faqat 1969-yilda Berdi baxshidan Abdulla 
Alaviy va 1972-yilda Saidmurod Panoh o‗g‗lidan Shamsi Murodov yozib olgan 
nusxalar nashr etilgandi. O‗zbekiston mustaqil bo‗lganidan so‗ng ―Alpomish‖ga 
bo‗lgan munosabat ham o‗zgardi. Avvalo, Berdi baxshi aytgan doston qayta nashr 
etildi. 1998-yilda Xushboq Mardonaqul o‗g‗li (yozib oluvchi Toshtemir Turdiyev), 
1999-yilda Bekmurod Jo‗raboy o‗g‗li (yozib oluvchi Mansur Afzalov) nusxalari 
alohida nashr etildi. Shuning uchun ham dostonning ming yillik to‗yida Prezidentimiz 
17
 
www.ziyonet.uz-Alpomish
 dostoni haqida. 

---

19 
I. A.
Karimov: ―Alpomish‖ dostoni bizga insonparvarlik fazilatlaridan saboq beradi. 
Odil va haqgo‗y bo‗lishga, o‗z yurtimizni, oilamiz qo‗rg‗onini qo‗riqlashga, do‗st-u 
yorimizni, or-nomusimizni, ota-bobolarimizning muqaddas mozorlarini har qanday 
tajovuzdan himoya qilishga 
o‘rgatadi‖
18
, — degan edi. Bu fikrda dostonning 
mohiyati, g‗oyasi, badiiyati, millatimiz tarixida tutgan o‗rni mujassam etilgan. 
O‗zbekiston mustaqil bo‗lganidan so‗ng ―Alpomish‖ga bo‗lgan munosabat ham 
o‗zgardi. Avvalo, Berdi baxshi aytgan doston qayta nashr etildi. 1998-yilda Xushboq 
Mardonaqul o‗g‗li (yozib oluvchi Toshtemir Turdiyev), 1999-yilda Bekmurod 
Jo‗raboy o‗g‗li (yozib oluvchi Mansur Afzalov) nusxalari alohida nashr etildi. 1998-
yilda esa Fozil Yo‗ldosh varianti 70 yildan keyin to‗liq holda bosmadan chiqdi. 1999-
yilda esa dostonning ming yillik to‗yi katta tantanalar bilan nishonlandiki, bu tadbir 
o‗zbek xalqining ajdodlar yodini ham asta-sekin o‗rniga qo‗yib esga ola 
boshlaganidan nishona bo‗ldi. Tantanalar arafasida ―Alpomish‖ - 
o‘zbek xalq eposi‖ 
nomli maqolalar to‗plami va boshqa ilmiy kitoblar, o‗nlab gazeta, jurnal maqolalari 
e‘lon qilindi, ko‗rsatuvlar tayyorlandi.
 
18
Каримов И.А. “Алпомиш” достонининг 1000 йиллигига бағишланган тантанали маросимда сўзланган нутқ. // 
Халқ сўзи, 1999-йил, 9-ноябр. 

---

20