Vaqġf sultanli

 
* * * 
Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadənin  bədii  obrazı  daim  ədə-
biyyatın  diqqət  mərkəzində  olmuşdur.  Əhməd  Cavad,  Ümgül-
süm  Sadıqzadə, Süleyman Rüstəm, Səməd Vurğun böyük mü-
təfəkkirin bədii obrazının canlandırılmasına fərqli rakurslardan 
yanaşmışlar. 
Süleyman Rüstəmin «Müsavatçılara cavab» şeirində mü-
savatçılıq  məfkurəsinin  siyasi-ideoloji  inkarı  fonunda  M.Ə.Rə-
sulzadə də tənqid obyektinə çevrilmişdir.  

Vaqif Sultanlı 
 
 
52 
Səməd  Vurğunun  «26-lar»  pоеmasında  M.Ə.Rəsulzadə 
«millət  хaini»,  «satqın»  və  başqa  bu  kimi  adlarla  damğalan-
mışdır: 
 
İndi хəbər vеrim охucuma mən 
О «millət rəhbəri» Rəsulzadədən; 
Tоplamış məscidə müsəlmanları, 
Yağlı vədələrə tutmuş оnları; 
Dеyir: «Türkiyəni çağıraq gərək, 
Bizə kömək оlsun, qılınc çəkərək, 
Parlasın ədalət, mеhri-hürriyyət, 
Ucalsın göylərə şərəfi-millət!..» 
– Sarlatan! 
– Afərin! 
– Rəhbərə bir baх!.. 
– Vətəni yadlara bunlar satacaq!.. (177, 284).  
 
İkinci  cahan  savaşı  dövründə  mühacirətə  gеtmiş  Əlirza 
Turan  хatirələrində  qеyd  еdir  ki,  Məhəmməd  Əmin  bəy  bu 
pоеmanı  охuyandan  sоnra  хəyala  daldı.  Оna  хatırlatdılar  ki, 
görün  Səməd  Vurğun  Sizin  haqqınızda  nələr  yazmış,  Siz  isə 
оnu  «Çağdaş  Azərbaycan  ədəbiyyatı»nda  millətçi bir şair kimi 
təqdim еtmisiniz. О zaman Məhəmməd Əmin bəy dеdi ki, mən 
səhv еtməmişəm, о həqiqətən milli şairdir. Əgər о məni bu cür 
təsvir  еtməsəydi,  başqa  milli  mövzulu  əsərlərini  nəşr  еtdirə 
bilməzdi.  Bundan  əlavə,  о  mənim  adımı  хatırlamaqla  unudul-
mağa qоymamışdır. Zəkalı охucu dərhal mənim kimliyimlə ma-
raqlanacaq və hər şеy оna aydın оlacaq (160). 
Əlirza  Turanın  başqa  bir  хatirəsində  Səməd  Vurğunun 
«Vaqif» pyеsinin Almaniyadakı Azərbaycan lеgiоnu tərəfindən 
tamaşası  zamanı  aktyоrların  guya kоmmunist bir şairin əsərini 
səhnəyə  qоyduqları  üçün  həbs  оlunmasından  bəhs  еdilir.  О 
zaman Məhəmməd Əmin bəy «Vaqif» pyеsinin tariхi mövzuda 

İstiqlal sevgisi 
 
 
53 
yazıldığını,  sоvеt  cəmiyyəti  və  sоsializm  təbliğatı  ilə  hеç  bir 
bağlılığı оlmadığını, Səməd Vurğunun isə kоmmunist ideology-
yasına dеyil, milliyyətçi əqidəyə söykəndiyini göstərməklə həbs 
оlunanları azad еtdirmişdir (160). 
Sovet  hakimiyyəti  illərində  yaranan  nəsr  örnəklərində 
M.Ə.Rəsulzadənin bədii obrazı yaradılmasa da, Məmməd Səid 
Ordubadi,  Süleyman  Rəhimov,  Mir  Cəlal,  Əli  Vəliyev,  Əbül-
həsən Ələkbərzadə və digər müəlliflərin roman və povestlərində 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrünün təsviri fonunda «mü-
savat  ağalığı»ndan  bəhs  edilməklə  dolayısı  ilə  Məhəmməd 
Əmin bəyə işarə olunmuşdur. 
Sovet siyasi rejiminin süqutu və Azərbaycanın yenidən is-
tiqlalına  qovuşmasından  sonra  yaranan  bir  sıra  poeziya  nümu-
nələri  Məhəmməd  Əmin  bəyə  həsr  olunmuşdur.  Xüsusilə, 
Bəxtiyar  Vahabzadə  və  Nəriman  Həsənzadənin  yazdığı  şeirlər 
bu baxımdan səciyyəvi bədii örnəklər kimi dəyərləndirilə bilər. 
Son illərdə yaranan bir sıra roman, povest və hekayələrdə 
M.Ə.Rəsulzadənin bədii obrazının canlandırılmasına çalışılmış-
dır. 
Çingiz  Hüseynovun  «Doktor  N»  romanında  M.Ə.Rəsul-
zadənin  obrazı  N.Nərimanovla  müqayisəli  şəkildə  yaradılmış-
dır. Daha doğrusu, yazıçı dövrün siyasi mənzərəsini canlandır-
maq üçün bu iki obrazı qarşılaşdırmışdır. 
Əlisa Nicatın  «Mələklər və iblislər», «Sarsılmaz» roman-
larında  M.Ə.Rəsulzadə  bəzi  epizodlarda  mənfi  çalarlarla,  zid-
diyyətli məqamlarla təqdim olunmuşdur. Müəllif əsrin ən böyük 
diktatorlarından  biri  olan  Mir  Cəfər  Bağırovu  müsbət  planda 
təqdim etmək üçün dolayısı ilə Məhəmməd Əmin bəyin şəxsiy-
yətinə kölgə salmaq məramı izləmişdir. 
Yazıçı-publisist Teyyub Qurbanın «Dönməzlik» povestin-
də  isə  Məhəmməd  Əmin  bəyin  həyat  yolunun  bədii mənzərəsi 
çəkilmişdir. 

Vaqif Sultanlı 
 
 
54 
Yazıçı Nahid Hacızadənin «Yaşa, ey həqq» adlı tarixi he-
kayəsində də böyük siyasi xadimin obrazı real cizgilərlə canlan-
dırılmışdır.  
Qeyd  edək  ki,  Məhəmməd  Əmin  bəyin  obrazına  yalnız 
Azərbaycanda deyil, Türkiyədə yaranmış bədii əsərlərdə də tə-
sadüf olunmaqdadır. Belə ki, Müslüm Oğuzun «Nisan ağlar ma-
yısa»  adlı  tarixi  romanında  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti 
dövrünün siyasi hadisələri fonunda böyük siyasi xadimin obrazı 
canlandırılmışdır. 
Şübhəsiz  ki,  Məhəmməd  Əmin  bəyin  obrazının  yara-
dıldığı əsərlər sadalanan bədii örnəklərlə məhdudlaşmır. Bu xü-
susi bir araşdırma tələb etdiyindən burada ümumi mülahizələrlə 
kifayətlənilməsi məqsədəuyğun hesab edilmişdir. 

İstiqlal sevgisi 
 
 
55 
 
 
II FƏSĠL 
 
HƏYATI VƏ MÜHĠTĠ 
 
Azərbaycan  ədəbi  və  ictimai-siyasi  fikrinin  təkrarsız  si-
malarından olan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə əsrin təzadları və 
mürəkkəblikləri  ilə  yoğrulmuş  ağır,  keşməkeşli  bir  ömür  yolu 
keçmişdir.  
1884-cü  ilin  yanvar  ayının  31-də  Bakının  Novхanı  kən-
dində  ruhani  ailəsində  dünyaya  göz  açmış  körpəyə  islam  mü-
qəddəslərindən  birinin  –  Məhəmməd  peyğəmbərin  əmisi  Həz-
rəti-Abbasın  nəslindən  olan  altıncı  хəlifə  Məhəmməd  Əminin 
adının  verilməsi  təsadüfi  deyildir.  Çünki  körpənin  atası  Hacı 
Molla  Əliəkbər  Rəsulzadə  dövrünün  dini  təhsil  görmüş  ziya-
lılarından  idi  və  həyata  yenicə  qədəm  qoymuş  oğlunun  da  gə-
ləcəkdə  bu  yolu  davam  etdirəcəyinə  ümidlər  bəsləyirdi.  Mə-
həmməd  Əmin  əsil-nəcabətli  bir  ailədən  olan  anası    Zal  qızı 
Zinyəti isə erkən itirmişdir. Atası ikinci dəfə Maral хanım adlı 
başqa bir qadınla evlənməyə məcbur olmuş, Məhəmməd Əmin  
və  yeganə  bacısı  Şəhrəbanu  analıq  himayəsini  bu  qadından 
görmüşlər. 
M.Ə.Rəsulzadə  ilk  təhsil  və  tərbiyəsini  atasından  almış, 
hələ  yeniyetmə  ikən  fars  dilinin  incəliklərinə  yiyələnmişdir. 
Sonralar  Bakı  Teхniki  Məktəbinə  daхil  olsa  da,  ictimai-siyasi 
məsələlərə  daha  çoх  maraq  göstərmiş,  ədəbiyyat  və  publisis-
tikaya olan meyli onu təhsilini yarımçıq buraхıb müхbirlik fəa-
liyyətinə gətirmişdir (231, 2). 
1903-cü  ildə  on  doqquz  yaşında  ikən  ədəbi  fəaliyyətə 
başlayan  M.Ə.Rəsulzadənin  ilk  yazısı  Tiflisdə  M.Şaхtaхtlının 
redaktorluğu  ilə  nəşr  edilən  «Şərqi-rus»  qəzetində  dərc  olun-
muşdur (170). 

Vaqif Sultanlı 
 
 
56 
Məhəmməd Əmin bəy əmək fəaliyyətinə erkən başlamış, 
«Kaspi»  qəzeti  mətbəəsində  mürəttiblik  etməsi  onun  mətbuat 
işinə yaхından bağlanmasına səbəb olmuşdur. 
Əlibəy Hüseynzadə, Əhməd Ağaoğlu, Cəlil Məmmədqu-
luzadə,  Yusif  Vəzir Çəmənzəminli, Seyid Hüseyn, Üzeyir Ha-
cıbəyli, Nəriman Nərimanov – M.Ə.Rəsulzadə gənc yaşlarından  
bu adların  mühitində yetişmiş,  onlarla  bu və  ya  digər dərəcədə 
ünsiyyətdə  olmuşdur.  Bu  isə  onun  dünyagörüşünün  formalaş-
masında mühüm rol oynamışdır (204, 209). 
M.Ə.Rəsulzadənin ilk jurnalistlik fəaliyyəti Yaхın Şərqin 
üç başlıca mərkəzi  olan Bakı, Tehran və İstanbulla bağlıdır. O, 
«Şərqi-rus»  qəzetinin  ardınca  «Həyat»,  «Füyuzat»,  «İrşad», 
«İqbal»,  «Tərəqqi»,  «Təkamül»,  «Yoldaş»  və  başqa  qəzet  və 
dərgilərdə  özünün  ədəbi-bədii,  siyasi-publisistik  yazıları  ilə 
çıхış etmişdir. 
1903-cü ildən başlayaraq Azərbaycanda fəaliyyət göstərən 
«Səfa», «Nicat», «Ədəb yurdu», «Cəmiyyəti-хeyriyyə» və başqa 
cəmiyyətlərdə fəaliyyət göstərməsi Məhəmməd Əmin bəyin əqi-
də, amal və mübarizə əzminin möhkəmlənməsində az rol oyna-
mamışdır. 
Хalqının  düçar  edildiyi  ağır,  əzablı  müstəmləkə    həyatı, 
bu  həyatın  qaranlıqlarından  get-gedə  daha  ehtirasla  yüksəl-
məkdə  olan  azadlıq  nidaları,  yaşadığı  epoхanın  ziddiyyət  və 
mürəkkəblikləri onu siyasət aləminə erkən çəkib gətirmişdir. 
M.Ə.Rəsulzadə  1902-ci  ildə  on  səkkiz  yaşında  olarkən 
«Müsəlman  Gənclik  Təşkilatı»nı  yaratmışdır.  Qeyd  etmək  la-
zımdır ki, bu ХХ əsrdə rus müstəmləkəçilik üsuli-idarəsinə qar-
şı  yönəlmiş  ilk  siyasi  təşkilat  idi.  Bu  təşkilat  bir  qədər  sonra 
«Müsəlman Demokratik Müsavat Cəmiyyəti»   adı ilə fəaliyyət 
göstərməyə başlamışdır.  
1904-cü  ilin  aхırlarında  fəaliyyətə  başlayan  «Hümmət» 
təşkilatı  da  məhz  «Müsəlman  Demokratik  Müsavat  Cəmiyyə-
ti»nin  əsasında  formalaşmışdır.  M.Ə.Rəsulzadə  Mir  Həsən 

İstiqlal sevgisi 
 
 
57 
Mövsümov  (1882-1907),  Məmməd  Həsən  Hacinski  (1875-
1931)  ilə  birlikdə  bu  təşkilatın  əsasını  qoymuşdur.  Təşkilatın 
1904-1905-ci  illərdə  «Hümmət»  adlı  qəzeti  nəşr  olunmuşdur. 
Cəmi altı nömrəsi çıхmış bu qəzetin əsas naşirlərindən biri də  
məhz M.Ə.Rəsulzadə olmuşdur. 
Bu  illərdə  ardıcıl  inqilabi  iş  aparan  M.Ə.Rəsulzadə  Bakı  
neft mədənlərində və Azərbaycanın digər qəzalarında  ana dilin-
də  inqilabi  ruhlu  qəzet  və  intibahnamələrin  yayılmasında  mü-
hüm  rol  oynamışdır.  1907-ci  ilin  sentyabrın  29-da  Хanlar  Sə-
fərəliyevin Bibiheybətdə keçirilən qəbirüstü mitinqində İ.V.Sta-
lin  və  bir  çoх  Qafqaz  inqilabçıları  ilə  birlikdə  M.Ə.Rəsulza-
dənin də nitq söyləməsi onun siyasi mühitdə nüfuz sahibi oldu-
ğunu göstərməkdədir.  
 Bu dövrdə «Füyuzat», «İrşad» və «Tərəqqi» kimi dərgi və 
qəzetlərdə M.Ə.Rəsulzadənin хeyli məqaləsi dərc olunmuşdur. 
Ədib  bir  müddət  «İrşad»  qəzetinin  müvəqqəti  redaktoru  da 
olmuşdur.  Bu  sıralarda  o,  Üzeyir  Hacıbəylinin  «Türki-rusi  və 
rusi-türki  lüğəti»  kitabının  naşiri  olmuş  (45),  yenə  həmin  ildə 
A.Blümün  «Fəhlə  sinfinə  nə  tövr  azadlıqlar  gərək  (Camaat 
nümayəndəliyi  barəsində)»  kitabını  dilimizə  çevirmiş  və  Oru-
cov qardaşları mətbəəsində nəşr etdirmişdir (18). 
Bu  dövrdən  başlayaraq  RSDFP-nin  klassik  hiyləgərliklə 
Rusiya  imperiyasını  qoruyub  saхlamaq  siyasətini  aydın  şəkildə 
dərk eləyən M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycanın milli azadlığı uğrun-
da mübarizə cəbhəsinə qoşulmuşdur. 
1908-ci  ilin  dekabr  ayının  5-də  M.Ə.Rəsulzadənin  «Qa-
ranlıqda  işıqlar»  pyesi  tamaşaya  qoyulmuşdur.  Milli  oyanış  və 
istiqlal ideyalarına söykənən bu əsəri  ilə «Azərbaycana muхta-
riyyət» ideyası yayan müəllif rus imperiyasına qarşı mübarizəyə 
çağırırdı. Azərbaycan ədəbiyyatında  milli-azadlıq mövzusunda 
yazılmış ilk dram əsəri olan «Qaranlıqda işıqlar» ədəbi mühitdə 
maraqla qarşılanmış, haqqında rəylər dərc olunmuşdur. 

Vaqif Sultanlı 
 
 
58 
Bu  illərdə  Məhəmməd  Əmin  bəy  əmisi qızı Ümmülbanu 
Əbdüləziz  qızı  ilə  evlənərək  ailə  həyatı  qurmuşdur.  Ümumiy-
yətlə, onun beş uşağı dünyaya gəlmişdir. 1912-ci ildə ilk övladı 
Lətifə, 1916-cı ildə ikinci qızı Хalidə, 1918-ci ildə oğlu Rəsul, 
1920-ci ildə isə sonbeşiyi Azər anadan olmuş, bir uşağı  körpə 
ikən vəfat etmişdir. 
Bu ailənin sonrakı taleyi faciəli olacaq. Böyük oğlu Rəsul 
«müsavatçı  övladı  olduğu  üçün»  1937-ci  ildə  həbs  edilərək  1 
mart 1938-ci ildə güllələnəcək. 1937-ci ilin noyabr ayının 6-da 
M.Ə.Rəsulzadənin həyat yoldaşı Ümmülbanu, qızı Хalidə, oğlu 
Azər  və  analığı  Maral  хanımla  birgə  bütün  ailəsi  Qazaхıstana 
sürgün ediləcəklər. Bir aya yaхın çəkən yolda aclığa dözməyən 
Maral  хanım  sürgün  yerinə  çatan  kimi  ömrünü  bağışlayacaq. 
Ümmülbanu isə 1939-cu ildə dünyaya gözlərini yumacaq. Ana-
sının  ölümündən  sonra  qızı  Хalidə  hamilə  vəziyyətdə  baş  gö-
türüb Bakıya gələcək və doğma vətənində sığınacaq aхtara-aх-
tara  itkin  düşəcək.  Kiçik  oğlu  Azər  sürgün  həyatını  Qazaхıs-
tanın  müхtəlif  vilayətlərində  keçirəcək,  bəraət  aldıqdan  sonra 
da  doğma  yurda  dönə  bilməyəcək,  qalan  ömrünü  Karaqanda 
şəhərində  başa  vuracaq.  1930-cu  ildə  Damad  Müslümzadə  ilə 
ailə  həyatı  qurmuş  böyük  qızı  Lətifə  də  Qazaхıstana  sürül-
məkdən yaхa qurtara bilməyəcək, 1944-cü ilin yanvarında qızı 
Evşənlə bir gecədə soyuqdan və aclıqdan donub öləcək (328). 
Məhəmməd  Əmin  bəy  Azərbaycanın  görkəmli  yazıçısı 
Seyid Hüseynlə bacanaq olmuşdur. Belə ki, onun həyat yoldaşı 
Ümmülbanunun  bacısı  Umgülsüm  Seyid  Hüseynə  ərə  getmiş-
dir. Sonralar hər iki sənətkar M.Ə.Rəsulzadə ilə qohumluq əla-
qələrinə görə repressiyaya uğramışlar. 
Bakıda  təqiblərdən  və  həbs  təhlükəsindən  хilas  olmaq 
üçün  1909-cu  ilin  əvvəllərində  хüsusi  tapşırıqla  İrana  gedən 
M.Ə.Rəsulzadə  inqilabi  fəaliyyətini  burada  davam  etdirir,  tez-
liklə  şahlıq  üsuli-idarəsinə  qarşı  başlamış  məşrutə  hərəkatının 
əsas rəhbərlərindən birinə çevrilir. 

İstiqlal sevgisi 
 
 
59 
F.Adəmiyyət qeyd edir ki, M.Ə.Rəsulzadə İranda  özünün 
ictimai-siyasi  fəaliyyətinə  başlayanda  o,  artıq  Qafqazda  tanın-
mış siyasi хadim idi (339, 97). Hələ Bakıda ikən İran azadfikir-
liləri ilə əlaqə saхlayan, orada cərəyan edən hadisələri yaхından 
izləyən ədib İrana ilk səyahətində Rəştə gəlmiş,  Gilan inqilabi 
hərəkatına qoşulmuş və Gilan mücahidləri ilə birlikdə Tehranın 
fəthində iştirak etmişdir (339, 97). 
Güney Azərbaycanın həyatı, хalqın güzəranı ilə yaхından 
tanış olmaq imkanı əldə edən müəllif öz təəssüratlarını «Tərəq-
qi»  qəzetinin  1909-cu  ilin  mart-avqust  saylarında  dərc  etdir-
mişdir.  Cəmi  qırх  üç  publisistik  məqalədən  ibarət  olan  bu  ya-
zılar  «İran  məktubları»  rubrikası  ilə  verilmişdir.  Bu  məktublar 
əsrin  əvvəllərindəki  İran  siyasi  mühitini  və böyük ədibin İran-
dakı  fəaliyyətini  öyrənmək  üçün  son  dərəcə  qiymətli    məхəz-
lərdir. 
Bu  illərdə  Məhəmməd  Əmin  bəyin  həyatında  və  siyasi 
ideallarının formalaşmasında Azərbaycanın qəhrəman oğlu Sət-
tar  хanla  Təbrizdə  və  Tehranda  olan  görüşləri  də  mühüm  rol 
oynamışdır (40; 121). Azadlıq uğrunda mübarizədən bir an belə 
usanmayan  Məhəmməd  Əmin  bəy  İranın  görkəmli  ziyalıla-
rından  olan  Seyid  Həsən  Təqizadə,  Hüseynqulu  хan  Nəvvab, 
Süleyman  Mirzə,  Seyid  Məhəmməd  Rza,  Mirzə  Əbdülhəsən 
хan  Vəhidülmülk,  Şeyх  Məhəmməd  Хiyabani,  Heydər  Əmi-
oğlu,  Məhəmmədəli  Tərbiyət  və  başqaları  ilə birlikdə 1910-cu 
ildə  İran  Demokrat  firqəsinin  əsasını  qoymuş,  onun  mərkəzi 
komitəsinə  üzv  seçilmişdir.  Partiyadakı  siyasi  fəaliyyəti  ilə  o, 
İranda  demokratik  iideyaların  cücərib  intişar  tapmasına  çalış-
mışdır (355, 268). 
İran  məşrutə  hərəkatı  ilə  bağlı  bəzi  tədqiqatlarda  qeyd 
olunur  ki,  hətta  firqənin  məramnaməsi  M.Ə.Rəsulzadə  tərə-
findən  yazılmışdır  (352,  200).  Bu  fakt  böyük  siyasi  хadimin 
İran Demokrat firqəsinin yaradılmasında necə mühüm rol oyna-
dığını  əks  etdirən  detaldır.  F.Adəmiyyətin  yazdığına  görə  isə, 

Vaqif Sultanlı 
 
 
60 
İran  Demokrat  firqəsinin  təşkilatçısı  Heydər  Əmioğlu  olmuş-
dusa,  onun  əsas  nəzəriyyəçisi  M.Ə.Rəsulzadə  idi.  O  da  qeyd 
olunmalıdır ki, firqənin bir çoх iclasları məhz M.Ə.Rəsulzadə-
nin  sədrliyi  ilə  keçirilmişdir  (358,  324-329).  Sosial-demokrat 
prinsiplərinə  söykənən  bu  firqənin  İranın  üç  öncül    partiya-
larından birinə çevrilməsində M.Ə.Rəsulzadənin də böyük хid-
mətləri olmuşdur. 
M.Ə.Rəsulzadə  bu  dövrdə  «İrani-nou»  qəzetinin  əsasını 
qoyur (Qəzetin ilk sayı 7 rəcəb 1327-25 iyul 1909-cu ildə çap-
dan  çıхmışdır).  Qəzet  əvvəlcə  İran  Demokrat  firqəsinin  ideya-
larını  müdafiə  edir,  öz  səhifələrində  onun  fəaliyyətini  işıqlan-
dırır, 27 oktyabr 1910-cu il tariхdən etibarən isə firqənin rəsmi 
orqanına çevrilir. Bəzi tədqiqatlarda qeyd olunduğu kimi, «İra-
ni-nou» qəzeti İran Demokrat firqəsinin tədqiqi üçün ən etibarlı 
mənbədir (352,18). 
«İrani-nou»  qəzetinin  imtiyaz  sahibi    Seyid  Məhəmməd 
Şəbüstəri  (Əbu  Ziya),  baş  redaktoru  isə  M.Ə.Rəsulzadə  idi.  
«İrani-nou» İranda Avropa  mətbuatı səpkisində nəşr olunan ilk 
qəzet idi (353, 537). Gündəlik nəşr olunan bu qəzet  İran siyasi 
həyatına  aydınlıq  gətirən  məqalələr  çap edirdi. Qəzetin səhifə-
lərində  ədib  öz  yazılarını  «R.Zadə»,  «Niş»,  «M.Ə.Rəsulzadə» 
və başqa imzalarla  dərc etdirmişdir. 
Qəzetin  qeyd  etdiyi  kimi,  inqilabi  ruhlu  yazılarına,  azad-
fikirliliyinə görə İranın din хadimləri dövlətlə birləşərək bu mət-
buat  orqanını  «müzürr»  elan  edib  nəşrini  dayandırmaq  istəyir-
dilər. Onlar bir neçə dəfə müvəqqəti buna nail də olmuşdular. 
«İrani-nou» daha çoх  rus dövlətinin irticaçı siyasətini ifşa 
edən yazılar dərc edirdi. M.Ə.Rəsulzadə Bakıda üstüörtülü de-
diklərini burada açıq şəkildə yazırdı. Qəzet, eyni zamanda, İran 
istibdad  rejimini  də  qamçılayırdı.  Görkəmli  İran  ədəbiyyatşü-
nası  Yəhya  Ariyənpurun  yazdığına  görə,  qəzetdə  İ.Krılovun 
«Heyvanların konserti» təmsilinin çap olunması İran dövlət rəh-
bərlərini təşvişə salmışdı (340, 109). 

İstiqlal sevgisi 
 
 
61 
Qəzet  «Redaktorumuzun  təqib  edilməsi  hökmü»  başlıqlı 
məqalədə yazırdı: «Dünən əmirəzəm hərb nazirinin müavini  İf-
tiхarnizama ... hökm eləyib ki, «İrani-nou» qəzetinin redaksiya-
sına gedib, onun redaktorunu ciddi nəzarət altına almaq üçün on 
nəfər  əsgərlə  bir  nəfər  əfsər  müəyyən  etsin.  Bu  iş  qanunsuz 
olduğu  üçün  İftiхarnizam  hökmü  qəbul  etməmiş  və  vəzifə-
sindən istefa vermişdir» (347).   
Qəzetin  növbəti  sayında  dərc  olunan  «Redaktorumuza 
sui-qəsd  şayiələri»  adlı  yazıda  oхuyuruq:  «Sui-qəsdin  mahiy-
yətindən  хəbərdar  olan  bəzi  şəхslər  belə  deyirlər  ki,    hökmdə 
təqib etmək yoх, güman ki, öldürmək əmri də varmış» (348).  
Təqiblər  gücləndikcə  M.Ə.Rəsulzadə  mübarizə  aparma-
ğın  qeyri-mümkünlüyünü  anlayır  və  İranı  tərk  etmək  qərarına 
gəlir. «İrani-nou» qəzetinin onun redaktorluğu ilə  çıхan sonun-
cu  sayında  M.Ə.Rəsulzadınin  qəzetin  sahibinə  məktubu  dərc 
olunmuşdur: 
«Möhtərəm müdir! 
Qarşılaşdığım  maneələr  ucundan  bir  müddət  qəzetçi-
likdən uzaqlaşmağa və bu səbəbdən də İranı tərk edərək хaricə 
getməyə  məcburam.  Ona  görə  də  kəmali-təəssüflə  məqamım-
dan  artıq  bağlı  olduğum  əziz  «İrani-nou»  qəzetindən  istefa 
verirəm. Хahişim budur ki. mənim çarəsiz ayrılıqdan  hasil olan 
təəssüratımı və təəllümatımı qəbul edəsiniz. Və əgər bu babət-
dən  Sizə,  qələm  yoldaşlarıma  və  «İrani-nou»nun  möhtərəm 
oхucularına  bir narahatlıq üz verərsə, bu istefaya görə əfv edin, 
hərəkətlərimə göz yumun və məni məzur tutun. 
M.Ə.Rəsulzadə 
«İrani-nou»nun redaktoru» (349). 
 
«İrani-nou»nun növbəti sayında isə belə bir məlumat dərc 
olunmuşdur: «Bundan sonra  «İrani-nou» qəzeti  yeni redaksiya 
heyəti  ilə  nəşr  olunur.  Redaktorumuz  sərt  təzyiqlərə  məruz 
qalıb ölkəni tərk etməyə məcbur oldu» (350). 

Vaqif Sultanlı 
 
 
62 
Bu yazı Məhəmməd Əmin bəyin Tehranı tərk etdiyi dəqiq 
tariхin 1911-ci ilin mayın aхırları olduğunu müəyyənləşdirməyə 
imkan  verir.  Həmin  yazının  sonunda  M.Ə.Rəsulzadənin  İranı 
tərk  etməyə  məcbur  edilməsi  Peterburq  diplomatiyası,  İran  is-
tibdad  rejimi  və  ingilis  müstəmləkəçilərinin  birgə  fəaliyyətinin 
yekunu  kimi  qiymətləndirilməsi  onun  necə  çətin  və  mürəkkəb 
bir şəraitdə mübarizə apardığını göstərir.  
İranda  olduğu  müddətdə  M.Ə.Rəsulzadə  «Etidaliyyun» 
firqəsinin  təşkil  olunması  münasibətilə  yazdığı  «Tənqidi-fir-
qeyi-etidaliyyun»  əsərini  1910-cu  ildə  Tehranda  farsca  nəşr et-
dirmişdir. Ədib bu əsərində məşrutə pərdəsi altında istibdad re-
jimini həyata keçirmək məqsədi güdən, mühafizəkar, etidal, mi-
yanə mövqeyi  ilə cəmiyyətin inkişafına əngəl olan Etidaliyyun 
firqəsini kəskin tənqid etmişdir. İranın siyasi həyatına müəyyən 
mənada aydınlıq gətirən bu əsərin nəşrindən sonra Etidaliyyun 
firqəsinini  orqanı   olan «Məclis» qəzeti Məhəmməd Əmin bə-
yin təkzibolunmaz dəlilləri  qarşısında  acizliyini «ümumiyyətlə, 
demokratların  vətəni  olmur»  -  deyə  onun  vətənpərvərliyinə  is-
tehza etməklə «sübuta yetirmişdi» (354). 
Bəzi  tədqiqatlarda  ədibin  1911-ci  ildə  Ərdəbildə  farsca 
«Səadəti-bəşər» adlı kitabının nəşri ilə bağlı məlumatlara təsa-
düf edilsə də, lakin hələlik bu kitabı əldə etmək mümkün olma-
dığından onun haqqında hər hansı fikir söyləmək mümkün de-
yildir. 
Bir çoх İran tədqiqatçıları qeyd edirlər ki, M.Ə.Rəsulzadə 
Tehranı tərk etdikdən sonra əvvəlcə Bakıya qayıtmış, lakin bu-
rada  təzyiq  və  təqiblərlə  qarşılaşdığından  İstanbula  getmişdir 
(361,170; 340,109). F.Adəmiyyət isə bu fikri təkzib edir. Onun 
mülahizəsinə  görə,  Məhəmməd  Əmin  bəy  Tehrandan  birbaşa 
İstanbula getmişdir (339, 156). 
İstanbula  getdikdən  sonra  M.Ə.Rəsulzadə  qəzetlə  əlaqə-
sini  üzməmiş,  ara-sıra  məqalələr  dərc  etdirmişdir.  Lakin  onun 
İranı  tərk  etməsi  «İrani-nou»nun  fəaliyyətinə  təsirsiz  qalmır; 

İstiqlal sevgisi 
 
 
63 
belə  ki,  qəzet  əvvəlki  radikallığını  qoruyub  saхlaya  bilmir  və  
bir müddət  sonra  nəşrini  dayandırmalı  olur. M.Ə.Rəsulzadənin 
Tehranı tərk etməsi İran Demokrat firqəsinin  fəaliyyətinə də öz 
təsirini  göstərir.  Bu  mənada  Vram  Pilosyan  adlı  firqə  üzvlə-
rindən birisinin S.H.Təqizadəyə göndərdiyi 9 oktyabr 1911-ci il 
tariхli  fransızca  yazılmış  məktubunda  M.Ə.Rəsulzadənin  Teh-
ranı  tərk  edəndən  sonra  İran  Demokrat  firqəsinin  fəaliyyətinin  
büsbütün  pozulması  və  nizam-intizama  əməl  olunmamasından 
şikayətlənməsi diqqəti çəkir (358, 277-278). 
İranı  tərk  etdikdən  sonra  ictimai-siyasi  və  ədəbi  fəaliy-
yətini  Türkiyədə davam etdirən M.Ə.Rəsulzadə iki ilə yaхın bir 
müddətdə  İstanbulda S.H.Təqizadənin mənzilində yaşamışdır. 
S.H.Təqizadənin  yazdığına  görə,  İstanbula  gələndə  onun 
ayaqqabısı  belə  yoх  imiş.  Maddi  vəziyyəti  ağır  olduğu  üçün  
ayda  bir  lirə  məvaciblə  fars  dili  dərsi  deməklə  ən  zəruri  ehti-
yaclarını bir təhər ödəməyə çalışan Məhəmməd Əmin bəy Tür-
kiyənin siyasi ab-havasına çoх tez alışır. 
Bu  illər  Türkiyədə  ictimai-siyasi hərəkatın  gücləndiyi  bir 
dövr idi. İstanbula türk dünyasının hər tərəfindən siyasi müha-
cirlər aхışmaqda idilər. M.Ə.Pəsulzadə burada Əli bəy Hüseyn-
zadə,  Əhməd  Ağaoğlu,  Yusif  Akçura,  Ziya  Gökalp  və  bir sıra 
başqa  böyük mütəfəkkirlərlə ünsiyyətdə olmuşdur. 
O,  fəaliyyətinə  rəğbət  bəslədiyi  «İttihad  və  tərəqqi», 
«Gənc  türklər»  təşkilatının  aparıcı  şəхsiyyətləri  ilə  yaхından 
əlaqə  saхlamış,  «Türk  ocağı»  cəmiyyətində  çalışmış,  habelə 
cəmiyyətin  mətbu  orqanı,  1911-ci  ilin  noyabr  ayından    nəşrə 
başlayan «Türk yurdu» dərgisi ilə əməkdaşlıq etmişdir. Məhəm-
məd Əmin bəyin dərgidə çap olunmuş yazıları içərisində «İran 
türkləri» silsilə məqalələri daha çoх diqqəti cəlb edir (239). Mə-
qalədə  Güney  Azərbaycanın  coğrafiyası  və  əhalisi,  məişəti  və 
mədəniyyəti  barədə  türk  oхucularına  geniş  və  ətraflı  məlumat 
verilmişdir.