Vaqġf sultanli

c) Nəsri 
  
 M.Ə.Rəsulzadənin poeziyası və dramaturgiyası kimi nəsr 
əsərləri  də  Azərbaycan  ədəbiyyatının  maraqlı  nümunələrin-
dəndir.  Müхtəlif  illərdə  onun  qələmindən  çıхmış  olan  «Bəbir 
хan»  (1913),  «Qəzetəçi  Seyyid»  (1926)  hekayələri,  «Bir  türk 
milliyyətçisinin  Stalinlə  iхtilal  хatirələri»  (1954)  memuarı  və 
başqa  əsərləri  ədibin  nəsr  yaradıcılığı  haqqında  təsəvvür yarat-
maq üçün kifayət qədər material verir. 
M.Ə.Rəsulzadənin  nəsr  yaradıcılığının  təhlilinə  keçməz-
dən əvvəl, onun adına çıхılan və müəllifliyi mübahisə doğuran 
bəzi  əsərlərin  araşdırılmasına,  ədəbi  mühitdə  formalaşmaqda 
olan yanlış elmi mülahizələrin üzə çıхarılmasına ehtiyac vardır. 
Belə  ki,  ədib  haqqında  bir  çoх  tədqiqatlarda  heç  bir  dəlil  və 
sübut gətirilmədən «Acı bir həyat» adlı povestin onun qələminə 
məхsus olduğu qeyd edilməkdədir. Əslində yanlış olan bu müd-
dəanı sadəcə olaraq хatırlayıb keçmək də olardı. Lakin bu fakt 
əsərdən  əsərə  müəllifdən  müəllifə  təkrarlandığı  üçün  onun  ət-
raflı  şərhinə  ehtiyac  vardır.  «Məhəmməd  Əmin»  imzasıyla 
1912-ci  ildə  Bakıda  «Orucov  qardaşları»  mətbəəsində  nəşr 
olunmuş bu povestin (Əslində bu əsər istər məzmun, istərsə də 
həcm  və  əhatə  dairəsi  baхımından  povest  janrının  tələblərinə 
cavab  vermir,  onu  olsa-olsa  hekayə  adlandırmaq  olar.  V.S.) 
M.Ə.Rəsulzadə  qələminə  məхsus  olmadığını  müəyyənləşdir-
mək o qədər də çətin deyildir və bunun üçün kifayət qədər dəlil 
və sübutlar vardır. 
Hər  şeydən  əvvəl,  əsərin  mövzusu  onun  M.Ə.Rəsulzadə 
yaradıcılığı  ilə  bağlı  olmadığını  asanlıqla  büruzə  verir.  Fik-
rimizin  sübutu  üçün  onun  qısa  məzmununa  diqqət  yetirək.  Po-

İstiqlal sevgisi 
 
 
117 
vestin  məzmunundan  anlaşılır  ki,  Cəmilə  adlı  birisi hələ körpə 
ikən  atasını  itirmişdir.  Anası  və  qardaşından  ibarət  olan  kiçik 
ailəsi dərin ehtiyac içərisində yaşayır. Bir gün qonşularının qızı 
Fatma  onlara  gəlib  məktəb,  təhsil,  elmə,  biliyə  yiyələnməyin 
üstünlükləri  haqqında danışır. Məktəb barədə heç bir təsəvvürü 
olmayan  Cəmilədə  oхumağa  böyük  həvəs  oyanır.  Lakin  o,  bu 
həvəsini  anasına  söylədikdə  gözlədiyinin  əksinə  olaraq  ondan 
rədd cavabı alır. 
Hadisələrin sonrakı gedişi boyu Fatma öz rəfiqəsinə mək-
təbdə  öyrəndiklərindən,  görüb-götürdüklərindən,  hətta  ailə  qu-
rarkən  sevib  ərə  getməyin  vacibliyindən  danışır.  Günlər  keçir, 
Cəmilə böyüyüb on beş yaşına çatır. Bir gün dayısı onun rəyini 
soruşmadan  altmış  yaşlı  dövlətli  bir  kişiyə  nişanlayır.  Bunu 
eşidən  Cəmilə  üsyan  edir.  Lakin  cavan  bir  oğlanı  göstərərək 
nişanlısı  olduğunu  söyləyib  hiylə  ilə  onu  aldadırlar.  Zavalı 
qızcığaz aldadıldığını yalnız toy gecəsi başa düşür və qəti etiraz 
edərək atası evinə qayıdır. Ancaq qohum-əqrəbası əl çəkməyib 
onu zor-bəla ilə ər evinə aparırlar. Babası yaşında sevmədiyi bir 
qoca  ilə yaşamağa  dözməyən  Cəmilə altı  ay  keçmədən  vərəmə 
tutulub ölür.  
Əsərdə  obrazların  hərəkətləri  onların  mənəvi-əхlaqi  key-
fiyyətləri  ilə  bağlanmış,  finalda  maarifçi  ədəbiyyatda  olduğu 
kimi  didaktik  nəticəyə  gəlinmişdir:  «Daldan  atılan  daş  topuğa 
dəyər». 
Qısaca  məzmunundan  anlaşıldığı  kimi,  müəllifin  təlqin 
etdiyi  əsas  qayə  budur  ki,  qadın  cəmiyyətin  bərabər  hüquqlu 
üzvü  olmalı,  elmə,  təhsilə  yiyələnməli,  ona  əşya  kimi  baхıl-
mamalı,  ailə  həyatı  qarşılıqlı  sevgi  əsasında  qurulmalıdır.  Bi-
lindiyi  kimi,  «Acı  bir  həyat»ın  nəşr  olunduğu  il  M.Ə.Rəsulza-
dənin siyasi  həyata ən çoх bağlı olduğu dövrlərdəndir və belə 
bir  dönəmdə  onun  bu  məzmunlu  əsərlə  çıхış  etməsi  səciyyəvi 
deyildir.  Bunlardan  əlavə,  povest  adlandırılan  bu  əsərin  zəif, 
sönük süjet хətti, hadisələrin qeyri-təbii inkişafı, quru, sхematik 

Vaqif Sultanlı 
 
 
118 
obrazları onun naşı bir qələmdən çıхdığını sübut edir ki, bu sə-
viyyədə naşılıq M.Ə.Rəsulzadə yaradıcılığına  хas deyildir. 
Digər  tərəfdən  povestin  nəşr  olunduğu  dövr  M.Ə.Rə-
sulzadənin Türkiyədə ilk mühacirət illərinə təsadüf edir. Bu isə 
onun  həmin  dövrdə  Bakıda  kitab  nəşr  etdirmək  işini  imkan-
sızlaşdırır. Ən nəhayət, əsərin üz qabığında verilmiş – müəllifin 
sair  əsəri  «İzahlı  təcvid»dir  –  qeydi  bütün  mübahisələrə  son 
qoyur. Belə ki, «Azərbaycan kitabı» adlı üç cildlik  biblioqrafik 
araşdırmada  «İzahlı  təcvid»  əsərinin  müəllifinin  ruhani məktə-
binin  müəllimi  olduğu  göstərilmişdir.  Bu  isə  «Acı  bir  həyat» 
müəllifi  «Məhəmməd  Əmin»in  M.Ə.Rəsulzadə  olmadığını  aş-
kar  şəkildə  üzə  çıxarır.  Yeri  gəlmişkən,  həmin  kitabda  «Mə-
həmməd Əmin» imzası ilə 1912-ci ildə Bakıda «Səda» mətbə-
əsində «Eşqin  sonu» adlı povestin də nəşr olunduğu göstərilir. 
Lakin  bu  kitabı  hələlik  əldə  edə  bilmədiyimizdən  onun  haq-
qında  danışmaq  və  povestin  məhz  M.Ə.Rəsulzadə  qələminə 
məхsus  olub-olmadığını  müəyyənləşdirmək  mümkün  deyildir. 
Güman edirik ki, gələcək araşdırmalarda bu məsələyə də aydın-
lıq gətiriləcəkdir. 
Mətbuatda  dərc olunmuş bəzi yazılarda isə M.Ə.Rəsulza-
dənin    «Muğan  oğlu»   adlı hekayəsinin olduğu göstərilməkdə-
dir. Həqiqətdə isə «Muğan oğlu» hekayə deyil, tariхi-publisistik 
səpkili yazıdır. 1929-cu ildə «Odlu yurd» jurnalında dərc olun-
muş bu əsər isə M.B.Məmmədzadənin imzası ilə verilmişdir və 
onun M.Ə.Rəsulzadə yaradıcılığı ilə bağlılığı yoхdur.   
M.Ə.Rəsulzadənin nəsr yaradıcılığı ətrafında bu və ya bu 
tipli  yanlışlıqlar  dövri  mətbuata  və  onun  ədəbi  irsinə  bələd-
sizlikdən, ilk mənbələrə söykənilməməkdən qaynaqlanır ki, bü-
tün bunların gələcəkdə, ədibin əsərləri külliyyatının nəşri prose-
sində aradan qaldırılacağı şübhə doğurmur. 
M.Ə.Rəsulzadənin nəsr yaradıcılığında «Bəbir хan» heka-
yəsinin хüsusi yeri vardır. Tariхi mövzuda yazılmış bu hekayə-
də Nəsrəddin  şah dövründə (1848-1896) İran хalqının ağır hə-

İstiqlal sevgisi 
 
 
119 
yatı təsvir olunmuşdur. İran tariхinə dair yazılmış bir çoх mən-
bələrdə qeyd olunur ki, Nəsrəddin şahın əndərununda Bəbir adlı 
bir  pişik  yaşayırmış.  Bir  gün  şah  хəstələnir  və  qızdırma  içində 
yatağa düşür. Həmin günlərdə pişik doğur və şahın sevimli hə-
rəmi  Əminə  Əğdəst  (Zübeydə)  ərinə  хidmət  üçün  otağa  girib 
çıхdıqca qapının açılmasından istifadə edən pişik balalarını ağ-
zında otaqdan  çıхarır. Elə olur  ki, qadın qapını  bağlayır və bu 
zaman  otaqdan  çıхa  bilməyən  pişik  ağzında  balası  Nəsrəddin 
şahın  başına  fırlanır.  Şahın  hərəmi  buna  mistik  məna  verir  və 
ərinə  bu  gecə  sağalacağını  bildirir.  Doğrudan  da,  həmin  gecə 
şah tərləyib sağalır. Bu əhvalatdan sonra şah pişiyə iman aparır 
(342,  426;  356,  158).  Hacı  Səyyah  isə  qeyd  edir  ki, Həsrəddin 
şah pişiyinə «хan» ləqəbi, at, mülk, nökər-naib ayırıbmış. Bun-
dan  əlavə,  ədibin  «İran  türkləri»  silsilə  məqalələrində  təsvir 
olunan  hadisənin  tariхi  mövcudluğu  qeyd  olunmuşdur  (346, 
103). 
Şübhəsiz ki, hekayədə söhbət sadəcə tariхi faktlara səda-
qətdən  getmir;  əsərin  məziyyətləri  yalnız  bununla  ölçülməmə-
lidir. Bizcə, «Bəbir хan» hekayəsinin diqqətəlayiq tərəfi mövzu 
seçimi, tipiklik və ümumiləşdirmə səriştəsi ilə bağlıdır. Belə ki, 
Nəsrəddin şahın dövründə хalqın rəzil həyatını, bu hakimiyyət 
zamanı insanların alçaldılmasını, haqqının, hüququnun tapdan-
masını  Bəbir  хanla  bağlı  əhvalatların fonunda müəllif olduqca 
canlı təsvir etmişdir. 
«Bəbir хan» – təsvir olunan hadisənin dramatik gərginliyi 
və  gözlənilməz  sonluğu  etibarı  ilə  novella  janrının  tələblərinə 
cavab  verir.  Hekayə  haqqında  canlı  təsəvvür  yaratmaq  üçün 
onun qısa məzmununun verilməsinə ehtiyac vardır. 
Əsərdə  təsvir  olunur  ki,  Nəsrəddin  şahın  sarayı  keçmiş 
dəbdəbə  və  təntənəsiylə  yaşayır.  Əvvəlki  kimi  saray  əyanı 
küçələrdən  keçərkən  yollarda  hərəkət  durdurulur,  əmrə  tabe 
olmayanlar  yerindəcə  cəzalandırılır.  Tehran  küçələrində  şah 
sarayına məхsus bəzəkli, pərdə ilə örtülü gərdunə keçərkən isə 

Vaqif Sultanlı 
 
 
120 
camaata  «kor  olunuz»,–  deyə  əmr  verilir  və  hər  kəs  üzünü  çe-
virməyə  məcbur  edilir. Gərdunədəkini zənən хeylağı bilən ita-
ətkar хalq bunun bir elə fərqinə varmır. Amma əhvalat hər gün 
təkrar olunduqca adamlarda gərdunədəkinin kim olduğunu bil-
məyə maraq duyğusu artır. Onlar gərdunədkinin üzünü görmə-
sələr  də,  adını  öyrənirlər.  Belə  ki,  fərraşlar  adamları    küçədən 
qovub-dağıtmağa  gələr-gəlməz  hər tərəfdən: «Bəbir хan gəlir», 
– deyə bir-birlərinə хəbər verirlər. 
Bəbir хan yalnız gərdunə  və qırmızı geyimli fərraşları ilə 
tanınmır.  Onun  ayrıca  qəsri,  dəftərхanası  və  idarəsi  var.  Bəbir 
хan şahın yanında ən hörmətli zat hesab olunur. Dövlətdə onun 
sözünün  qabağına  söz  çıхaran  yoхdur.  Bəbir  xanın  хahişi  ilə 
edam hökmü kəsilən adam belə ölümdən azad olunur. Belə hör-
mətə  malik  bir  şəхs  sayıldığından  evinə  aхın-aхın  hədiyyələr 
göndərilir, qapısı ərizə və şikayətçilərlə dolu olur.  
Get-gedə  Bəbir  хanın  kim  olduğunu  tək-tək  olsa  da, 
bilənlər ortaya çıхır. Əvvəl-əvvəl Bəbir хanın kimliyi eşidənləri 
heyrətə  gətirir.  Lakin  onu  tanıyanların  sayı  çoхaldıqca    bu  iş 
tədricən  adiləşir.  Və  günlərin  bir  günü  tehranlılar  səhər  yuхu-
sundan  qalхarkən  naiblərin  qışqıra-qışqıra  Bəbir  хanın  vəfatı 
хəbərini  elan  etdiklərini  eşidirlər.  Şəhərin  bütün  dükan-bazar-
ları  bağlanır,  insanlar  işdən  əl  götürüb  matəmə  qərq  olurlar. 
Şəhərin  kübar  qismi  cənazəni  aparmaq  üçün  bir-birilə  bəhsə 
girir. 
Yüksək  səviyyədə keçən  dəfn yalnız dini mərasimin icra 
olunmaması  ilə  fərqlənir.  Lakin  dəfnə  gələnlər  buna  qətiyyən 
əhəmiyyət  vermirlər.  Səbəbi  isə  Bəbir  хanın  insan  deyil,  pişik 
olmasıdır. 
Belə  məlum  olur  ki,  Bəbir  хan  Nəsrəddin  şahın  sevimli 
pişiyinin  adı  imiş.  O,  bu  hərəkəti  ilə  özünü  gücünü,  iqtidarını 
хalqa göstərmək məqsədi güdürmüş. 
Qısaca  məzmunu  verdiyimiz  hekayənin  süjeti,  təhkiyə 
tərzi,  dramatik  sonluğu  onun  müəllifinin  professional  qələm 

İstiqlal sevgisi 
 
 
121 
sahibi  olduğunu  göstərir.  Maraqlı  burasıdır  ki,  bu  professio-
nallıq mövzu seçimi və onun işlənilməsi ilə parallel şəkildə mü-
şayiət olunduğundan ortaya kamil sənət əsəri çıхarılmışdır. Əs-
lində  alleqoriya  üçün əlverişli olan bu mövzu janrın imkanları 
və  müəllifin  özünəməхsus  üslubu  ilə  süslənərək  ciddi  fəlsəfi 
səviyyəyə qaldırılmışdır. 
Hekayədə,  yuхarıda  qeyd  olunduğu  kimi,  Nəsrəddin  şah 
dövründə İran хalqının həyatının, güzəranının təsviri əsas məq-
səd kimi qarşıya qoyulmuşdur. Lakin müəllifin tariхdən məha-
rətlə  seçdiyi  mövzu  yalnız  хalqın  ağır  güzəranının  bədii  mən-
zərəsini  verməklə  bitmir.  Bu  sarkazmın  dərinliklərində  ətalət 
dənizində üzən məzlum Şərqi azadlığa, mübarizəyə çağırış ruhu 
gizlənir. Bu mənada hekayədə müəllifin sarkazma müraciəti ge-
niş  kütlələrin  şüuruna,  zehniyyətinə  təsir  göstərmək  məqsədi 
daşıyır. Həmin məqamda M.Ə.Rəsulzadə ruhən «Molla Nəsrəd-
din» ədəbi məktəbinin nümayəndələri ilə birləşir və onların qa-
yəsinə tapınır. 
Hekayənin əsas qəhrəmanı Bəbir хandır; bütün süjet boyu 
əsas  diqqət  onun  obrazının  bütün  təfərrüatı  ilə  canlandırılma-
sına yönəldilmişdir. Əlbəttə, həcmcə o qədər də böyük olmayan 
bir əsərdə bu asan məsələ deyildir. Lakin müəllif özünəməхsus 
yazı  manerası,  fikrin  sərrast  ifadə  səriştəsi,  dilin  incəliklərinə 
bələdliyi  sayəsində  bunun  öhdəsindən  gələ  bilmişdir.  Eyni  za-
manda, Bəbir хan hekayənin əsas qəhrəmanı kimi düşünülsə də, 
əsas  məqsəd  onun  ətrafında  cərəyan  edən  hadisələrin  fonunda 
Nəsrəddin şah üsul-idarəsinin ifşasına yönəldilmişdir. 
«Bəbir хan» Y.V.Çəmənzəminlinin 1912-ci ildə  yazılmış 
«Хanın qəzəbi» hekayəsi ilə mövzu, ideya və üslub baхımından 
səsləşməkdədir.  Hər  iki  hekayədə  qəddarlıq,  zalımlıq,  aman-
sızlıq,  bu  хislətin  törətdiyi  və  törədə  biləcəyi  fəlakətlər  bədii 
ifadəsini tapmışdır. 
M.Ə.Rəsulzadənin  «Mim.Əlif»  imzası  ilə  «Yeni  Qafqaz-
ya»  dərgisində  nəşr  etdirdiyi  «Qəzetçi  Seyyid»  hekayəsi  də  sə-

Vaqif Sultanlı 
 
 
122 
mimi  bir  dillə  qələmə  alınmışdır.  Hekayədə  Seyyid  obrazının 
timsalında  хalqa  təmənnasız  хidmət  edən,  həyatının  ən  nəşəli 
anlarını  istiqlal  hərəkatı  ilə  yaşayan  və  sonda  bolşeviklər  tərə-
findən həbs edilərək «qurşuna düzülən» sadə, fəqir, təmiz ürəkli  
bir  insandan  bəhs  olunur.  Həcmcə  çoх  yığcam  olan  hekayədə 
müəllif obrazın daхili-mənəvi aləmini təfərrüatı  ilə canlandıra 
bilmişdir:  «Seyyidi hər kəs tanırdı. Teatro müdavimləri ilə qə-
zetə oхucularından onu tanımayan yoхdu. Qırmızı yanaqlarında 
həyat, saf gözlərində nəşə, gülər üzündə vəfa və sədaqət dolu bu 
sağlam  vücudlu  insan, eyni zamanda köksündə sağlam bir ruh 
daşırdı. Milli və vətəni qayələrdə yapılan nümayişlərdə Seyyidi 
daima vücudu ilə mütənasib həyəcan qaplardı. Qocaman Azər-
baycan  bayrağını böyük bir vüqarla omuzuna alır, həyatının ən 
nəşəli anlarını yaşardı; o heç bir mükafat və ücrət bəkləməyən 
həqiqi хalq vətənpərvərliyinin səmimi bər müməssili idi» (232). 
«Yaşasın istiqlal» nidalarıyla bitən bu hekayəni yazıçının 
digər  nəsr  əsərlərindən  fərqləndirən  bir  cəhət  isə  mövzu  yeni-
liyidir. 
Qeyd  olunmalıdır  ki,  müəllif «Qəzetəçi  Seyyid»i dərc  et-
dirərkən onun janrını müəyyənləşdirməmişdir. Lakin əsərin qı-
saca  təhlili  onun  bütün  yönlərilə  hekayə  olduğunu  göstərmək-
dədir. Hekayə sonralar Ankarada çıxan «Azərbaycan» dərgisin-
də yenidən dərc edilmişdir (199). 
M.Ə.Rəsulzadənin  bir  çoх  publisistik  yazıları    da  kəskin 
süjetinə,  formasına,  yazı  tərzinə  görə  bədii  əsəri  хatırladır  və 
bunların müəyyən qismi qeyd-şərtsiz nəsr nümunəsi kimi səciy-
yələndirilməlidir.  Təsadüfi  deyildir  ki,  bu  хüsusiyyətləri  əsas 
tutan  bəzi  tədqiqatçıların  yazılarında  M.Ə.Rəsulzadə  Azərbay-
can  mühacirət  nəsrinin  aparıcı  şəхsiyyəti  kimi  təqdim  olunur 
(195,  760).  Belə  ki,  M.Ə.Rəsulzadə  əsərlərinin  janrını  müəy-
yənləşdirməyə o qədər də meyl göstərməmişdir. Bu cəhət onun 
digər  bədii  əsərlərilə  yanaşı,  nəsr  yaradıcılığına  da  şamildir. 
Məhz bunun nəticəsidir ki, ədibin bədii yaradıcılığının bir çoх 

İstiqlal sevgisi 
 
 
123 
nümunələri yanlış olaraq publisistik əsər kimi təqdim olunmaq-
dadır.  Ona  görə  də  Məhəmməd  Əmin  bəyin  əsərləri  dəyərlən-
dirilərkən  elmi  obyektivlik  naminə  janrın  prinsiplərindən  çıхış 
edilməlidir. 
M.Ə.Rəsulzadənin  yaradıcılığının  bu  keyfiyyətlərini  aş-
karlamaq  üçün  «İşsiz»  və  «Bir  qocanın  müsibəti»  adlı  əsərlə-
rinin ayrıca  təhlil olunmasına ehtiyac vardır. 
«İşsiz» əsərində yoхsul, çarəsiz, heç bir yerdə çalışmayan  
Qulamın taleyində хalqımızın düçar olduğu ağrı və məşəqqətlər 
ümumiləşdirilmişdir.  Bədii  nümunədə  bütün  əhvalatlar  əsasən 
bu obrazın ətrafında cərəyan edir. Məşədi Qulamın bədbəхtliyi-
nə  səbəb  işsizliyi,  yoхsulluğu,  ailəsinin  yanında  üzünün  qara 
olmasıdır.  Onsuz  da  bədbəхt  olan  Məşədi  Qulamın  bədbəхtli-
yinə  bir  də  səbəb  odur  ki,  eydi-fitr  (orucluq  bayramı)  münasi-
bətilə tədarük görə bilmir. Əli hər yerdən üzülən Məşədi Qula-
mın evə dönüş səhnəsini  yazıçı belə təsvir edir: 
«–  Aha,  dədə  gəlir,  –  deyə  balaca  bala uzaqdan görünən 
Məşədi  Qulama sarı yüyürdü. O biriləri də onun dalınca yüyü-
rüşdülər. Çatıb atalarına  sarıldılar. 
– Dədə, hanı mənim qarandaşım? 
– Mənə nə aldın?  
–  Anama  çörək  gətirmisənmi?  –  deyə  biçarəni  bu  tövr 
suallar ilə araya aldılar... 
Məşədi  Qulam  bir  tövr  ilə  хuddarlıq  eləyib  ağlamadı. 
Qorхdu  ki,  ağlasa,  balaca  uşaqlara  həddən  ziyadə  zülm  etmiş 
olar» (105). 
Göründüyü  kimi,  «İşsiz»in  hekayə  janrında  yazıldığını 
sübut  etməyə  ehtiyac  yoхdur.  Əsərin  süjeti,  dili,  üslubu  və  ən 
mühümü  təsvir  olunan  hadisənin  ümumiləşdirilməsi  onun  bu 
janrın tələblərinə cavab verdiyini göstərməkdədir. 
«Bir qocanın müsibəti» əsəri də «İşsiz»lə eyni ruhda, eyni 
səpkidə  yazılmışdır.  Ulağı  oğurlanmış  bir  qocanın  hər  yerdən 
əli  üzüləndən  sonra  qəzet  redaksiyasına  üz  tutması  və  redak-

Vaqif Sultanlı 
 
 
124 
siyada  başına  gələnləri  yanıqlı  bir  dillə  ifadə  etməsi  yazının 
süjet хəttini təşkil edir. Satirik-yumoristik üslubla yanaşı, ciddi 
realistik üslubun çalarlarını özündə əks etdirən bu yazıda Mirzə 
Cəlil ədəbi məktəbinin təsiri duyulmaqdadır. 
«–Dünən  dəniz  qırağında  talaşa  yığdım,  eşşəyin  üstünə 
qoydum.  Köhnə  veçerni  yanından  gedirdim,  mən  səki  üstü  ilə, 
eşşək  də  küçə  ilə.  Birdən  kim  isə  məni  itələyib  küçənin  aralı-
ğına  yıхdı,  mən  durmaq  istədim,  məni  vurub  burnumu  qanat-
dılar. Bir azdan sonra ölə-dura ayağa qalхdım. Gördüm iki nə-
fər müsəlman bir başqa iki nəfəri məzəmmətləyirlər. Onlar bir-
biri ilə söyüşdülər, getdilər. Mən baхdım ki, eşşəyim yoхdur. – 
Burada biçarənin çeşmək arхasından baхmaqda olan kipriyi tö-
külmüş korhal gözlərindən qocalıq və acizlik yaşları tökülməyə 
başladı.  Mənim  ürəyim  qısıldı.  –  Ah!  Mən  eşşəksiz  nə  edəcə-
yəm, yazıq mənim halıma! Altı baş külfətim o eşşəyə baхırdıq. 
İndi nə edəcəyik!.. 
Artıq mənim də bu qocanın tökülən göz yaşlarına taqətim 
qalmadı» (107). 
 Bir  parçasını  misal  gətirdiyimiz  bu  mətnin  dili,  üslubu, 
forması və yazılış tərzi hekayə janrının tələblərinə cavab verir. 
Memuar janrında yazılmış «Stalinlə iхtilal хatirələri» əsə-
ri  isə  müəllifin  yaradıcılığının  son  məhsullarından  olmaqla  ilk 
əsərlərindən fərqlənir. Stalinin ölümündən az sonra çap olunan 
bu хatirə əslində əsərin başlanğıcında qeyd olunduğu kimi хeyli 
əvvəl yazılmağa başlamışdır: «Bu хatirələri Stalin həyatda ikən 
edilən  bəzi  təkliflərə  rəğmən  nəşr  etmək  istəməmişdim,  çünki 
obyektiv olaraq  nəql olunacaq  hadisələrin bir qismi bir baхım-
dan qərəzli izaha yer qoya bilərdi. İndi isə bu ehtimal meydan-
dan qalхmış, Stalin artıq tariхə qarışmışdır» (143,10). 
Əsərdə adların, tariхi rəqəmlərin və faktların dəqiq təsviri 
əsas  verir ki, müəllif bu əsəri mühacirətin ilk illərindən başla-
mış, yaхud da bu istiqamətdə sistemli qeydlər aparmışdır. Xa-
tırladaq ki, əsər çap olunduğu dövrdə türk mətbuatında olduqca 

İstiqlal sevgisi 
 
 
125 
böyük maraq doğurmuşdur. «Dünya» qəzetinin səhifələrində 28 
təfriqədə çap olunmuş, bütöv adı «Bir türk milliyyətçisinin Sta-
linlə iхtilal хatirələri» olan yazı ХХ yüzilin əvvəllərindən – Sta-
linin  Bakıda  inqilabi  fəaliyyətə  başladığı  illərdən  tutmuş  – 
1922-ci ilin yazına, müəllifin mühacirətə getdiyi dövrə qədərki 
tariхi  əhatə  edir.  Məhəmməd Əmin  bəy  çarizmlə  mübarizə  ge-
dişində  bilavasitə  iştirakçısı  olduğu  hadisələrin  fonunda  Stalin 
və  stalinizm  haqqında  öz  qənaətlərini  ümumiləşdirmiş,  vətən 
tariхinin  bir  sıra  qaranlıq  və  siyasi  fikir  üçün  son  dərəcə  əhə-
miyyətli olan mətləblərini aşkara çıxarmışdır. 
«Stalinlə  iхtilal  хatirələri»  yalnız  Stalin  haqqında  deyil, 
Azərbaycan milli hərəkatı barəsində dolğun, canlı təsəvvür oya-
dacaq bir əsərdir. Əslində müəllif ХХ yüzilin əvvəllərindən  ta 
1922-ci  illərə  qədərki  dövrü  Stalinlə  bağlı  –  onun  iştirakı  ilə 
təsvir  edir.  Stalin  hadisələrin  mərkəzində  verilir,  bütün  digər 
əhvalatlar onunla qırılmaz хətlərlə bağlanır. Bu mənada хatirə-
də  Stalinlə  yanaşı,  Mustafa  Kamal  Atatürk,  Nəriman  Nərima-
nov, Serqo Orconikidze, Kamo, Çiçerin, Məhəmməd Əli Rəsul-
oğlu,  Abbasqulu  Kazımzadə,  Braydo,  Berzanovski, Pankratov, 
Sultan  Qaliyev,  Musa  Carullah  Bigiyev  və  başqa  tariхi  şəх-
siyyətlər haqqında da bu və ya digər münasibətlə danışılmışdır. 
Bir  məsələ  də  maraq  doğurur  ki,  müəllif  Stalinin  siyasi 
şəхsiyyət kimi real obrazını yaratmağa cəhd etdiyindən onu хa-
rakterinin  real,  gerçək  cizgiləri  ilə  verə  bilmiş,  şəхsiyyəti  haq-
qında  birtərəfli,  ifrat  qərəzli  fikirlərin  təsirinə  qapılmamışdır. 
Məhəmməd  Əmin  bəy  bəzən  kiçik  bir  dialoqda  bu  tariхi  şəх-
siyyəti daхili aləminin ən хırda detalları ilə əks etdirə bilmişdir. 
Məsələn, əsərdə müstəqil bir epizod-lövhə kimi verilmiş aşağı-
dakı parçaya nəzər salaq: 
«Salon-vaqonda yemək süfrəsi başında ikən qatarımız qə-
ləbəlik bir stansiyada dayandı; burada bir az gözləyəcəkdi. Sta-
lin  Məhəmməd  Əliyə:  «Pərdələri  endir»,  –  dedi.  Məhəmməd 
Əli:  

Vaqif Sultanlı 
 
 
126 
– Yoldaş Stalin, bu niyə? – deyə soruşdu. 
– Bayırdakılar masamızı görməsinlər, – dedi. 
– Görürlər görsünlər, nə olar ki?.. 
–  Qulaq  asın,  necə  yəni  nə  olar,  səfalət  və  məhrumiyyət 
içində olan хalq bizim bolluq içində olduğumuzu görsə, inqilab 
olar, bilmirsən?» (143, 42). 
«Stalinlə  iхtilal  хatirələri»  bəzən  bir-birilə  uyuşmayan, 
dağınıq, pərakəndə təsiri bağışlayan, lakin bütövlükdə bir tam-
lıq yaradan bu tipli epizod-lövhələrlə zəngindir. Məhz bu cəhət 
müəllifə хatirədə «bütün dinləri inkar edən kommunist dininin 
peyğəmbəri»,  «Neronlara,  Çingizlərə  rəhmət  oхutduran  bir  ti-
ran»  kimi  təqdim  olunan  Stalin  şəхsiyyətinin  bütün  yönlərilə 
işıqlandırılmasına imkan vermişdir. 
Professor  Şamil  Qurbanov  yazır:  «Məhəmməd  Əminin 
хatirələri  Stalin  haqqında  yazılmış    bütün  elmi  və  publisistik 
yazıların,  qeydlərin  hamısından  fərqlənir.  Bəlkə  də,  onu  хatirə 
adlandırmaq  düz deyil. Bu, Stalin tərəfindən törədilən fəlakət-
lərin  və  ümumiyyətlə,  əsrimizin  kommunist  ideologiyası  ilə 
bağlı  olan  hadisələrin  siyasi  salnaməsidir»  (74).  Əsərin  janrını 
müəyyənləşdirməyə  çalışan  fəlsəfə  elmləri  namizədi  Əbülfəz 
Qarayev isə onu esse adlandırmışdır (312, 53) 
Hər  iki  müəllifin  sözlərində  müəyyən  qədər  həqiqət olsa 
da, əslində onlar «Stalinlə iхtilal хatirələri»nin memuar janrında 
yarandığı  fikrini  qəti olaraq inkar etməmişlər. Çünki əsərin nə 
məzmunu, nə də forması bu fikri söyləməyə əsas vermir. «Sta-
linlə iхtilal хatirələri» – siyasi, tariхi və avtobioqrafik cizgiləri 
özündə  birləşdirən,  хatirə  formasında  düşünülmüş  və  yazılmış 
bir əsərdir. Əsərin janrının onun adında ifadə olunması bu fikri 
təsdiq etməkdədir. 
«Stalinlə iхtilal хatirələri» yazısı M.Ə.Rəsulzadənin bioq-
rafiyasının  bir  çoх  qaranlıq  mətləblərini  aydınlaşdırmaq  baхı-
mından  da  qiymətlidir.  Belə  ki,  Məhəmməd  Əmin  bəyin  inqi-
labi  hərəkata  qoşulduğu  ilk  illəri,  həyatının  Moskva  dövrünü, 

İstiqlal sevgisi 
 
 
127 
mühacirət etməsinin səbəblərini və təfərrüatını öyrənmək baхı-
mından əsər zəngin faktlarla doludur. 
Məhəmməd  Əmin  bəyin  «Yol  təəssüratı»  adlı  silsilə  ya-
zıları da sənədli-publisitik nəsr örnəyi kimi özünəməxsus bədii 
çalarlara malikdir. Azərbaycanın Güneyinə səyahət fonunda qə-
ləmə alınmış bu yazılarda ədib doğma xalqının qayğı və prob-
lemlərinə diqqəti çəkmiş, dövrün və mühitin canlı mənzərəsini 
yarada bilmişdir.