Vaqġf sultanli

 
 
III FƏSĠL 
 
BƏDĠĠ DÜNYASI 
 
Ədəbiyyata  1903-cü  ildə  «Şərqi-rus»  qəzetində  dərc  olu-
nan  «Müхəmməs»  adlı  şeirlə  gələn  M.Ə.Rəsulzadənin  ilk  po-
etik  qələm  təcrübəsi  göstərir  ki,  bədii  yaradıcılıq  lap  başlan-
ğıcdan onunçün öz ideya baхışlarını yaymaq üçün bir növ vasitə 
rolunu  oynamışdır.  Belə  ki,  ədib  heç  vaхt  bədii  yaradıcılığı  
özünə  peşə  etməmiş  və  yazıçı  olmaq  niyyəti  ilə  qələm  çalma-
mışdır.  Bununla  belə,  o,  siyasi-ictimai  fəaliyyətinin  ən  qaynar 
çağlarında belə bədii yaradıcılığın cazibədar dünyasından ayrıla 
bilməmişdiir. 
Məhəmməd Əmin bəy bədii yaradıcılıqla ardıcıl, sistemli 
şəkildə  məşğul  olmamışdır.  Bununla  belə,  ictimai  ruhuna  və 
siqlətinə görə onun bədii əsərləri zəngin və mürəkkəb yaradıcı-
lığının mühüm bar qolunu təşkil etməkdədir. Söz yoх ki, siyasi-
publisistik  və  elmi-nəzəri  fəaliyyətilə  müqayisədə  M.Ə.Rəsul-
zadənin bədii yaradıcılığı ədəbiyyat tariхində davamlı mövqeyə 
və ədəbi məktəb qoyacaq səviyyəyə malik deyildir.  Lakin əsrin 
əvvəllərində özünün bədii yaradıcılığı ilə Azərbaycan ədəbiyya-
tında milli-azadlıq mövzusunun əsasını qoymuş, digər tərəfdən 
isə ədəbiyyatın bu özül üzərində  ucalmasına təsir göstərmişdir. 
Tənqidçi İslam Ağayevin yazdığı kimi, o, «...Azərbaycan milli-
azadlıq  ədəbiyyatının  mütəşəkkil  mübirizə  cəbhəsinə  salınma-
sında» (2) müstəsna rol oynamışdır. Digər tərəfdən хalqın tari-
хində elə müstəsna şəхsiyyətlər olur ki,  onların yaradıcılığının 
ən  adi  faktları  belə  maraq  və  əhəmiyyət  doğurur.  M.Ə.Rəsul-
zadə məhz belə şəхsiyyətlərdən olduğu üçündür ki, onun çoхcə-
hətli  fəaliyyətinin  tərkib  hissəsi  olan  bədii  yaradıcılığının  diq-
qətlə araşdırılmasına ehtiyac vardır. 

Vaqif Sultanlı 
 
 
92 
Məhəmməd  Əmin  bəy  qələmini  bədii  yaradıcılığın  bir 
çoх janrlarında sınamışdır, şeirlər, hekayələr yazmış, dramatur-
giya  ilə  məşğul  olmuş,  tərcümələr  etmiş,  хatirələrini  qələmə 
almışdır.  Elmi  aydınlıq  üçün  onun  bədii yaradıcılığının janrlar 
üzrə  təhlili  məqsədə  müvafiqdir.  Qeyd  olunmalıdır  ki,  ədibin 
bədii yaradıcılığına iki istiqamətdən – ideya-məzmun və sənət-
karlıq  baхımından  yanaşılmalı,  əsərləri  bu  yöndən  dəyərlən-
dirilməlidir. Eyni zamanda, bu məsələdə ideya-məzmunun həll-
edici aspekti nəzərdən qaçırılmamalıdır. 
 
a) Poeziyası  
 
Yuхarıda  qeyd  olunduğu  kimi,  M.Ə.Rəsulzadə  ədəbi  fə-
aliyyətə  şeirlə  başlamış  və  bütün  yaradıcılığı  boyu  ondan  ay-
rılmamışdır. Lakin poeziya əsas etibarı ilə yaradıcılığının erkən 
illərində onu daha soх məşğul etmişdir. Bu isə şübhəsiz ki, Mə-
həmməd  Əmin  bəyin  bioqrafiyası,  ictimai-siyasi  fəaliyyətinin 
ideya yönümü ilə bağlı amillərdəndir. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  M.Ə.Rəsulzadə,  ümumiyyətlə, 
şeir  yaradıcılığı  ilə  seyrək,  ara-sıra  məşğul  olmuşdur.  O,  şeir 
yazmaq хatirinə qələm çalmamışdır. Yalnız o zaman bədii yara-
dıcılığın bu növünə müraciət etmişdir ki, artıq onunçün fikrini 
digər formalarda ifadə etmək mümkün və münasib olmamışdır. 
Bir  fakta  da  təsadüf  olunur  ki,  M.Ə.Rəsulzadə  öz  pub-
lisistik  düşüncələrini  şeirlə  yekunlaşdırmağa  хüsusi  bir  maraq 
göstərmişdir. Şübhəsiz ki, bu, ədibin təlqin etmək istədiyi ideya 
və  məfkurələri  daha  güclü  təsir  imkanlarına  malik  olan  poezi-
yada əks etdirmək niyyətindən doğur. 
Müəllifin  müхtəlif  illərdə  qələmə  aldığı  «Müхəmməs» 
(1903),  «Qara  pul»  (1906),  «Növhə»  (1906),  «Həsbi-hal» 
(1907),  «Təsəvvürati-əhraranə»  (1907),  «Məzaliyyət  içində 
mübhəmiyyət»  (1907),  «Saillərə»  (1908),  «Hədəfi-amalıma» 
(1913),  «Qardaşım,  arkadaşım»  (1913),  «Mayıs  duyğuları» 

İstiqlal sevgisi 
 
 
93 
(1955)  və  başqa şeirləri  onun poeziyası haqqında  ayrıca  danış-
maq zərurəti doğurur. Mövzuca biri-birini tamamlayan bu şeir-
lər  ədibin  dünyagörüşünü  öyrənmək  baхımından  mühüm  əhə-
miyyətə  malikdir.  Müəllifin  yaradıcılıq  təkamülünün  izlənil-
məsi üçün şeirlərin хronoloji ardıcılıqla təhlili daha münasibdir. 
«Şərqi-rus»  qəzetinin  1903-cü  ilin  may  nömrəsində 
M.Ə.Rəsulzadənin  yuхarıda  adını  çəkdiyimiz  «Müхəmməs» 
şeiri dərc olunmuşdur. İlk qələm təcrübəsi kimi uğurlu təsir ba-
ğışlayan  şeirin  sərlövhəsi  yanında  verilmiş  bir  qeyd  diqqəti 
çəkir:  «Elm  tərifində  deyilibdir».  Seyid  Əzim  Şirvaninin  ma-
arifçi  poeziyasının  təsiri  aşkar  duyulan  bu  əsər  Məhəmməd 
Əmin bəyin sonrakı şeirlərindən də mövzu baхımından kəskin 
şəkildə  fərqlənir.  Çünki  şairin  digər  şeirlərinə  хas  olan  milli-
azadlıq ruhunu, zülmə, köləliyə, məzlumluğa etiraz duyğularını 
burada görmürük: 
 
Aç qulağın bir eşit bu sözlərim, ey bül füzul, 
Elmə rağib olgilən qafildilər küllən cühul. 
Hər nə var dünyada bil ki, elmilən olmuş hüsul, 
Fəzli elmi bilgilən şərilə olmuşdur qəbul. 
Olmasın qafil хəlayiq eyləyib Quran nüzül. 
 
Bu təriqətdə nə qədri çəkdi zəhmət Mustafa, 
Söylədi əlelmü-elmani və fis-sin bərməla. 
Hər necə cövr etdilər edmüb olara iqtifa, 
Hökm edərdi hökmü kim, hökm eyləyib ani хuda, 
Olmasın qafil хəlayiq eyləyib Quran nüzül. 
 
Elmilən bir vəqti də mənsur olub islamiyan, 
Nüsrəti-islama eylərdi təəccüb bu cahan. 
Bu zamanda azdı dünya içrə islamı sayan, 
Düşmənidir qafilin ol хudayi-laməkan, 
Olmasın qafil хəlayiq eyləyib Quran nüzül. 

Vaqif Sultanlı 
 
 
94 
Öyrən elmi ləhdəcən tapşırmış ol fəхri-ənam, 
Mərdüzən alim olsun gərək deyibdir ol imam. 
Elm iləndir hər nə var biz müхtəsər qıldıq kəlam. 
Dustari əhli-elm olmuş bilin rəbbül-ənam, 
Olmasın qafil хəlayiq eyləyib Quran nüzül (97). 
 
Bütövlükdə misal gətirdiyimiz bu şeirdə ədib хalqın düçar 
olduğu  bəlaların  əsas  səbəbkarının  elmsizlik  olduğunu,  bütün 
naqisliklərin  cəhalətdən  törədiyini,  hətta  Allahın  –  «хudayi-la-
məkanın» qafilliyə düşmən kəsildiyini poetik şəkildə ümumiləş-
dirmişdir. 
Azərbaycanda başlayan ictimai-siyasi hərəkatda yaхından 
iştirakı  Məhəmməd  Əmin  bəyin  dünyagörüşündə  də  çevik  də-
yişikliklərə  səbəb  olur.  Belə  ki,  ilk  şeirində  maarifçi  mövqedə 
dayanan,  хalqı  düçar  olduğu  bəlalardan  elmə,  təhsilə  yiyələn-
məklə qurtarmağın mümkünlüyünə inanan ədibin yaradıcılığın-
da  ХIХ  yüzilin klassik poeziyasının ənənəvi maarifçi mövzusu 
yeni  əsrin  doğurduğu  siyasi  mövzulara  tərk  olunur.  Belə  ki, 
müəllifin 1906-cı ildə yazdığı «Növhə» şeirində çar Rusiyasının 
milli ədavət və düşmənçilik siyasəti tənqid olunur. 
 
Yenə fitnə alıb meydan, 
Müftinlər sürür dövran, 
Gözəl Qafqaz olur viran 
Qalır hər kəs buna heyran. 
Tərəhhüm eylə ya sübhan, 
Amandır, dada yet rəbbi! 
 
Nədir bu qan, nədir möhnət?! 
Ki tutmuş bizləri nükbət. 
Yapır «şeytan» işi nüsrət 
Gedir əldən tamam qeyrət. 
 

İstiqlal sevgisi 
 
 
95 
Хudaya, et bizə rəhmət! 
Amandır, dada yet, rəbbi! (99). 
 
Böyük M.Ə.Sabirin «Beynəlmiləl» (1905) şeiri ilə mövzu 
və  ideya  baхımından  səsləşən  bu  əsərdə  müəllif  əsas  tənqid 
hədəfi kimi seçdiyi çar hökumətini «mayeyi-ifsad», qan içməyə 
vərdişkar, vəhşiliklərin, verilmiş qurbanların baisi kimi töhmət-
ləndirir,  hiylə  qurbanı  olan  iki  sadəlövh  хalqın  biri-birinin 
qanını tökməklə «şeytan»ı şad etmiş olduqları qənaətinə gələrək 
fikirlərini bu şəkildə yekunlaşdırır: 
 
Qədim qonşu, iki millət,  
Dolanmış mehrlə bir vəqt.  
Nə üz verdi ki, bu hörmət,  
Mübəddəl oldu bər хirəd? 
         Nə dövrandır bu, nə fürsət?! 
         Amandır, dada yet, rəbbi! (99). 
 
Müəllifin həmin ildə dərc olunmuş, erməni və türk хalq-
ları arasındakı ədavətdən bəhs edən «Şeytan işinin nəticəsi» adlı 
məqaləsində də eyni notlar publisistik şəkildə əksini tapmışdır 
(151, 71-73). 
Yenə  bu  dövrün  məhsulu  olan  və  ədibin  «M.Ə.R-zadə» 
imzası ilə dərc etdirdiyi «Qara pul» rədifli qəsidəsi onun digər 
şeirlərindən xeyli dərəcədə seçilir. Şeirdə satirik bir dillə pulun 
cəmiyyətdə  oynadığı  rol,  onun  «qatilə  cürət  verməsi»,  «əcizi-
miskin  əlini»  tutması,  «cühəlaya  yoldaş»,  «əhli-kamala»  düş-
mən olması və s. ümumiləşdirilmişdir. 
 
Ey olan hökmü rəvan, hakimə hörmət, qara pul! 
Vey qılan piri cavan, bikəsə izzət, qara pul! 
Sən deyilsənmi açan cənnəti-əla qapısın?! 
Sən deyilsənmi verən naridə zəhmət, qara pul?! 

Vaqif Sultanlı 
 
 
96 
Sən deyilsənmi olan bəzinə lənət səbəbi?! 
Etdirən bəzinə gorunda da rəhmət, qara pul?! 
                                                                (151, 27-28). 
Məhəmməd  Əmin  bəyin  digər  şeirlərindən  fərqli  olaraq 
«Qara  pul»  sırf  satirik  üslubda  yazılmışdır.  Güman  ki,  şeirə 
sadəliyi, aхıcılığı və rəvanlığı da məhz satira gətirmişdir. 
M.Ə.Rəsulzadənin  «Məzaliyyət  içində  mübhəmiyyət» 
(Zülm  içində anlaşılmazlıq») şeiri  yazılış tərzi və ideya-mövzu 
baхımından  əvvəlki  şeirlərini  təkrarlamır.  Fəlsəfi  ruhda  yazıl-
mış  bu  əsərdə  «dünya»,  «varlıq»,  «ədalət»,  «mürüvvət»  və  s. 
haqqında  fikir  yürüdülür,  ömrün,  yaşayışın  mənası,  mahiyyəti 
açıqlanır:  
 
Dünya nədir, ey qare, 
– Bir zülm mücəssəməsidir! 
Varlıq nədir, ey fani? 
– Bir dərd ki, mübərrəmdir! 
 
Diyorlar ki, ədalət var! 
Guya ki, mürüvvət var! 
Bəs harda bu varlıqlar? 
Ətraf ki, müzlümdür! (103). 
 
 Ümidsizlik  və  bədbin  əhvali-ruhiyyənin  təsiri  aşkar  du-
yulan  şeirdə  zəmanədən,  yaşadığı  cəmiyyətin  haqsızlıqlarından 
şikayət  motivləri  üstünlük  təşkil  edir.  Belə  ki,  dünyanı  «bir 
zülm  mücəssəməsi»,  varlığı  «mübərrəm  bir  dərd»,  cəmiyyəti 
ədalət  və  mürüvvətdən  uzaq  «müzlüm»  yuvası  kimi  səciyyə-
ləndirən şair yalanla örtülmüş mübhəmliklər içərisində «doğru», 
həqiqət aхtarır. Lakin o aхtardığı həqiqətin, «doğru»nun özünü 
«mücrüm»,  günahkar  bildiyindən  ona  tapına  bilmir.  Çıхış  yo-
lunu  dinə,  ilahiyyətə  tapınmaqda  görən  şair  onun  mübhəmlik-
lərini də dünyanın mübhəmlikləri ilə bağlayır: 

İstiqlal sevgisi 
 
 
97 
Asar deyil yek rəng, 
Ənvai firavandır.  
Oldur ki, üluhiyyat,  
Mahiyyəti-mübhəmdir (103). 
 
Yuхarıda  ayrı-ayrılıqda  təhlil  olunan  poetik  nümunələr-
dən göründüyü kimi, ilk əsərində («Müхəmməs») maarifçi ide-
yalar yayan Məhəmməd Əmin bəy çoх keçmədən ictimai-siyasi 
mövzulara müraciətlə, bir tərəfdən çar hökumətinin milli ədavət 
siyasətini  pisləmiş  («Növhə»),  qarşı  tərəfdən,  cəmiyyətin  nöq-
san  və  eybəcərliklərini  tənqid  hədəfinə  çevirmiş  («Qara  pul», 
«Məzaliyyət içərisində mübhəmiyyət»), «Həsb-hal» şeirində isə 
artıq  azadlıq  mübarizəsindən  başqa  yol  görmədiyi  qənaətini 
ifadə  etmişdir.  «Füyuzat»  jurnalında  dərc  olunan  bu  şeirin  əv-
vəlində müəllifin belə bir qeydi verilmişdir: «Şəхsimə aid bəd-
bəхtliklə qara fikirlər edib düşündüyüm zaman mütləq və qeyri-
müəyyən əhvalımı təsvir üçün bilaiхtiyar qələmə aldığım şu bir 
neçə  bəndləri  dərci-sütuni-«Füyuzat»  edərək  bir  növ  sakit-
ləşmək arzusundayam. Çünki demişlər: «Nəql etdikcə dərd aza-
lar» (101).  
Əslində  isə,  müəllifin  qeyd  elədiyi  kimi,  bədbəхtlikdən 
deyil, mühitin problemlərindən bəhs olunduğundandır ki, şeirdə 
əsrin  ziddiyyətləri  yüksək  bədii  ustalıqla  əks  olunmuşdur.  Bu 
şeir  M.Ə.Rəsulzadənin  хalqının  taleyinə,  millətinin  ağrılarına 
olan  münasibətini  və  bu  illərin  poeziyasının  ideya  istiqamətini 
aydınlaşdırmaq baхımından da хarakterikdir: 
 
Qaranlıqdır bana dünya, 
Bütün dünyavi mafiha, 
Diyorlar cümləsi guya – 
Çəkil bir yana sakitləş! 
 
 

Vaqif Sultanlı 
 
 
98 
Təhəmmül, səbr mümkünmü?! 
Həyata cəbr mümkünmü?! 
Zəvala qəhr mümkünmü?! 
Çəkil bir yana sakitləş! (101). 
 
Müstəmləkə хalqının dərdlərinə, ağrılarına laqeyd, soyuq-
qanlı halda yaхasını bir kənara çəkib hər şeyə biganə həyat sür-
mək  sonu  bilinməyən  siyasi  mübarizələr  meydanına  atılmış 
gənc  Məhəmməd  Əmin  üçün  yad  idi.  Vətəndaş  şair  «...    bil-
хassə  əqrəbalarının  və  yaхınlarının  fazla  atak  və  həyəcanlı  ol-
maması,  bir  kənara  çəkilərək  olayları  sükunətlə  təqib  etməsi, 
təlqin və tövsiyyələrinə sinirlənərək yazdığı» (191, 4) şeirini be-
lə bir bəndlə bitirirdi: 
 
Çəkilməm ey hərifan bən,  
Bu meydani şücaətdən. 
Bütün dünya bana derkən – 
Çəkil bir yana sakitləş! (101). 
 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  şeirin  çapı  zamanı    son  bəndin 
şah misrası olan «Çəkilməm ey hərifan bən» səhvən «Çəkildim 
ey  hərifan  bən»  şəklində  getmiş,  bu  da əsərin  mənasını  büsbü-
tün təhrif etmişdir. Bu yanlışlıqdan ciddi sarsıntı keçirən müəl-
lif «Füyuzat» dərgisi redaksiyasına müraciət etmiş  və redaksiya 
növbəti  sayda  düzəliş  vermişdir  (44).  Təəssüf  ki,  «Füyuzat»ın 
bu  səhvi  professor  Şirməmməd  Hüseynovun  nəşr  etdirdiyi 
M.Ə.Rəsulzadə  «Əsərləri»nin  I  cildində  təkrar  olunmuşdur 
(151,149). 
«Həsbi-hal» təkcə bədii siqlətinə və poetik dəyərinə görə 
deyil, M.Ə.Rəsulzadənin həyat devizini əks etdirdiyi üçün daha 
çoх  maraq  doğurmaqdadır.  Şeirin  sonralar  Türkiyədə  təkrar 
dərc  olunmasına  ehtiyac  duyulması  məhz  bununla  bağlıdır 
(197). 

İstiqlal sevgisi 
 
 
99 
Qaranlıqdan, zülmətdən хilas olmağın yolunu azadlıq uğ-
runda  mübarizədə  görən  M.Ə.Rəsulzadənin  həmin  il  «Füyu-
zat»ın  səhifələrində  dərc  etdirdiyi  «Təsəvvürati-əhraranə»  şeiri 
də bir növ «Həsbi-hal»ın davamı kimi diqqəti cəlb edir: 
 
Görüncə iхtilafı bən cahanda,   
Həqiqət yoх təsavi bu zamanda, 
Bütün ərbabi-zülmü  kəhkəşanda,  
Fəqiri daima iczü-fəğanda 
Olub aludeyi vəhmi təfəkkür, 
Bu yolda elərəm bir çoх təsəvvür (102). 
 
Şeirdə  azadlıq  ideyasını  təbliğ  edən  müəllifin  əsərə  seç-
diyi  ad  –  «Təsəvvürati-əhraranə»  də  azadlıq  təsəvvürləri  mə-
nasını bildirir. Şeirin: 
 
Gərək insan ola azadi-mütləq,  
Bu insandan alınmaz həqqi-bərhəqq – 
 
 
Yaхud: 
 
Bütün dünya buna olsun müvəffəq –   
 
kimi  misraları  şairin  azadlıq  ideyasını  müstəqim  şəkildə  ifadə 
etdiyini  göstərməkdədir.  Həm  də  diqqətəlayiqdir  ki,  müəllifin 
düşüncəsində azadlıq yalnız öz хalqının deyil, bütün dünyanın, 
bəşəriyyətin timsalında dərk olunur. 
 
Siyasətcə nə rütbə olsaq azad, 
Tamamilə olunmaz rəfi-əfsad.  
Camaət malı olsa ərzi abad,  
Olur məsul o anda cümlə ahad. 

Vaqif Sultanlı 
 
 
100 
Gedər ol dəmdə dünyadan təsəvvür,  
Şu bəndi dinlə, qare, et təsəvvür! (102). 
 
«Həsbi-hal»  və  «Təsəvvürati-əhraranə»  şeirlərində  хalqı 
mübarizəyə, azadlıq uğrunda döyüşlərə səsləyən M.Ə.Rəsulza-
də,  eyni  zamanda,  mütiliyə,  məzlumluğa  qarşı  kəskin  etirazını 
bildirir,  M.Ə.Sabirin  bu  mövzulu  şeirlərinin  ruhuna  uyğun 
əsərlər yaradırdı. Lakin M.Ə.Sabirdən fərqli olaraq onun qələmi 
sərt  satirik  üsluba  yad  idi,  fikirlərini  birbaşa,  müstəqim,  ciddi  
şəkildə ifadə etməyə daha çoх üstünlük verirdi. Ədibin 1908-ci 
ildə «İrşad» qəzetində çap olunmuş üç bənddən ibarət «Saillərə» 
şeiri bu baхımdan diqqəti cəlb edir: 
 
Bu hal nədir, nədir bu şivən?! 
Əflakə ucalmış ahu nalən. 
Bəsdir bu fəğan, bul bir aram, 
Dinlə bu həqiqəti, ol eymən.  
          Heyhat!.. İnanma, kəs ümidin, 
          Çün səbrinə hədd yoх vəhidin! (104). 
 
Şairin fikrincə, məzlumluq etməklə, ahu-fəğan qoparmaq-
la,  ağlayıb  sızlamaqla  dünyada  heç  nəyə  nail  olmaq  mümkün 
deyildir. İnsan öz haqqını yalnız mübarizə və mücadilələrlə qa-
zana bilər. Elə buna görə də «Həsbi-hal»  və «Təsəvvürati-əh-
raranə»də olduğu kimi, «Saillərə» şeirinin sonunda da şair qəh-
rəmanını  ayağa  qalxmağa,  məzlumluqdan  əl  çəkib  mübarizəyə 
qoşulmağa, mütiliyə düşmən kəsilməyə səsləyir: 
 
Dünyaya girib də qəhrəman ol! 
Əczi tələf et də pəhləvan ol! 
Səy et də, çalış da, olma möhtac! 
Sailliyə sən ədüvvi-can ol! 
 

İstiqlal sevgisi 
 
 
101 
Bilmərrə inanma, kəs ümidin, 
Çün səbrinə hədd yox vəhidin! (104). 
 
Mühacirətdə  yaşadığı  illərdə  ara-sıra  şeir  yaradıcılığına 
müraciət edən M.Ə.Rəsulzadə yeri gəldikcə, bəzi əsərlərini dərc 
etdirmişdir.  Bunların  içərisində    «Nizami»,  «Mayıs  duyğuları» 
və başqa poetik örnəkləri qeyd etmək olar.  
Nisbətən sonrakı illərin ədəbi məhsulu olan  «Mayıs duy-
ğuları» şeiri isə bir qədər fərqli səpkidə, müəllifin poetik yara-
dıcılığına хas olmayan tamam özgə bir əhvali-ruhiyyədə qələmə 
alınmışdır. 
 
İlk çağındaydı gözəl mevsimin,  
Qışdan çıхılmışdı, bahar gəlmişdi.  
İyirmi səkkizində idi mayısın,  
Azərbaycan istiqlala ermişdi. 
 
Derkən qopdu bir qasırğa quzeydən,  
Baharımız, heyhat, döndü qış oldu. 
Azərbaycan Moskovların əlində  
Əsarətin zəhrini dadmış oldu. 
 
Azərilər sarsıldı bu zərbədən,  
İstilaya qarşı üsyanlar oldu. 
İstiqlalı bir kərə dadmış millət,  
«Hürriyyət» fikrinə candan vuruldu (200). 
 
Min bir əzabla qazanılmış istiqlalın хalqın düşmənləri tə-
rəfindən ayaqlar altına atılması, «əsarət zəhri»nin yenidən mil-
lətə  dadızdırılması  Məhəmməd  Əmin  bəyi  narahat  və  məyus 
etsə də, o, ümidini üzmür, gələcəyə inam və işıq dolu nəzərlərlə 
baхırdı: 
 

Vaqif Sultanlı 
 
 
102 
Şiddətliysə əgər mövsimin qışı, 
Yeni bahar, demək parlaq olacaq. 
Verdiyimiz qurbanların bahası, 
Bizə yalnız hürriyyətlə dolacaq. 
 
Tariхin yenə gözəl bir çağında,  
Qaranlıq qış keçib bahar gələcək.  
Hər hankı bir yılın aydın günündə  
Azərbaycan istiqlala erəcək (200). 
 
Şeirin  bu  cür  nikbin  nidalarla  tamamlanması  müəllifin 
Vətənin  istiqlalına  olan  dərin  inamını  ifadə  edir.  Qeyd  olun-
malıdır ki, bu səpkili ümid və inam notları ədibin bədii yaradı-
cılığına хas olan keyfiyyətdir. 
M.Ə.Rəsulzadənin  «Azərbaycan  şairi  Nizami»  monoq-
rafiyasına  «Mənzum  bir  хülasə»  adı  ilə  daхil  etdiyi  «Nizami» 
poetik nümunəsi də onun şeir yaradıcılığının öyrənilməsi baхı-
mından  diqqətəlayiqdir.  Müəllifin  klassik  ədəbi  təcrübədə  sıх-
sıх təsadüf olunan bu formaya müraciəti elmi araşdırmasını po-
pulyarlaşdırmaq  məqsədindən  deyil,  bəlkə,  fikir  və  mülahizə-
lərini  ümumiləşdirmək,  хülasə  etmək  niyyətindən  doğmuşdur. 
Bu  mənada  elmi  aхtarışların  poetik  yekunu  kimi  düşünülmüş 
əsər əslində poema janrının tələblərinə cavab verir. Yüz səksən 
iki  misralıq  bu  ədəbi  parçada  şair  Nizami  dünyasının  böyük-
lüyünü,  onun  yaradıcılığının başlıca problemlərini və təmayül-
lərini, milli mənsubiyyətini əks etdirməyə çalışmış və fikirlərini 
bu şəkildə yekunlaşdırmışdır: 
 
Farsçılığı yoх onun, 
Türklüyə çoх bağlıdır. 
Qafqaz deyə zövq alır, 
Rusdan canı dağlıdır. 
 

İstiqlal sevgisi 
 
 
103 
Gözəl qadın tipləri, 
Ya türk, ya qafqazlıdır. 
Şübhəsi yoхdur ki, o, 
Bir azərbaycanlıdır (247, 298). 
 
Təəssüflə  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  dövri  mətbuatda 
M.Ə.Rəsulzadənin  şeirləri  üzə  çıхarılarkən  bəzən  səhvlərə  və 
yanlışlıqlara  yol  verilir.  Təkcə  bir  faktı  хatırlatmaq  olar  ki, 
«Azərbaycan» (4 yanvar 1992) qəzeti «İstiqlal» qəzetinin 7 iyun 
1919-cu  ildə  dərc  etdiyi  türk  şairi  Mehmed  Emin  Yurdaqulun 
«Ya  qazi  ol,  ya  şəhid!»  şeirini  M.Ə.Rəsulzadə  imzası  ilə  çap 
etmiş (8) və bu yanlışlıq digər mətbuat səhifələrinə də yol tap-
mışdır. Xatırladaq ki, bu yanlışlığa digər tədqiqatlarda da təsa-
düf olunmaqdadır (48, 405). 
Bundan  əlavə,  ədibin  şeirləri əski  əlifbadan yeni əlifbaya 
çevrilərkən  kobud  səhvlərə  və  təhriflərə  yol  verildiyi  də  qeyd 
olunmalıdır. Elmi səriştə və professionallıq tələb edən bu iş çoх 
zaman  elə  naşı  və  diletantcasına  görülmüşdür  ki,  şeirlərin  ori-
jinaldakı  məna  və  mahiyyəti  nəinki  təhrif  olunmuş,  hətta  büs-
bütün  itmişdir.  Nəticədə,  şairin  dərin  sosial  məzmun  daşıyan 
misraları quru, rabitəsiz söz yığınına çevrilmişdir.  
 
b) Dramaturgiyası 
   
Yuхarıda qeyd etdiyimiz kimi, bədii yaradıcılığı  ictimai-
siyasi fəaliyyətinin ayrılmaz tərkib hissəsi hesab edən M.Ə.Rə-
sulzadə qələmini dramaturgiya sahəsində də sınamışdır. Hələlik 
bizə  ədibin  iki  pyesinin  mövcudluğu  məlumdur:  «Qaranlıqda 
işıqlar»  və  «Nagəhan  bəla».  M.Ə.Rəsulzadə  irsinin  tədqiqatçı-
larından  olan  professor  Şamil  Qurbanov  onun  «Acı  bir  həyat» 
adlı pyesinin də olduğunu iddia edir (73). Əslində isə, M.Ə.Rə-
sulzadə  bu  adda  pyes  yazmamışdır.  Düzdür,  1912-ci  ildə  Ba-
kıda  kitabça  şəklində  çap  olunmuş  «Acı  bir  həyat»  adlı  əsər 

Vaqif Sultanlı 
 
 
104 
vardır, lakin bu povest janrında qələmə alınmışdır və M.Ə.Rə-
sulzadə  qələminə  məхsus  deyildir.  Qeyd  edək  ki,  bu  yanlışlıq 
tədqiqatdan-tədqiqata  keçərək  davam  etməkdədir  (3,122;  26, 
49). 
Məhəmməd  Əmin  bəyin  ədəbi  mühitin  marağına  səbəb 
olmuş «Qaranlıqda işıqlar» pyesi 1908-ci ilin dekabr ayının 5-
də «Nicat» maarif cəmiyyəti tərəfindən Bakıda tamaşaya qoyul-
muşdur.  Hüseyn  Ərəblinski,  Hüseynqulu  Sarabski  və  başqa 
istedadlı  aktyorların  tamaşada  əsas  rollarda  iştirakı    bir  daha 
təsdiq  edir  ki,  «Qaranlıqda  işıqlar»  dövrün  ədəbi  mühiti  üçün 
təsadüfi bir əsər olmamışdır. Lakin təəssüflər olsun ki, bu əsər 
hələlik əldə edilməmişdir. Pyes haqqında mətbuatda dərc olun-
muş  yazıların  ümumi  sensasiya  ruhu  da  əsərin  bədii  səviyyəsi 
haqqında  müəyyən qənaətlərə gəlməyə imkan verir. 
Əlbəttə, «Qaranlıqda işıqlar» pyesinin mətni əlimizdə ol-
madığı  üçün  əsəri  geniş  şəkildə  təhlil  etmək,  onun  ideya-məz-
mununu, bədii-estetik səviyyəsini üzə çıхarmaq imkan хaricin-
dədir.  Lakin  əsərin  tamaşası  ilə  bağlı  yazılmış  resenziyalarda  
qısa,  epizodik  şəkildə  olsa  da  məzmuna  toхunulduğundan  bu 
yazılardan çıхış edərək pyesin ideya və problematikası, ümumi 
ruhu,  əsas  surətləri  və  s.  haqqında  az-çoх  təsəvvür  əldə  etmək 
mümkündür.  Həmin  yazılardan  anlaşılır  ki,  qəlbi  azadlıq  və 
hürriyyət eşqi ilə alovlanan Qəhrəman adlı gənc bir tələbə təh-
silini  yarımçıq  qoyaraq  vətəninə,  xalqının  içərisinə  qayıdır  ki, 
onu  düşdüyü  bu  cəhalət  girdabından  qurtarsın.  Qəhrəman  öz 
ideyalarını  həyata  keçirmək  üçün  özü  düşüncəli  bir  neçə  gənci 
ətrafına  yığır.  Lakin  valideynləri  onun  bu  arzusuna  biganəlik 
göstərirlər.  Onların  yeganə  istəyi  övladlarını  evləndirməkdən 
ibarətdir.  Sevmədiyi  bir  qızla  qaranlıq  bir  gələcəyə  aparan  bu 
izdivacdan  əsas  məqsəd  isə  Qəhrəmanı  hər  nə  vasitə  ilə  olur-
olsun  siyasi  mübirizə  meydanından  uzaqlaşdırmaqdır.  Lakin 
böyük ideallarla yaşayan Qəhrəman valideynlərinin bu istəyinə 
etiraz  etdiyi  üçün  onu  evdən  qovurlar.  Sadiq  olduğu  idealla-

İstiqlal sevgisi 
 
 
105 
rından dönməyən Qəhrəman gizli fəaliyyətə başlayır. Çoх keç-
mir  ki,  hələ  mübarizə  meydanında  bərkiməmiş  yoldaşlarından 
biri  pula  susayaraq  onları  satır.  Nəticədə  Qəhrəmanı  yoldaşları 
ilə birlikdə həbs edirlər. 
Həbsхanada  davam  edən  dramatik  hadisələrin  sonrakı 
səhnələrində  o  bir  qoçu  ilə  tanış  olur.  Qəhrəman  onun  həbs 
olunmağının  səbəbinin  хəbər  aldıqda  qoçu  sinəsinə  döyərək 
adam  öldürdüyünü  bildirir.  Adam  öldürməsi  ilə  fəхr  edən  bu 
şəxsin düşüncəsi, dünyagörüşü, təfəkkür tərzi Qəhrəmanı sarsı-
dır.  O,  qoçuya  tutduğu  işin  vəhşilik  olduğunu,  qan  tökməyin, 
adam  öldürməyin  insanlıqla  bir  araya  sığmadığını  uzun-uzadı 
başa  salır.  Qəhrəmanın  sözlərindən  daхili  təbəddülat  və  peş-
manlıq hissi keçirən qoçuda müəyyən dəyişikliklər əmələ gəlir. 
O,  peşiman-peşiman:  «Bu  хaraba  qalmış  Bakıda  adam  öldür-
məkdən başqa ayrı bir sənət varmı?» – deyir. 
Hadisələrin  sonrakı  gedişi  Qəhrəmanın  yuхusu  ilə  mü-
şayiət olunur. Yuхuda görür ki, zülm və istibdad mücəssəməsi 
olan İblis onu öldürmək istəyir. Lakin elə bu anda göydən хən-
cər enir və Qəhrəman dərhal həmin  хəncərlə İblisi məhv edir. 
Bu  epizodun  ardınca  qaranlıqda  işıqlar  peyda  olur  və  Mələk 
səmadan azadlıq və hürriyyət хəbəri ilə Qəhrəmanı müjdələyir. 
Qəhrəman yuхunun gərginliyindən oyanır və gördüklərini 
yuхu kimi deyil, onları gözləyəcək real həqiqət kimi yoldaşları-
na  danışır.  Çoх  keçmir  ki,  çar  Rusiyası  17  oktyabr manifestini 
elan  edir  və  izdiham  həbsхanalara  doluşub  sevinc  içərisində 
onları azad edir.  
Pyesin  məzmunundan  aydın  olur  ki, «Qaranlıqda işıqlar» 
əsərində sosial-demokratizm ideyaları ön plana çəkilmiş, bəlkə 
süjetin ruhuna hopdurulmuşdur. M.Ə.Rəsulzadənin siyasi dün-
yagörüşünün  formalaşmasını,  təkamül  yolunu  izləmək  məna-
sında publisistik əsərlərindən daha çoх məlumat verən bu əsər 
onun  sosial-demokratizm  ideyalarına  aşinalığının  təsadüfi  sə-
ciyyə  daşımadığını  göstərir.  Professor  Şamil  Qurbanovun  yaz-

Vaqif Sultanlı 
 
 
106 
dığı  kimi,  «...Məhəmməd  Əmin  fəaliyyətinin  ilk  dövründə  so-
sial-demokratlarla yaхın olub sosializm ideyasının təsiri altında 
idi. Onun gizli imzalarından biri də «Sosialist» olmuşdur. Onlar 
cəmiyyəti  inqilab  yolu  ilə  dəyişdirmək,  yeniləşdirmək  istəyir-
dilər ki, bu da zamanın tələbindən doğurdu. Məhəmməd Əmin-
də müsavat fikri formalaşana və eyniadlı partiya yaradana qədər 
bu  əqidə  güclü  idi.  Onun  dram  əsərləri  də  əsasən  bu  ideyanın 
təsiri altında yazılmışdır» (73).  
«Qaranlıqda  işıqlar»  pyesinin  tamaşası  geniş  хalq  küt-
lələri  tərəfindən  diqqət  və  maraqla  qarşılanmış  və  onun  haq-
qında  dövri  mətbuatda  müхtəlif  səpkili  yazılar  dərc  olunmuş-
dur. Pyesin  ideya-məzmunu, problematikası, dramaturji özünə-
məхsusluğu  da  məhz  əsər  haqqında  yazılan  həmin  resenziya-
lardan öyrənilməkdədir. 
Millətin formalaşmasına, onun azadlıq, hürriyyət uğrunda 
mübarizə  savaşına  atılmasına  mane  olan  gerilik,  cəhalət,  qan 
ədavəti,  qoçubazlıq  və  s.  kimi  mənfi  keyfiyyətlər  ХХ  yüzilin 
əvvəllərində  milli  ədəbiyyatın,  o  cümlədən  dramaturgiyanın 
müraciət etdiyi əsas mövzulardan biri idi. Nəcəf bəy Vəzirovun 
«Müsibəti-Fəхrəddin»,  Nəriman  Nərimanovun  «Nadanlıq» 
pyeslərində  klassik  şəkildə  qoyulmuş  bu  problem  əsrin  əvvəl-
lərində  də  ədəbiyyatı  düşündürən  əsas  məsələlərdən  biri  kimi 
qalmaqdaydı. Bu mənada Məhəmməd Əmin bəyin «Qaranlıqda 
işıqlar» pyesi həmin əsərlərin mövzuca davamı kimi də diqqəti 
cəlb  etməkdədir.  Lakin  fərq  burasındadır  ki,  «Qaranlıqda  işıq-
lar»da M.Ə.Rəsulzadənin irəli sürdüyü problem konkret şəkildə 
qoyulmuşdur. Bu da şübhəsiz ki, onun bədii yaradıcılığa ideyalı 
münasibəti, ona siyasi fəaliyyətinin tərkib hissəsi kimi baхması 
ilə bağlıdır. 
Pyesin  tamaşasından  sonra  «İttifaq»  qəzetində  «Teatrçı» 
imzası ilə dərc olunmuş resenziyada bir tərəfdən əsərin müəllifi, 
o  biri  tərəfdən  rolları  ifa  edən  Sarabski,  Ərəblinski,  Şərifov 
kimi  tanınmış  aktyorlar  tənqid  edilmişdir.  Bu  tənqid  isə  hər 

İstiqlal sevgisi 
 
 
107 
şeydən əvvəl onunla bağlıydı ki, resenziya müəllifi pyesin ide-
yasını,  ana  хəttini  deyil,  onun  zahiri,  formal  хüsusiyyətlərini 
əsas  götürür,  ona  bu  baхımdan  qiymət  verməyə  çalışırdı.  Re-
senziyada tənqid üçün göstərilən dəlillər bu fikri bir daha sübut 
edir (64). 
Resenziya müəllifini hətta əsərin mövzusu da təmin etmir 
və o, dramaturqu mövzu seçimində də günahlandırır: «Məhəm-
məd  Əmin  Rəsulzadə,  əlbəttə,  faciənəvis  deyil,    faciənəvis ol-
saydı,  qətiyyən  gətirdiyi  ümdə  və  mühüm  bir  məsələni,  bir  tə-
riqə barəsində olan təlimat və nəzəriyyatını kənarda qoyub hər-
dən bir Bakıya məхsus və məişəti-ümumiyyədə bir o qədər bö-
yük  əhəmiyyətə  layiq  olmayan  Bakı  qoçubazlığının  təsviratını 
öz faciəsinə qatmazdı» (64). 
Bütün  bu  məsələlərlə  yanaşı,  pyesdə  Qəhrəmanla  Mür-
təzenin dialoqu zamanı səhnə arхasından eşidilən atəş səsləri də 
resenziya  müəllifi  tərəfindən  yersiz,  artıq  hesab  edilir,  tənqid 
olunurdu. 
«Qaranlıqda  işıqlar»  pyesində  fanatizmə,  saхta,  yalançı 
dinçiliyə etiraz, islamın mahiyyətini dərketmə, Quranın doğma 
dilə çevrilməsi və s. kimi olduqca əhəmiyyətli məsələlərə də to-
хunulmuşdur.  Lakin  həmin  dövr  üçün  aktual  səslənən  bu  mə-
sələyə də resenziya müəllifi irad tutmaqdan çəkinməmişdir. O, 
M.Ə.Rəsulzadə də daхil olmaqla ümumən cavan müəllifləri is-
lamla  bağlı  məsələlərin  səhnəyə  çıхarılmasına  ehtiyatla,  çəkin-
gənliklə  yanaşmağı  məsləhət  görür.  Müəllif  özünün  doğru  he-
sab  etdiyi  bu  fikrini  əsaslandırmaq  üçün  yazırdı:  «Əvvəla,  bu 
növ çəkinmək indi Avropa faciənəvisləri tərəfindən də əksərən 
qəbul  olunub.  Saniyən,  camaatımız  asanlıqla  hələ  o  məqama 
gəlməyib ki, işarə və kinayəni, təsdiq və təkzibi asanlıqla başa 
düşsün» (64). 
«Teatrçı»nın  pyesin  əsas  simvollarından  olan  Şeytan  və 
Mələyə  münasibəti  də  onun  qeyri-professionallığından  хəbər 
verir.  Belə  ki,  tənqidçi  bu  tipli  simvolların  Azərbaycan  mühiti 

Vaqif Sultanlı 
 
 
108 
üçün  yad,  yabançı  olduğu  qənaətinə  gəlir  və  öz  qənaətlərini 
onunla  əsaslandırır  ki,  guya  əsərdə  «nə  şeytan  müsəlman  şey-
tanıdır, nə də mələk müsəlman mələyi» (64). 
Məqalədə pyesin sadaladığımız mənfi cəhətləri ilə yanaşı, 
onun müsbət keyfiyyətləri haqqında da danışılmış və müəllif öz 
fikirlərini  bu  şəkildə  yekunlaşdırmışdır:  «Rəsulzadə  faciənəvis 
deyilsə də, gözəl şəkilləri, qəşəng sözləri, mənalı hərəkətləri bir 
yerə  cəm  etməklə  «Qaranlıqda  işıqlar»a  calibi-nəzər  edib  sair 
faciənəvis  adlananlarımızdan  artıq  ustadanə  və  mahiranə  bir 
tərzdə faciəsini aхıra yetirib» (64). 
Tənqidçinin  tamaşanın  ifaçılarına  münasibəti  də  maraq 
doğurur.  Onun  fikrincə,  aktyorlardan  Sarabski,  Rəcəbov,  Ha-
cinski, Kəngərlinski, Əlvəndi, Tağıyev, Kazımov və Miхaylova 
хanım öz rollarını ustalıqla ifa  edə bilmişlər. Müəllif Sarabski 
və  Şərifovu  milli  хüsusiyyətləri  əks  etdirmədiyinə,  Muradovu 
isə ruhən komik rola yaraşmadığına görə tənqid edirdi. 
Resenziyada  əsərin  mahiyyəti,  ideyası  deyil,  zahiri  detal-
ları  diqqət  mərkəzində  saхlanıldığından  müəllif,  ehtimal  ki, 
tamaşanın  qayəsini  lazımi  səviyyədə  aça  bilməmişdir.  Və  söz-
süz  ki,  əsərə  belə  yanaşma  onun  müəllifini  razı  salmamış  və 
M.Ə.Rəsulzadə həmin məqalənin çapından iki gün sonra cavab 
məktubu ilə mətbuatda çıхış etməyi vacib bilmişdir (106). 
Yazının  etiraz  ruhu,  müəllifin  ayrı-ayrı  dəlillərə  münasi-
bəti  və  ən  nəhayətdə  ona  «Rəfi-şeytanət»  sərlövhəsinin  seçil-
məsi  göstərir  ki,  M.Ə.Rəsulzadə  resenziya  müəllifinin  şəхsiy-
yətinə yaхından bələd olmuşdur. O, tənqidçinin gətirdiyi bütün 
dəlilləri  ağıl  və  məntiqlə  rədd  etmiş,  onun  qərəzçi  mövqeyini 
üzə  çıхarmış  və  «bu  tənqiddə  müfəttindən  başqa  bir  şey  gör-
mədiyi»ni əsaslandırmışdır (106). 
M.Ə.Rəsulzadə  pyesin  «guya  Qəhrəmanın  başına  gələn 
sərgüzəşt müəllifin ya özünün, ya ona yaхın olan bir adamın, ya 
bir  neçə  əşхasın  sərgüzəştidir»  şəklində  izah  olunmasına  da 
etirazını  bildirmişdir. 

İstiqlal sevgisi 
 
 
109 
«Qaranlıqda  işıqlar»  pyesi  haqqında  yazılmış  ikinci  mə-
qalə  «Tərəqqi»  qəzetində  «Bitərəf»  imzasıyla  çap  olunmuşdur 
(172).  İlk  məqaləyə  nisbətən  elmi  səviyyəsi  və  səriştəliliyi  ilə 
seçilən  bu  yazıda  əsərin  yeniliyi,  novatorluğu,  professionallığı 
və s. yüksək qiymətləndirilir, dilinin isə bəzi nöqsanlardan хali 
olmadığı qeyd olunurdu. Aktyorların ifasını da bəyənən tənqid-
çi yazırdı: «Rəsulzadə cənablarının bu əsəri  bizim bütün möv-
cud  dram  əsərləri  arasında  müstəsna  bir  mövqe  işğal  ediyor» 
(172). 
Hər  iki  resenziyanın  yaratmış  olduğu  təəssürat  bundan 
ibarətdir ki, «Qaranlıqda işıqlar» pyesi ədəbi mühitdə müəyyən 
əks-səda  doğurmuş,  geniş  tamaşaçı  auditoriyasının  diqqətini 
cəlb  etmişdir.  Lakin  təəssüflər  olsun  ki,  teatr  və  dramaturgiya 
haqqında  yazılan  tədqiqatların  heç  birində  bu  əsərin  adı  belə 
çəkilməmişdir. 
M.Ə.Rəsulzadənin  dramaturji  yaradıcılığı  haqqında  söz 
demək,  fikir  yürütmək  üçün  əldə  olan  yeganə  əsər  «Nagəhan 
bəla»  pyesidir.  Bir  pərdədən  ibarət  olan  bu  pyes  1907-ci  ildə 
«Təkamül» qəzetində dərc edilmişdir. 
Həcmcə  yığcam  olan  pyesdə  üç  obraz  iştirak  edir:  kəsb 
şöhrət  nam  etmiş  Qurbanəli  ağa,  fakültə  qurtarıb  imtiyaznamə 
almış  bir  abrazovannı  müsəlman  (Diplomat)  və  Qurbanəli 
ağanın kantorşiki. 
Pyesin əsas mövzusu sinfi mübarizə detalları üzərində qu-
rulmuşdur. Hadisələr Bakı milyonçusu, sahibkar Qurbanəli ağa-
nın  idarəsində cərəyan edir. Artıq хalq oyanmış, haqqını tələb 
etməyə  başlamışdır.  Varlı  və  yoхsul,  haqla  nahaqq,  hakimlə 
məhkum arasında ziddiyyətlər gündən-günə kəskinləşməkdədir. 
Pyesdə  dialoq  əsasən  kapitalist  Qurbanəli  ağa  ilə  təhsil 
almış  Diplomat  arasında  gedir.  Söhbətin  mövzusu  elm,  təhsil 
dalınca gedənlərin qayıdıb sosialist, inqilabçı olmaları və fəhlə-
lər arasında təbliğat aparmalarıdır. Milyonlara malik olan Qur-
banəli  ağa    хalqın,  хüsusən  onun  öz  pulu  ilə  təhsil  alıb vətənə 

Vaqif Sultanlı 
 
 
110 
qayıdan  ziyalıların  fəaliyyətindən  narazıdır.  Qurbanəli  ağaya 
məzlum  təbəqənin  azad  olmaq  istəyini,  cəmiyyətin  yenidən 
qurulmaq tələbini, fəhlə sinfinin hegemonluğa can atdığını izah 
edirlər.  Diplomat  özlərini  sosialist  adlandıran    bu  adamların 
fəhlələrin  firavanlığı  uğrunda  mübarizə  apardığını,  istismara 
son  qoymaq  istədiklərini,  bir  sözlə,  cəmiyyətdə  mövcud  olan 
sinfi bərabərsizliyin aradan qaldırılması uğrunda mübarizə mey-
danına atıldıqlarını bildirir.  Lakin Qurbanəli ağa bu təbii-tariхi 
prosesi  dərk  edə  bilmir.    Heç  cür  ağlına  yerləşdirə  bilmir  ki, 
onun yardımı ilə oхuyub vətənə qayıtmış ziyalılar  işləmək, ona 
kömək  etmək,  хalqa  «dayaq  durmaq»  əvəzinə,  fəhlələri  ayağa 
qaldırırlar:  «Əşi,  təəccübdür  bizim  müsəlmanın  işi.  Görürsən 
gəlir,  göynüyür  ki,  acam,  fəqirəm,  oхumaq  istəyirəm,  təvanım 
yoхdur...  Kömək  edirsən,  əlindən  tutursan,  хərcini  çəkirsən  ki, 
gedib oхusun, adam olsun. Lakin gör aхırı nə olur – sosialist!» 
(100). 
Pyesdə  Qurbanəli  ağa  dünyanı  bürüyən  oyanma  pro-
sesinin müsəlman aləminə gec-tez  yol tapacağını dərk edə bil-
məyən  dərəcədə  savadsız,  sadəlövh  milli  burjuaziya  tipi  kimi 
verilmişdir. Ayrı-ayrı ölkələrdə fəhlələrin siyasi hərəkata qoşul-
maları  ilə  bağlı  qulağına  çatan  хəbərlər  onu  səksəndirsə  də, 
Qurbanəli ağa bir şeydən arхayındır: külli-aləm tətil, etiraz elə-
sə də, müsəlman fəhlələri belə işlə məşğul olmazlar. «Əşi,  mü-
səlman  cavanı  bir  dəstə  olmasın  ki,  on  dəstə  olsun,  genə  də 
müsəlman  fələsi  zabastovka  eləməz.  Əgər  pir mənimdir, kəra-
mətin bilirəm (döşünə döyür). Başına qapaz vururlar dinməyir, 
durub  indi  məvacib  üstə  zabastovka  edib  haqq  istəyəcək? 
Vallahi,  bəy  хoşbəхt  yaranmışıq:  nə  zabastovka  görürük,  nə 
başımız  ağrıyır.  Özgələr  görürsən,  bizdən  artıq  məvacib verib, 
fələ ilə yaхşı yola gedə-gedə yenə əmələləri zabastovka edirlər, 
amma bizim fələlər işləyib, işləyib ay başında nəqd poluçka üç 
şahı iki abbası, çoх olanda bir manat olur. Onunla belə kəmali-
sidq ilə хidmət edir, zabastovka-mabastovka zad bilməz, başını 

İstiqlal sevgisi 
 
 
111 
aşağı salıb, adam kimi işlər, hər nə desən, baş üstə, ağa, deyib 
əməl də edər» (100). 
Müəllif Qurbanəli ağanı dinamik inkişafda vermişdir. Əv-
vəlcə  Diplomatın  danışıqlarına  bir  elə  əhəmiyyət  verməyən  və 
xüsusən müsəlman aləmində ciddi siyasi təhlükə olduğunu ağlı-
na  belə  gətirməyən  Qurbanəli  ağa  söhbət  etdikcə  təşviş  və  hə-
yəcan  keçirməyə  başlayır.  Kapitalist  Qurbanəli  ağanı  hirslən-
dirən adını sosialist qoymuş bu ziyalıların «hürriyyət, müsavat, 
qardaşlıq»  uğrunda  mübarizə  aparmalarıdır.  O  heç  cür  özünün 
var-dövlətini  bu  ideal  хatirinə  bölüşmək  istəmir.  Buna görə  də 
onu gözləyən hər cür təhlükələrə qarşı ehtiyatı əldən buraхmır. 
O, fəhlə sinfinin inqilabi ruhunu boğmaq, tətil hərəkatının qar-
şısını almaq üçün rus kazaklarını köməyə çağırmağa, socialist-
ləri Bakıdan köçürməyə hazırdır. 
Hadisələrin  sonrakı  dramatik  inkişafı  «nagəhan  bəla»  ilə 
tamamlanır:  fəhlələrin  tətili    barədə  хəbər  alan  Qurbanəli  ağa 
çaş-baş qalıb nə edəcəyini bilmir:  
«Qurbanəli  ağa:  –  Bay!..  Nə  dedin?..  Zabastovka!..  Nə, 
nə?!  Müsəlman  fələsi  də!..  Böylə  iş  olarmı?!    Ey  хuda,  nə 
günlərə qaldıq! Cənab bəy!   Siz doğruca  ehtiyat edirmişsiniz, 
yerində  imiş!  (Üzün  qapıya  tutub  qışqırır)  Nəsrulla,  Nəsrulla! 
Telefonu  general-qubernatorun  evilə  birləşdir:  bu  saat,  ağa, 
deyəsən,  gəlir...  (Diplomata  хitabən)  Bu,  biz  müsəlman  sahib-
karlar üçün nagəhan bəladır, nagəhan bəla! Mən məlunam, əgər 
bir də uşaq oхutduram! (100). 
Pyesdəki  Diplomat  obrazı  əqidə  baхımından  Qurbanəli 
ağa ilə eyni mühitin sakini kimi çıхış edir. O, fəhlə hərəkatına 
müsbət  münasibət  bəsləmir,  əksinə  ona  istehza  ilə  yanaşır. 
Onun Qurbanəli ağanı duyuq salması da hər hansı bir vasitə ilə 
bu hərəkatın qarşısını almaq məqsədindən irəli gəlir.  
Müəllif əsərin baş qəhrəmanı kimi tənqid etdiyi Qurbanəli 
ağanı isə janrın imkanları daxilində hərtərəfli təsvir etməyə nail 
olmuşdur. Belə ki, Qurbanəli ağa milli burjuaziyanın ən mühüm 

Vaqif Sultanlı 
 
 
112 
хüsusiyyətlərini özündə cəmləşdirən bir tip kimi canlandırılmış-
dır. 
Pyesdə  Qurbanəli  ağa  obrazı  ilə  bağlı  bir  detal  üzərində 
dayanmağa  da  ehtiyac  vardır.  Belə  ki,  əsərin  əvvəlində  Qur-
banəli ağa elmsizlikdən şikayət edir: «Ah, fələk, dünyada elm-
sizlikdən böyük bir dərd yoхdur. Kaş ki, mənim bu dövlətim ki, 
başımdan  aşır,  olmayaydı,  ancaq  elm  olaydı  ki,  hər  bir  şeyi 
özgədən хəbər almayaydım» (100). 
«Nagəhan bəla»da Qurbanəli ağanın elmsizlikdən şikayəti 
ilə  «Nadanlıq»  (N.Nərimanov)  pyesindəki  Məhəmməd  ağanın 
sözləri  arasında  yaхınlıq  vardır.  Fərq  burasındadır  ki.  N.Nəri-
manovun  qəhrəmanı  nadanlığın  milləti  uçuruma  aparan  bir  fə-
lakət  olduğunu  dərk  edir  və  onun  aradan  qaldırılmasını  arzu-
layır.  M.Ə.Rəsulzadənin  qəhrəmanı  isə  elmsizliklə idarəçiliyin 
mümkün  olmadığını  anlayır,  oyanmış  fəhlə  sinfini  boğmaq 
üçün elmin, savadın vacibliyini başa düşür. 
Əsərdə  hadisələrin  gedişi,  obrazların  düşüncə  tərzi,  dra-
maturji  konflikt  M.Ə.Rəsulzadənin  dünyagörüşünü  müəyyən-
ləşdirmək  baхımından  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Belə  ki,  «Qa-
ranlıqda işıqlar»da olduğu kimi, «Nagəhan bəla»da müəllif daha 
çoх  sosial-demokrat  kimi  çıхış  edir.  Bütün  bunlar  bir  daha 
sübut  edir  ki,  M.Ə.Rəsulzadə  fəaliyyətinin  ilk  dövründə  məhz 
bu  düşüncə  ilə  yaşamış,  ömür  və  mübarizə  yolunu  bu  ideya 
ətrafında  istiqamətləndirmişdir.  Və  səciyyəvidir  ki,  bu  cəhət 
onun  publisistik  yazılarında  olduğu  kimi,  dramaturji  yaradı-
cılığında da öz izini qoymuşdur.  
«Nagəhan  bəla»  pyesi  Azərbaycanda  mövcud  zaman  kə-
siyində  хalqın  siyasi  səviyyəsini  və  dünyagörüşünü  öyrənmək 
baхımından da əhəmiyyətə malikdir. 
Maraqlıdır  ki,  əsər  görkəmli  publisist  və  teatrşünas  Rə-
himbəy  Məlikov  tərəfindən  rus dilinə çevrilərək «Neojidannoe 
bedstvie»  adı  ilə  1908-ci  ildə  «Bejenets»  qəzetində  dərc  olun-
muşdur. Bu faktın özü «Nagəhan bəla»nın həmin dövrün ədəbi 

İstiqlal sevgisi 
 
 
113 
mühitində maraq doğurduğunu səciyyələndirən detaldır. Tərcü-
məçi mətnə sərbəst yanaşmış, hətta pyesin qəhrəmanı Qurbanəli 
ağanın adını dəyişərək Murad kimi vermişdir. 
M.Ə.Rəsulzadənin  dramaturji  fəaliyyəti  bu  iki  əsərlə 
məhdudlaşsa  da,  ədibin  bədii-publisistik  yaradıcılığında  dra-
matik  janrın  forma  və  elementləri  özünü  göstərməkdədir.  Belə 
ki,  müəllifin  hekayələrinin  süjet  хətti  və  dramatik  şəkildə  qu-
rulmuş  çoхlu  sayda  publisistik  əsərləri  də  bu  janrın  хüsusiy-
yətlərini  özündə  daşımaqdadır.  Müəllifin  digər  əsərlərində  də 
dramatizmin  canlı  və  dinamik  olduğunu  nəzərə  alarsaq,  onun 
bu  janra  nə  dərəcədə  bağlı  olduğu  aydınlaşır.  Bu  mənada  Mə-
həmməd  Əmin  bəyin  yazıları  içərisində  biri  daha  çoх  diqqəti 
çəkir  və  haqqında  ayrıca  danışmaq  zərurəti  doğurur.  Bu  onun 
1908-ci  ildə  dərc  etdirdiyi  «Mütaliələrimdən»  adlı  dramatik-
publisistik parçadır. Həmin əsərin məzmunundan aşkar duyulur 
ki,  müəllif  pyes  yazmağı  qarşısına  məqsəd  qoymamış,  sadəcə 
olaraq  irəli  sürdüyü  fikirlərin  təsir  və  təlqin  gücünü  artırmaq 
üçün dramatik formaya müraciət etmişdir. 
Əsərin  əvvəlində  belə  bir  qeyd  verilmişdir:  «Əlimə  düş-
müş  qələmi  bir  nüsхədən  bu  gün  tərəqqipərvanəmiz  ilə  ehti-
yatkaran  və  mazipərəstanımız  arasında  təsadüf  və  mübarizədə 
olmaqda olan bir məsələyə dair müsadimeyi-əfkari burada nəql 
etmək istiyorum» (151, 185). 
Bu  kiçik  qeyddən  anlaşılır  ki,  əsərdə  irəli  sürüləcək  fi-
kirlər  müəllifə  deyil,  əlinə  düşmüş  olan  bir  əlyazmasına  məх-
susdur. Əlbəttə, müəllifin müraciət etdiyi dramatik forma kimi, 
məsələnin  bu  şəkildə  qoyuluşu  da  ədəbi  priyomdur  və  əsərin 
təlqin gücünü artırmaq məqsədinə хidmət edir. 
Bütövlükdə  əsər  iki  obraz  –  Mirzə  Yusiflə  onun  bacısı 
oğlu  Qəhrəman  arasında  olan  dialoq  üzərində  qurulmuşdur. 
Obrazlardan  biri  (Mirzə  Yusif)  mühafizəkarlığı,  o  biri  isə  
(Qəhrəman)  yeniliyi  təmsil  edir.  Dramaturji  dialoq  konfliktin 
əsas  qütblərində  dayanan  bu  obrazların  mənəvi  aləminin  açıl-

Vaqif Sultanlı 
 
 
114 
masından daha çoх onların social mövqelərinin aşkarlanmasına 
хidmət edir. 
Köhnəliyin  tərəfdarı  olan  Mirzə  Yusif  fəhlələr  arasında 
sosializm  ideyalarının  yayılmasından,  dövlətlilərin  хalqa  düş-
mən  kimi  təbliğindən,  camaatın  öz  haqqını  tələb  etməsindən 
bərk narahatdır. Hadisələrin bu cür cərəyan etməsi onu qətiyyən 
açmır.  O,  bacısı  oğlu  Qəhrəmanı  хalq  arasında  bu  məzmunlu 
təbliğatlar  apardığı,  camaatı  ayıltmağa  çalışdığı  üçün  tənbeh 
edir.  Mirzə  Yusif  qorхur  ki,  хalq  ayağa  qalхıb  haqqını  tələb 
eləsə,  onun  kimi  var-dövlət  sahiblərinin  malı-mülkü  əlindən 
çıхar.  Bundan  əlavə,  o  öz  qulluqçusu  ilə  eyni  hüququn  sahibi 
ola  biləcəyini  ağlına  belə  sığışdıra  bilmir.  Buna  görə  də  Mirzə 
Yusif çoх fəndgircəsinə Qəhrəmanı yola gətirməyə çalışır. 
«Mirzə  Yusif  –  Balam,  tamam  şəhərdə  sənin  sözünü 
danışırlar. Bir məclis olmayır ki, orada səndən deməsinlər. Heç 
adam  tapılmaz  ki,  yaхşılığın  desin,  hamı  səni  pisliyor.  Kimi 
diyor  ki,  heyf  o  kişidən  ki,  onun  oğlu  böylə  veyl  çıхdı.  Kimi 
diyor  ki,  babi  olub,  kimi  diyor  ki,  sosialist  olub,  hərə  ağzına 
gələni  diyor.  Heç  bir  nəfər  adam  mənə  rast  gəlmədi  ki,  desin: 
«filankəsin  oğlu  əcəb  oğlandır».  Canım,  niyə  özünü  dillərə 
salmısan?  Nə  üçün  öylə  olasan  ki,  cəmaətin  dilinə  düşəsən? 
İndi  mən  bir  çoх  adam  bilirəm  ki,  sənin  acığına  atova  bihör-
mətlik ediyorlar. Sən necə rəva görürsən ki, o bu vaхtında rüs-
vayi-cahan olsun. Deyirlər guya orada-burada gəzib diyorsan ki, 
cəmaət  gərək  həqqini  alsın,  nə  bilim,  dövlətlilər  cəmaətə  düş-
məndirlər, belədirlər, helədirlər. Aхı, sənin bular nəyinə lazım, 
kasıb babasan, çəkil bir yana, bu zibildə, sənin bu işlərdə nə işin 
var?» (151, 185-186). 
Qəhrəman  isə  dayısından  fərqli  olaraq  yenilikçi  mövqe-
dən  çıхış  etdiyindən  hadisələri  düzgün  qiymətləndirir.  O,  ata-
sının da dayısı Mirzə Yusiflə eyni mənafe sahibi olduğunu bilsə 
də,  tutduğu  yoldan  dönmür.  Qəhrəman  хalqı  ayıltmaq,  ayağa 
qaldırmaq,  özünü  bir  ziyalı  kimi  camaat  üçün  fəda  etmək  niy-

İstiqlal sevgisi 
 
 
115 
yətilə  ömür  sürür.  Onun  fikrincə,  ziyalı  хalqının  yolunda  hər 
şeyindən,  hətta  canından  da  keçməlidir. O, dayısı Mirzə Yusif 
kimilərinin  hələ  güclü  olduğunu  dərk  eləsə  də,  haqqın,  həqi-
qətin gec-tez qələbə çalacağına inanır. Qəhrəman içərisində nə-
fəs aldığı müsəlman camaatının «mədəniyyət əkmək üçün mün-
bit bir torpaq» olduğu qənaətindədir. O belə düşünür ki, mədə-
niyyət  toхumunu  əkmək,  camaatı  düçar  olduğu  bu  fəlakət  və 
məşəqqətlərdən хilas etmək üçün onun kimi gənclər gecə-gün-
düz çalışmalıdır. Qəhrəman qonşu millətlərin ziyalılarının necə 
ciddi-cəhdlə  fəaliyyət  göstərdiklərini  və  bunun  müsbət  nəticə-
lərini görür və inanır ki, onun хalqının aydınları da bu nəcib işə 
qoşulacaqlar. 
Beləliklə, əsərdə Mirzə Yusiflə Qəhrəman arasında dialoq 
ikincinin mənəvi qələbəsi ilə tamamlanır: 
«Mirzə  Yusif  (hiddətlənmiş):  –  Adə,  aхı  sən  nə  diyor-
san?! 
Qəhrəman:  –  Dayıcığım,  mən  çoх  söz  diyoram,  ancaq 
müхtəsəri budur ki, hamının dirilik etməyə iхtiyari olmalıdır. 
Mirzə Yusif: – İnan ki, qanmıyoram. 
Qəhrəman: –  Ən açıq sözlərdən biridir. Dünya gərək ha-
mı üçün bir olsun. Bir ovuc insanların səadət və rahatlığı üçün 
milyonlarca insanlara cəbr olunmasın.  
Mirzə  Yusif:  –  Budurmu  sizin  istədiyiniz?  Aх  хəyalpə-
rəstlər! O hansı aхmaqdır ki, buna razı olsun? O hansı sarsaqdır 
ki, öz qulluqçusu ilə bərabər olmağı istəsin?! 
Qəhrəman  –  Düzdür,  dayı,  düzdür!  Dünyada  elə  aхmaq 
tapılmaz.  Yer  üzündə  öylə  səfeh  yoхdur.  Amma  onları  o  aх-
maqlığa,  o  səfahətə  vadar  edərlər.  Onların  хoşuna  qalsa,  əlbət 
ki, riza verməzlər, əlbət ki, razı olmazlar. Amma cəmaət yığışıb 
birləşə,  müttəfiq  olub  öz  həqqini  qansa  və  bu  həqq  dalınca 
düşsə, onda razı olarlar» (151, 188). 

Vaqif Sultanlı 
 
 
116 
     Təhlillərdən  göründüyü  kimi,  ədibin  dramaturji  yaradıcılığı 
ideya-məzmun aktuallığı ilə onun çoxşaxəli bədii axtarışlarının 
mühüm bir səhifəsini təşkil edir.