Ziddiyatli vaziyatlarda o ‘zini tuta bilish qoidalari.
R ahbar ziddiyatlarni nafaqat ish sohasi, balki shaxsiy emotsional
sohada ham ishlata olishi zarur. X o‘sh, ziddiyatli shaxs bilan ishlash
jarayo nid a o ‘zini qanday tutish lozim:
Birinchidan - bunday odam dlarda ichki o ‘tkinchi kechinm alar
bilan b o g‘liq ehtiyojlar mavjud b o ‘lib, ular shu orqali ehtiyojlarni
qondiradi. M asalan, tajovuzkor o'zining tajovuzi orqali qo‘rqoqligini
yashirishi m um kin.
lkkinchidan - o ‘z hissiyotlarini jilovlab, boshqaning hissiyotlarini
ro ‘yobga chiqarish uchun im koniyat yaratishi kerak.
Uchinchidan - odam larning qilayotgan harakatlarini jiddiy qabul
qilmaslik.
To'rtinchidan - ziddiyatli holatlarda muvofiq keluvchi usulni
tan lash u ch un bunday usullar qaysi toifa odam larga mos kelishini
ajrata olishingiz zarur.
R obert B rem son tarbiyasi qiyin odam lar bilan m uom ala qilish-
ning bir necha turlarini ajratib k o ^ satad i1:
T ajovuzkor - agar so‘ziga quloq solishmasa, kishilarga tojovuz
qiluvchi q o ‘pol va shallaqilar.
Shikoyatchi - qandaydir g ‘oyani o‘zlashtirib olgan holda, bosh-
q alarni katta gunohda ayblovchi, biroq ushbu m uam m oni yechish
u c h u n biror ish qilm aydigan kishi.
“ D arg‘azab bolakay” - bu toifa kishilar tabiatan o ‘zlarining
t o kg‘ri yoki notokg‘ri fikrlarini o ‘tkazishga hamda jarayonni to‘laligicha
q o ‘l ostida tutib turishga intiladilar.
M aksim alist - garchand zarurati bo^m asa-da, biror-bir ishni
ortga sudram aydigan kishi.
Indam as (pism iq) - barcha alam larini ichiga yutib yuradigan,
biroq payti kelganda birdan «portlaydigan» odam.
“ Sirli qasoskor” (ishkalchilar) — biror-bir nayranglar yorda-
m ida noqulayliklarni yuza keltiruvchi, “n o to ‘g‘ri qilingan ish uchun
o ‘zini adolat o ‘rn a tu v c h r deb hisoblaydigan kishi.
1
Qarang: Бородкин Ф.М. Внимание конфликт! Новосибирск
1989.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ikkiyuzlamachi yoki “Yolg‘onchi g‘am xo‘r” - o ‘zini sizga yax-
shilik qilayotgan kabi ko ‘rsatadi, biroq qalbida boshqalarga nisba
tan adovat, ko‘rolmaslik mavjud bo‘lgan odam .
“ Surunkali ayblovchi” — doimiy ravishda o ‘zgalarning aybini
qidiradigan (tirnoq orasidan kir qidiradigan), o ‘zini doim o haq
deb hisoblaydigan shaxs.
H ayotda uchraydigan bu kabi odam larning toifalari talaygina.
Shu m unosabat bilan ziddiyatli holatlarda yoki tarbiyasi qiyin
odam lar bilan m uom ala qilganingizda siz nafaqat d o ‘stlik degan
tushunchaning m a ’nosini anglaysiz, balki m u om alaning yuksak
sifatlarini ham o ‘zlashtirib borasiz. D ialektikaning aham iyati aynan
m ana shu jarayonda nam oyon b o ‘ladi.
Kokrinib turibdiki, ziddiyatlar insonlararo m uom ala m adaniyatida
tez-tez hissiyotli holatlam i yuzaga keltiradi va, ayni paytda, m uno-
sabatlarni chigallashtirishga ham da m urakkablashtirishga olib kela
di. Ziddiyatli holatlar yuzaga kelganda, uning oldini olish uchun
quyidagilarni tavsiya etish mumkin:
Ziddiyatli holatlarda insonning x atti-harakatini aql em as, balki
hissiyotlar boshqarishini unutm ang. Z ero, aql yon bergan paytda,
inson o ‘zining so‘zi va xatti-harakatiga javob bera olmaydi.
M uom alaning ko‘plab muqobil usullaridan foydalaning, suhbat-
doshingizni “jerkib ” tashlam ang, o‘zingizga “ M en ham yanglishi-
shim mumkinku!?” degan savolni bering.
Ziddiyatning m ohiyatini to ‘laqonli tushunishga harakat qiling va
«M abodo ziddiyat hal etilm asachi?” degan xavotirdan yiroq bo‘ling.
Agar suhbatdoshingiz qattiq hayajonda yoki g ‘azablanayotgan
b o ‘lsa, uni «sovutishga” intiling, zin h o r u n dan baland kelishga
urinmang: o ‘zingiz jim boMingda undan buni talab qilm ang.
Suhbatdoshingizga o ‘zini sizning o ‘rningizga quyib koVrishini
so‘rang, ya’ni «Agar siz m ening o‘rnim da b o ‘lganingizda qanday
yo‘l tutgan bo‘lar edingiz?» - degan savolni berib ko‘ring.
Qilgan xizm atingizni haddan ziyod m aqtayverm ang va m innat
qilmang.
Ziddiyatni yuzaga kelishiga sababchi bo‘lgan hamkoringizni hadeb
ayblayvermang.
H ar qanday holatda ham o ‘zaro m unosabatni saqlab qolishga
harakat qiling.
www.ziyouz.com kutubxonasi
0 ‘ylaym izki, ushbu m aslah atlar sizning kelgusi faoliyatingiz
u c h u n zaru r b o ‘ladi.
Takrorlash uchun savollar:
1. M uom ala m adaniyatidagi axloqiy m e’yorlarni ko‘rsating?
2. X ushfe’llikning axloqiy xatti-harakat ekanligini tushuntiring?
3. Axloqiy m e’yorlarning m uom ala madaniyatidagi ko‘rinishlarini
izohlang?
4. M uom alada yuzaga keladigan ziddiyatlar nimaga bog‘liq?
5. Ziddiyatlarning qanday k o ‘rinishlari mavjud?
6. Ziddiyat turlari bir-birid an nimasi bilan farqianadi?
7. M uom ala jarayonida ziddiyatlar qanday yuzaga keladi?
8. Z iddiyatlarni keltirib chiqaruvchi om illam i ko ‘rsating?
Amaliy mashg‘ulot savollari:
1. Axloqiy m e ’yorlarning o ‘ziga xos xususiyatlari.
2. M uom ala m adaniyatida axloqiy me’yorlar.
3. X ushfe’llik, xushm uom alalik, hayo-ibolilik, beozorlik m uo
m ala m adaniyatining axloqiy m e ’yorlari sifatida.
4. M uom alada yuzaga keladigan ziddiyatlar.
5. Jam iyatdagi ziddiyatlarning turlari va bartaraf etish usullari.
6. Ichki va tashqi ziddiyatlarning o ‘ziga xos xususiyatlari. Ziddiyatli
holatlar.
7. M uom ala m adaniyatidagi ziddiyatlar.
8. Ziddiyatlarning ijtimoiy-psixologik asoslari.
www.ziyouz.com kutubxonasi
3-BO B. M UOMALA MADANIYATINING
DINIY-AXLOQIY ASOSLARI
3.1. Budda va xristianlik dinida muomala
madaniyatining xususiyatlari
lnsoniyat yaratgan m a’naviy m adaniyat yaxlit bir butunlikdir.
D in, falsafa, adabiyot, san’at va hokazo — bularning ham m asi shu
m uazzam daraxtning shoxlari, uning ildizi esa xalqning ijodi,
dunyoqarashi va fikriy kashfiyotlaridir. Qaysi bir xalqning og‘zaki
yoki yozm a yodgorligini olib qaram ang, unda insoniyat xotirasida
saqlanib kelayotgan afsonalar, hayotiy hikm atlar qaym og‘i — insoniy
tafakkur in ’ikosini k o ‘ramiz. M uqaddas kitoblar Avesto, Rigveda,
Tavrot, Zabur, Injil va Q u r’on ham ana shunday m ingyillar ichida
yig‘ilib, sayqal topgan ilmiy-badiiy tafakkur hosilasi m isoli o ‘lm as
manbalardir.
Buddaviylik - dunyoviy dinlam ing eng qadim iysidir. U nasro-
niylikdan 5 asr a w a l, islom dan esa 12 asr avval vujudga kelgan.
K o ‘plab Osiyo m am lak atlarining ijtim oiy h a y o ti, m ad a n iy a ti,
san’atida buddaviylik katta rol o ‘ynagan.
Buddaviylikka bag‘ishlangan istalgan kitobda o ‘zini «yorqin yuqori
bilim», «kuzgi haqiqat» m a’nosini anglatuvchi Budda (sanskritcha
«byddha») deb atagan sayohatchi Siddxartxa hayoti haqida diniy
a n ’anaga asoslangan hikoya bilan tanishish m um kin.
Buddaviylik dinining yuzaga kelishiga qadar H indistonda original
diniy ta ’lim ot, m adaniyat va a n ’anaga ega edi. M urakkab ijtim oiy
aloqalar va yuqori shahar m adaniyati M esopotam iya va Q adim gi
Misr m adaniyatining qadim iy o ‘choqlari bilan bog‘liq edi. Agar
xarrapa m adaniyati (mil.avv.3 m inginchi yil o ‘rtalari) davri dinida
so‘nggi diniy tasavvurlarga taalluqli elem entlar aniqlangan b o ‘lsa,
ikkinchi ming yillikda esa, birinchi mingyillik boshida adabiy shakl-
lanishni olgan m uhim diniy a n ’analar yig‘ila boshladi. V edachilik
yoki veda dini so‘nggi hind dinlari, ju m lad an , buddachilik u ch u n
xarakterli jihatlarga ega edi. Vedachilik hind jam iyatida antogonistik
www.ziyouz.com kutubxonasi
ziddiyatlarning qiyosi rivojlanganligini ifodalagan. M iloddan awalgi
birinchi m ing yillik o ‘rtalariga keiib, bu patriarxallik jihatlari bud-
daviylikning yuzaga kelishi asosiy sabablari hisoblangan va ijtimoiy
m unosabatlardagi yirik siljishlarning keskin ifodalangan qaram a-
qarshiliklarning yuqorisiga ko ‘tariladi.
Yangi diniy ta ’lim ot belgilari dastaw al, buddaviylik a n ’anasiing
ko‘rsatishicha, m onaxlar tom onidan o ‘z shogirdlariga og‘zaki tarzda
uzatilgan. U la r m illoddan aw alg i XXI asrda adabiy shakllanishni
boshladi. M iloddan aw algi 80-yilda Shri-Lankada yaratilgan va
keyinchalik «tirpitaka» (sanskritcha «tripitaka») «qonunning uch
savati» deb nom olgan buddaviylik diniy adabiyotining paliyga
to ‘plam i saqlanib qolgan.
Ilo h iy o tch i-ru h o n iy lar «Buddizm falsafasi» deb ataluvchi asosiy
diniy aqidalarning m antiqiy «asoslanishi»ni ishlab chiqdilar. Ilohiy
m ahorat ko‘pgina m onaxlarning mulki b o ‘lib qoldi. Bir vaqtning
o ‘zida buddizm ning boshqacha, axloqiy-diniy marosim tom oni, yoki
h a r b ir o d a m n i a z o b -u q u b a tla r yakuniga olib kelishi m um kin
bo‘lgan «уо‘1» rivoj topdi. Bu yo‘l shaxsni m a’naviy kamolga yetishida
ko‘p asrlardan beri sof g‘oyaviy quroli va shaxslararo m unosabat-
ning o ‘ziga xos shakli hisoblangan.
D aysetsu Sudzukining yozishicha, buddizm da m uom alaning
m aqsadi nodonlikka nisbatan erkin b o ‘lish. Erkinlik ostida u barcha
ijodiy va ezgu im pulslarning erkin o ‘rinini nazarda tutadi. «Odatda,
biz shunchalik ojizm izki, ya’ni baxtli boMi sh va bir-birini sevish
uchun barcha zarur sifatlarga ega ekanligimizni bilmaymiz. Xabarsizlik
buluti tarqalib ketganida osm onning chegarasiz bo ‘shlig‘i ochiladi
va biz birinchi b o lib o ‘zim izning so f mohiyatimiz tabiatini anglab
etamiz. O datda, kurash natijasi «abadiy ha» hisoblanadi. Pessimizmni
oqlovchi jih a tla r mavjud: hayot bizning ko‘pchiligimizga kurashni
ifodalaydi. Agar hanuzgacha hayot kurashning u yoki bu tom oni
hisoblansa, u holda u azob-uqubatdan boshqasi bo‘lmaydi. Axir
kurash ikkita tu g ‘ma kuchlarning duch kelishini anglatm aydim i?
Agar hayot u ch un kurash boy berilgan bo‘lsa, natija o ‘lim dir, o ‘lim
esa, dunyodagi eng dahshatli narsadir. Agar o ‘lim g ‘olib kelsa ham
inson yolg‘iz qoladi, yolg‘izlikka esa, kurashga qaraganda um um an
chidab b o ‘lmaydi. 0 ‘zga yo‘l y o ‘q. Inson buni anglay olmasligi
m um kin va zavqlanishda davom etadi, am m o bu hayotda mavjud
narsalarning asosli holatini o ‘zgartirmaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Xristianlik - yunoncha so‘zdan olingan b o ‘lib, christos «pesho-
nasiga moy surilgan odam », «messiya» m a ’nosini bildiradi. U
m iloddan avvalgi I asrda Falastinda iudaizm ning sek talarid an biri
sifatida yuzaga keldi. lud aizm bilan dastlabki bo g ‘liqlik xristianlik
dinining tub m ohiyatini tushunib yetishda favqulodda aham iyatga
ega. X ristianlik Falastin va 0 ‘rta Yer dengizi y ahudiylari orasida
tarqalib, boshqa xalqlar orasida ham e’tiqodchilarga ega b o ‘ldi. Aytish
m u m k in k i, x ristia n lik n in g yuzaga kelish i va ta rq a lis h i a n tik
sivilizatsiyaning c h u q u r inqirozi davriga t o ‘g‘ri keldi. X ristianlik
ta ’limoti ko‘pchilikni jalb qildi. U o‘z e ’tiqodchilariga ichki qutulish
y o ‘li -buzilgan, g u n o h ga b o tg an d u n y o d a n k e c h ish y o ‘lin i ta k -
lif qildi. Biroq ilk x ristian lik ja m iy a tla riy o q o ‘z a ’z o la rin i n a fa -
qat o ‘zi haqida, balki bu tun dunyo taqdiri haqida, nafaqat o ‘zining
qutqarilishi, balki b u tu n dunyoni qutqarish h aq ida ibodat qilishga
o ‘rgatdilar. 0 ‘shandayoq xristianlikka xos b o ‘lgan universalizm
paydo b o ‘ldi. Jam iyat a ’zosi b o ‘lib tu rli m illatdagi inso nlar h a m
hisoblandi. «Elm en ham , Iudey ham yo‘q!» degan Yangi tezis X udo
old id a b a rc h a e ’tiq o d c h ila r teng ek an lig i m a ’lu m q ilin d i va
xristianlikning dunyoviy din sifatidagi keyingi rivojini aniqlab berdi.
Rivojlanishning keyingi bosqichida «cherkov» tushunchasi katta o ‘rin
egalladi: «ba’zi x ristian lar adashishi m u m k in , a m m o ch erkov
adashm aydi» - degan aqida shakllandi. C h erk ov Isoning o ‘zi
apostollar orqali M uqaddas Ruhni berish haqidagi tezisga asoslanadi.
Xristianlik iudaizmdagi Yagona Xudo g‘oyasini rivojlantiradi. Barcha
m avjudot va p re d m e tla r U to m o n id an y aratilg an va u larn in g
h a m m a si ilo hiy ix tiy o rn in g erkin h a ra k a ti b ila n y a ra tilg a n .
X ristianlikning 2 ta m arkaziy dogm alari X u d on inn g u ch birligi
(triedinstvo) haqida gapiradi. Birinchisiga k o 'ra , X udoning ichki
hayoti uch «ipostas» yoki shaxslar m unosabatidir: O ta, 0 ‘g‘il
yoki Logos va M uqaddas Ruh. 0 ‘g‘il O tadan «tug‘iladi», M uqaddas
Ruh O tadan «chiqib ketadi». Inson xristianlik t a ’lim otiga k o ‘ra,
Xudoning “ob razi” va “ ko ‘rinishi” ni ifoda etuvchi zot sifatida
yaratilgan. Lekin ilk insonlar tom onidan qilingan g unoh insonnning
Xudoga o ‘xshashlik sifatlaridan m ah ru m qildi. Shuning u chun
xristianlikda a z o b -u q u b a tn i to zalovchi ro lin i t a ’kidlab, in so n
«
0
‘zining xoch (krest)ini qabul qilib», o ‘z - o ‘zidagi va olam dagi
yovuzlikdan qutulishi m um kin, degan d a ’vat uqtiriladi. Bu bilan
inson nafaqat X udoning buyruqlarini bajaradi, balki uning o ‘zi
www.ziyouz.com kutubxonasi
X udoga yaqin b o ‘ladi. Bu qarashda insonga faqat xristianlik uchun
x arak terli b o ‘lgan «sir» tushunchasi aloqadordir. Bu, eng aw a lo ,
c h o ‘q in is h , p ric h a s tie (p ric h a s h c h e n ie m a ro sim id a is te ’m ol
q ilin ad ig an bir turli vino va n o n ), tavba qilish, nikoh, soborovanie
(ch erk o v o d a ti b o ‘yicha oMayotgan yoki og‘ir yotgan odam ning
b a d a n in i zaytun yog‘i bilan m oylash)dir. X ristianlikda sinalgan
qu v g‘in la r u n in g d u ny o q arash i va ruhida c h u q u r iz qoldirgan.
X r is tia n lik k a e ’tiq o d q ilu v c h i sh ax slar tu rli xil q iy n o q la rg a
so lin g an lig i, u larn i x ristian lik d a m uqaddas deya hisoblashgan.
U m u m a n , azob chekkan odam ideali xristianlik etikasida markaziy
hisoblangan.
D avrlar o ‘tishi bilan zam on va m adaniyat nafaqat sharoitni,
balki xristianlikning siyosiy-g‘oyaviy kontekstini ham
0
‘zgartirdi.
N atijad a xristianlikning o ‘zaro raqobat qiluvchi «mazhablari» paydo
b o ‘ldi. D em ak, kundalik am aliyot haqidagi bahslar bu erda XYII
asrda ixtilofni yuzaga keltirdi. G ‘arbda papachilik mafkurasi va aha-
m iyati o ‘rta asrlarda katta qarshilikni yuzaga keltirdi. XYT asr boshi-
ga kelib bu qarshilik reform atsiya harakatida qaror topdi.
C herkov ixtiloflari sabablari ju d a ko‘p va m urakkabdir. Shu
ningdek, bularning bosh sababi b o ‘lib inson gunohi, sabrsizlik va
inson erkiga nisbatan hurm atsizlik hisoblanadi. Ayni vaqtda, G ‘arb
va S harq cherkovlari rahbarlari ko ‘p asrlik adovatning yom on oqi-
batlarini engishga intilyaptilar. Shunday qilib, 1964-yilda Rim Papasi
Pavel YI va K onstantinopol patriarxi Afinagor tantanali tarzda XI
asrda h ar ikkala cherkov vakillari tom onidan o ‘qilgan o ‘zaro lan’atni
b a rta ra f etdilar. G ‘arb va Sharq xristianlarining o ‘zaro gunohli
m unosabatlarini yengishning boshlanishi belgilab q o ‘yilgan. XX asr
b o shlarida ekum enik harakat (yunoncha «eyumena» - borliq) deb
nom lanuvchi harakat keng tarqaldi.
N asroniylik dinining m uqaddas kitobi «Injibda so‘zning qud-
ratiga katta e ’tibor qaratilgan. U n da og‘izdan chiqqan h ar bir nojo‘ya
so ‘z harom ga tenglashtiriladi. Bu xususda Iso alayhissalom deydi:
«Og‘izga kiradigan h ar bir narsa qoringa o ‘tib, kerak joydan chiqib
ketishini hali ham tushunm adingizm i? Biroq og‘izdan chiqadigan
narsalar esa yurakdan chiqadi. A na shular insonni harom qiladi.
Y om on fikrlar, qotillik, fahshu-zino ishlari, o ‘g‘rilik, soxta guvohlik
va haqo ratlar bari yurakdan chiqadi. Yuvilmagan qo‘llar bilan ovqat
www.ziyouz.com kutubxonasi
yeyish insonni harom qilmaydi, ana shular insonni harom qiladi»1.
Yana bir joyda «Odamlar sizga qanday m uom ala qilishlarini istasangiz,
siz ham ulaiga shunday muomalada b o ‘ling. Tavrot va payg‘am barlar
ta ’lim otining m ag‘zi shundadir»2 - deyilgan.
Buyuk tarixiy burilishlar davri m afkurasini belgilagan jah o n iy
dinlar insoniyat taraqqiyotining muayyan bosqichida yangi m a’naviy-
ruhiy zarurat, flkriy va hissiy izlanishlar ehtiyojiga javob tariqasida
paydo b o ‘lganligi sababli m ad an iy -m a’naviy hayotning h am m a
sohasini qam rab olib, ijodiy ko‘ta rilish , in so n larn in g tu rm u sh
tarziga, hayot faoliyatiga ta ’sir ko‘rsatib keldi. Bu jarayon dindoshlar
va o ‘zga din vakillari bilan b o ‘ladigan m unosabat — m uom ala
m adan iy atig a h am t a ’sir etdi: so‘z in so n n i fazilat, y axshilik,
m uom alaga yo‘naltirish uchun da’vat vositasiga aylandi. Shu bois
ch iro y li so ‘z, sh irin m u o m ala, x u sh ta b a ssu m u m u m ja h o n iy
dinlam ing m uqaddas kitoblarida alohida aham iyatga ega b o ‘ldi.
3.2. Qur’on va Hadis — musulmon muomala madaniyatining
diniy-axloqiy asosi sifatida
M ustaqillik sharofati bilan qadriyatlarim izni tiklashga, tarixi-
m izni o ‘rganishga, o ‘zligimizni anglab etisliga im koniyat yaratildi.
Ayniqsa, m uqaddas dinim iz - Islom dinining qayta tirilishi, uning
insoniyat uchun m a’rifat keltiradigan din ekanligini anglab yeta-
yotganligim iz xalqim iz m ad an iy -m a’naviy hayotida tub burilish
hisoblanadi.
M a’lum ki, inson barcha yaratilganlar orasida ajib va latif bir
tabiat bilan ajralib turadi. Bu tabiatda insonning turli-tum an mayllari,
orzulari m aydonga kelgan. M asalan, inson eng yaxshi narsalam i
istaydi, eng go‘zal narsalarga moyillik bildiradi, ziynatli narsalam i
orzu etadi, insoniyatga xos sharaf bilan yasham oqqa intiladi. A na
shunday sharaf lslom dinida - xushm uom alalik, shirinso‘zlik, och iq
chehralik, to ‘g ‘riso‘zlik, muloyimlik, xushzabonlik, shirinsuxanlik
kabi qato r axloqiy tushunchalar bilan belgilanadi.
Shuni alohida ta ’kidlash lozimki, Q u r’oni K arim oyatlarida,
H adisi Sharifda bayon etilgan g‘o y alar insoniyat tafakkuri va
1 Injil. Stokgolm. Bibliyani taijima qilish instituti, 1992. 39 b.
2 Shu kitob. 16 b.
www.ziyouz.com kutubxonasi
faoliyatidan ayri holda emas. Ayniqsa, Islom manbalarida insonlardagi
m uom ala m adaniyati yaxshilik, burch, adolat, iymon singari odob
va axloq tushunchalari bilan uyg‘un holda olib qaraladi. Shuningdek,
o ta - o n a bilan farzan d o ‘rtasidagi m unosabat, ularnin g o ‘zaro
m uom alada go‘zallikka intilish masalalariga Islom dini juda katta e ’ti-
b o r qaratadi. Bu borda Abu H urayra (r.a)dan rivoyat qilingan rnana
bu hadis tarbiyaviyjihatdan ahamiyatga molik: “ Bir odam Rasululloh
salollohu alayhi va sallam ning huzurlariga kelib: “Yo Rasululloh,
m en in g yaxshi m u o m a la q ilm o g ‘imga kim h a q liro q d ir? ” -d eb
so ‘raganida Payg‘am barim iz (s.a.v.) uch m artasida ham «Onang!»,
so ‘ngra esa «Otang!»-deb javob beradilar. O ta-onani haqorat qilish,
u larg a y o m o n m u o m a la d a b o ‘lishni «odam qiladirgan gunohi
azim lard an biri» deb aytadilar1.
K o ‘rinib turibdiki, Islo m d a chiroyli m uom alaga, eng a w a lo ,
o ta -o n a la r haqlidir. S huni t a ’kidlash lozim ki, Islom da tarbiya
m asalasiga e ’tib o r ta ’lim m asalalariga nisbatan keng qam rovliroq
va ustuvorroqdir. C hunki tarbiya bolani uyda, ko‘chada, m aktabda
o ‘zini tu ta bilish o d o blarin i, aql bilan ish yuritib, jism ini, nafsini
o ‘ziga b o ‘ysindirishdek og‘ir ishni y o ‘lga qo‘yadi. Zero, inson ko‘rib,
eshitib , bilib, o ‘rganib tarbiyalanadi. Shu bilan birga, O llohning
h aq q i - n am o z, ro ‘za, zak o t, haj kabi ibodatlarni ado etishi
baro b arid a atrofdagilarni shirinso'zlikka, xushm uom alaga chaqirib
boshq alarg a ibrat b o ‘lishi m o ‘m inlikning m uhim xususiyatlaridan
sanaladi.
A na shunday m uom alalardan biri - shirinso‘zlikdir. «Farzand
n e ’m atin in g shukri u n in g g o ‘zal tarbiyasidir» degan tam oyilga
asoslangan Islom nazariyasi h ar bir tu g ‘ilgan chaqaloq to tili chiqib,
dilidagini gapira olguncha Islom tabiati bilan tug‘ilishini, biroq ota-
o n alar farzandini g‘ayridin yoki iymonsiz qilib q o ‘yishini uqtiradi.
Bundan anglanadiki, bolalar o ta-o n alar tom onidan qanday yo‘lga
solinsa shu yo‘lga qarab ketishligi m a’lum b o la d i. Dem ak, o ta-o n a
farzandni tarbiya qilar ekan, uning muomalasini t o ^ r i yo‘lga solishi
ham ularning yuksak burchlaridan hisoblanadi. Bu borada Q ur’onda
b a ’zi toifa odam lar boshqalarga nisbatan ezgulik qilinishiga haqli
ekanligi uqtiriladi. Bu toifalaming awalida esa ota-ona qo‘yiladi. Buning
1
Q arang: Abu Abdulloh M uham m ad Ibn Ismoil al-Buhoriy. Hadis.
4-kitob. Q om uslar Bosh tahririyati. 1997. 526 b. 78-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi
ustiga Q u r’on ota-onaga faqat yaxshilik qilishga chaqiruv bilan
cheklanib qolmay, balki ularga olijanoblik bilan m uom ala qilish
kerakligini ajoyib uslubda tushuntiradi: «Parvardigoringiz, yolg‘iz
Uning o ‘ziga ibodat qilishlaringizni h am d a o ta-o n a g a yaxshilik
qilishlaringizni am r etdi. Agar ularning birovi yoki h ar ikkisi sening
q o i ostingda keksalik yoshiga yetsalar, ularga qarab «uf» dem a va
ularning so‘zlarini qaytanna! Ularga (doim o) yaxshi so ‘z ayt. U lar
uchun m ehribonlik bilan, xorlik qanotini past tut — hokisor b o ‘l
va: «Parvardigorim , m eni ular go‘daklik c h o g ‘im da tarbiyalab
o ‘stirganlaridek, Sen ham ularga rahm -shafqat qilgin», deb haq-
lariga duo qil» (A1 Isro surasi, 22, 24 o y atlar)1.
Bu oyat m azm uniga e ’tibor beradigan b o ‘lsak, O lloh T aolo
ota-onaga yaxshilik qilishni bevosita o ‘ziga ibodat qilish bilan birga
y o n m a-y o n q o ‘yyapti, o ta -o n a la r keksayib, zaiflashib q o lg an
hollarda ularga qanday m uom ala qilish kerakligini o ‘rgatm oqda. Bu
borada Shayx M uham m ad Sodiq M u h am m ad Y usuf h azratlari
farzandning ota-onalariga nisbatan yaxshi m uom alalarini q o ‘yidagi
beshta xususiyat orqali ko‘rsatib o ‘tadilar:
1. U lardan biror gap o ‘tsa, malol kelib, «uf» h am demaslik.
2. O ta-onani hafa qiladigan so‘z so ‘zlamaslik.
3. Ularga doim o ehtirom bilan yaxshi so‘zlam i so‘zlashlik.
4. Ularga doim o rahm -shafqat ko‘rsatib, o ‘zini ular oldida kam -
ta r tutish.
5. O llohdan ularga rahm at tilab duo qilish2.
Islom dinida shirinso‘zlik ulug‘lanadi, yolg‘onchilik esa unga to ‘siq
b o ‘ladigan illat hisoblanadi, yolg‘o n so‘zlovchilar m unofiq deb
ataladi. Yolg‘on so‘zlash Islom dinida m uom ala m adaniyatiga zid
holat sanaladi. C hunki odam lar har doim h am aldanaverm aydilar,
bir-ikki m arta m uom ala-m uloqotdan so4ng sezgir odam birodarining
y o lg ‘o n yo k i ro st s o ‘z la y o tg a n lig in i b ilib o la d i. S h u b o is
Payg‘am barim iz M uham m ad (s.a.v.) bir hadislarida « 0 ‘zingizga
to ‘g‘riso‘zlikni lozim tuting, chunki to ‘g 4riso‘zlik insonni yaxshilikka
yetaklaydi, yaxshilik esa jannatga olib boradi. Inson to ‘g ‘riso‘zlikka
odatlansa, Ollohning nazdida siddiqlar (doim o to ‘g ‘ri so‘zlovchilar)
1 Qarang: Qur’oni Karim. T.:Cho‘lrpon nashriyoti, 1992. 367 b.
2 Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. lymon. Т.: «Sharq»
nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati, 2006. 280 b.
www.ziyouz.com kutubxonasi
qatoriga yozib qo ‘yiladi. Va yolg‘on gapirishdan saqlaninglar, chunki
yolg‘onchilik insonni yom onlikka boshlaydi, yom onlik esa do ‘zaxga
olib boradi. Inson yolg‘on gapirib yolg‘onchilikka odatlansa, u
O llohning nazdida kazzoblar (doim o yolg‘on so‘zlovchilar) qatoriga
yozib q o ‘yiladi», deganlar. B oshqa bir hadislarida «Yolg‘onchilar
m en in g u m m a tim em as», deya u larni m u sulm onlar q ato rd an
chiqarib q o ‘ydilar.
Hadisi Sharifda shirinso‘zlik bilan yaxshilik o ‘rtasida dialektik birlik
m avjud b o ‘lib, ular oliy qadriyat sifatida ulug‘lanadi. Aksincha,
va’dabozlik, om onatga xiyonat qilish va yolg‘onchilik yom onso‘z
illati sifatida qoralanadi. Ayniqsa, chaqim chilikka nisbatan Islom
m uo m ala m adaniyatida keskin flkrlar mavjud. Chunki chaqim chilik
h a r d o im o ‘z qilm ishi biian ak a-uka, yoru-birodar, q o ‘n i-q o ‘shni,
eru -x o tin va ba’zida esa m ahallalar, yurtlar, m illatlar orasini buzadi.
S h u n in g u c h u n R a s u lu llo h (s.a .v .) « C h a q im c h ila r ja n n a tg a
kirm aydilar», deb uzil-kesil aytganlar. Aksincha, kishilarning orala-
rini isloh qilib yarashtirish, xushm uom ala bilan uzilgan rishtalam i
bog‘lash islom dinida yuksak savob sanaladi.
M a ’lu m k i, d in iy e ’tiq o d k ish ila r u c h u n k a tta tarb iy av iy
aham iyatga ega. U ham m a vaqt kishilarning huquqiy m as’uliyatidan
ustun kelgan. Diniy g‘oyalarning ta ’siri kuchli bo‘lgan barcha davrlarda
Islom dini inson m a’naviy kam olotini to ‘g‘ri yo‘lga soluvchi asosiy
o m illa rd a n biri b o ‘lgan. Shu bois Islom dini h a r bir m o‘m in
b a n d ad an O llohning yagonaligini tan olishnigina emas, balki inson
b u tu n h a y o t f a o liy a tid a O llo h n in g iro d a s ig a , M u h a m m a d
Payg‘am barning yo‘l-y o ‘riqlariga b o ‘ysinishni ham talab qiladi.
H adislarda inson m a’naviy kamolotida muomala madaniyati bilan
bog‘liq barch a diniy m uam m olarga e ’tibor qaratilishi barobarida
um um bashariy m uam m olarga ham katta o ‘rin beriladi. Boshqa dinga
e ’tiq o d qiluvchi kishilarni kam sitish, la’natlash, so‘kish va haqorat
qilish m usulm onchilikda katta g un o h hisoblanashi buning yaqqol
isbotidir. B uxususda Rasululloh (s.a.v.) aytadilar: «Kimki m o‘m inni
la’natlag‘aydir yokim kofirlikda ayblag‘aydir, uni o ‘ldirgan barobarida
gunohga qolg‘aydir!»-deganlar1. Shuningdek, kim da kim birovni
qarg‘asa yoki la’nat aytsa, og‘zidan chiqqan so‘z osmonga qarab
1 Qarang: Abu Abdulloh Muhammad Ibn Ismoil al-Buhoriy. Hadis.
4-kitob. Qomuslar Bosh tahririyati, 1997. 526 b. 95 b.
www.ziyouz.com kutubxonasi
intiladi, undan chiqqan sassiq hidga osm on eshiklari bekilib, chiqib
ketishga yo‘l topa olm agach, qarg‘ish yoki aytilgan la’nat haq bo‘lsa,
aytilgan kishiga borib tegadi, agar nohaq boMsa, aytgan kishining
o ‘ziga uradi - degan hadislar mavjud. Bu Islom dinida m uom ala
m adaniyati insonparvar g‘oyalar bilan y o ‘g ‘rilganligidan dalolat
beradi. D arhaqiqat, insonlarning bir-biriga la’nat aytib, qarg‘ashlari
nokom illik belgisidir. O dam larning og‘zidan chiqqan xunuk so‘zlar
bevosita haqoratlangan kishilaming jismi va ruhiga o ‘rnashib pirovardida
o ‘sha odam ning qalbiga singib borishini bugungi zam onaviy fan va
ta ’limotlar isbotlamoqda (Bu borada ruhiy tahlil falsafasidagi fikrlami
misol qilib keltirish o ‘rinlidir).
«Shar'iy hukm larda, Q u r’oni Karim va hadislarda o ‘rtaga q o ‘-
yilgan k o ‘plab axloqiy fazilatlar tizim lari h ar bir m usulm on rioya
qilishi shart b o ‘lgan burch sifatida k o ‘rsatilgan - deb t a ’kidlaydi
faylasuf E.Yusupov, - Shariat qoidalariga iym on va e ’tiq o d bilan
rioya qilish asrlar davom idajam iyatda adolat, halollik, insonparvarlik
g‘oyalari barqaror turishiga olib kelgan»1. Shu bois Islom da axloqiy
taraqqiyot va m uom ala m adaniyatining m uhim o m illaridan biri
bekorchi so‘zlar, g‘iybat gaplar, yom on qiliqlardan uzoq b o lish d ir.
Bu borada Islom dini yaxshi m uom alani ro ‘yobga chiqarish uchun
y a x sh i h a m s u h b a t to p is h va u n in g v o s ita s id a m u o m a la n i
m ustahkam lashni taklif etadi.
Aytish m um kinki, Islom dinida ib o d atn in g m ohiyati ham
yaxshiso‘zlik va yaxshilik e ’tiqodlariga qaratilgan. Til yaxshi-yonion
gaplarni so‘zlaydi, agar qalb shahvat va g ‘aflat bilan to ‘lgan boMsa,
bu n i baxtsizlik a lo m a ti, deb bilish lozim . C h u n k i ib o d atd an
ko‘zlangan maqsad — yom onlikdan xoli b o ‘lish. Bu esa o ‘zini til va
so‘z orqali nam oyon etadi. Islom m anbalarida ushbu masalaga te-
gishli bir rivoyat keltiriladi. Ya’ni, bir kuni bir yaxshi kishi ko‘chadan
o ‘tib borayotganida bir necha hayosiz kishilar orqasidan yom on
so‘zlar ila so‘kib qoldilar. Bu kishi ularning so‘zini eshitadi va qo‘lini
ko‘tarib: «Yo Rab, bu nodonlarg‘a o‘zing aql bergil va to ‘g ‘ri yo‘lg‘a
solg‘il!»-deb duo qiladi. Bu holdan xabardor bir kishi so‘raydiki,
«N im a uchun siz ul kishilarning haqqig‘a yaxshi duo qildingiz?»-
deb. U kishi: esa «Ey birodar, har kim o 4zida borini berur. M enda
yaxshilik bor edi, shuni berdim , onlarda yam onlig‘ bor ekan, oni
1 M a’naviy kam olot omillari. Т.: Universitet nashriyoti, 1995. 10 b.
www.ziyouz.com kutubxonasi
berdilar. 0 ‘zingda yo‘q narsani qaydan olib berursan, har kim
qilganicha to par, yam onning yam onlig‘i o ‘z boshiga etar», - deb
javob berdi. Bu rivoyat Islom dinining iym on qalbda deb e ’tirof
etishining real isbotidir.
D arhaqiqat, islomiy m anbalarda iymon qalbdadir deb ta ’kid-
lanadi. Biroq uni so‘z bilan ifoda qilmasa, foydasi yo‘q. Vaholangki,
na m o z ham am aldir, u h am m uqaddas so‘zlardan tashkil topgan.
Inso n «so‘zning aham iyati yo‘q» deyishi bilan o ‘z -o ‘zingni inkor
etad i. C h unk i shu fikrni ham so ‘z bilan ifoda qilayotganligini bil-
m ay qoladi.
Y u q o rid ag ilard a n xulosa ch iq arad ig an b o is a k , Islom dini
insonlam i shirinso‘z b o ‘lishga chaqirishi bejiz emas. Zero, Q ur’onda
«Bandalarim ga aytgin, ular eng go‘zal b o ‘lgan narsani aytsinlar.
A lbatta, shayton oralarini buzib turadi» (A1 lsro surasi, 53 oyat)1.
O lloh m ana shu oyatda m usulm onlam i o ‘zaro suhbatlarida, gap-
so‘zlarida shirinso‘z b o ‘lishga buyuradi. Agar ular buyruqqa itoat
etm ay, yom on so ‘zlarni ixtiyor qilsalar, albatta, shayton oralarini
buzadi va natijada yom onlik va dushmanlik sodir bo‘ladi. Q ur’onning
B aqara surasi, 83-oyatida esa O lloh aytadiki, “Va odam larga yaxshi
gaplar ayting”2.
B un d an tash qari, O lloh tao lo kishilarni huda-behuda baqi-
raverishlarini inkor etadi, aksincha, ularni past ovoz bilan so‘zlashga
undaydi. Shirinso‘zlikning asosiy sharti ham shuni taqazo qiladi.
Z ero, garchi chiroyli m aqtov b o ‘lsin, u baqirib aytilsa, xunuk so‘zga
aylanadi. Islom ovozini baralla q o ‘yib baqirib-chaqirib so‘zlashni
esa, e sh a k n in g h a n g ra sh ig a o ‘h sh atad i. O llo h k ish ilar bilan
so‘zlashayotganda, m uom ala qilayotganda ochiq yuzli bo ‘lishni
b u y u ra d i va q o ‘p o llik d a n q a y ta ra d i. O llo h p ay g ‘a m b a rim iz
M u h am m ad salollohu alayhi vasallamga qarata shunday deydi:
«O llohning rahm ati ila ularga muloyim b o ‘ling. Agar q o ‘pol, qalbi
q attiq b o ‘lganinggizda, atrofinggizdan tarqab ketar edilar». (Oli
im ron surasi, 159-oyat).
Islom dini m usulm onlarga h ar doimo hushm uom ala, shirinso‘z
b o ‘lishlarini eslatadi, q o kpol va yom on so£zdan tiyilishni aytadi. Hatto
1 Qur’oni Karim. Т.: Cho‘lpon nashriyoti, 1992. 199 b.
2 Qur’oni Karim. Т.: Cho‘lpon nashriyoti, 1992. 12 b.
www.ziyouz.com kutubxonasi
shirinso‘zlikni ibodatdan ustun q o ‘yadi. Bu borada q o ‘yidagi rivoyat
fikrimizni isbotlaydi.
K unlardan bir kuni payg^m barim iz um m atlaridan biri m ahal-
lasida istiqomat qiladigan bir ayoldan nolib so‘raydi «Yo, Rasululloh!
Bizning m ahallada bir xotin bor. K unduzlari ro ‘za tutadi, kechalari
uyg‘oq, ibodat qiladi. Faqat q o ‘shnilari bilan yaxshi m uom alada
emas. Ularga xunuk gaplar gapiradi. Bu ayolning fe’l-atvori xususida
nim a deysiz? - deydi. Shunda Rasuli A kram (s.a.v.): - U xotinda
hech ezgulik yo‘q. U jahannam ga borg‘uchidir, - deydilar. O dam lar
orasidagi m uom alada Q ur’on m ana shu odoblarni o ‘rgatadi. Bu
narsalar hayotda tinchlik va baxt-saodat orzu qilgan har bir jam iyat
uchun zarurdir.
U m um jahoniy dinlarda m uom ala m adaniyatiga doir fikrlarimizni
quyidagi jihatlar orqali xulosalash m umkin:
- m uom ala m adaniyatining diniy-axloqiy asoslari m ohiyatan
insonparvar b o ‘lib, u ilmiy m anbalarga tayanib ish ko ‘radi;
- m uom ala m adaniyatining diniylik shakli dunyoviylik shaklini
inkor etmaydi, balki uning ko‘rinishlarini uyg‘unlikda rivojlantirishni
talab etadi.
- diniy-axloqiy asosga ega b o ‘lgan m uo m ala m adaniyatining
shartlari bevosita axloqning m ezoniy tushunchalari biJan ham ohang
b o ‘lib, ular bir-birini inkor etmaydi.
- yaxshi so‘z va yaxshi m uom ala o ‘rtasida dialektik aloqadorlik
mavjud b o ‘lib, uning hosilasi diniy m anbalarning asosini tashkil
etadi.
- diniy m uom ala m adaniyatida so‘z va so‘zning kuchiga alohida
e ’tibor qaratiladi, so‘z e ’tiqod q o ‘yuvchilarning najot topishi uchun
asosiy vosita vazifasini bajaradi.
- u m u m jah o n iy d in la r iym onni q a lb d a deb e ’tir o f qilishi
barobarida, uni yaxshi so‘z, xushm uom ala bilan ifoda etishni h ar
tom onlam a yoqlaydi.
Dostları ilə paylaş: |